Edward Sztafrowski
Posoborowe prawodawstwo kościelne : 78. Uwagi wstępne : praenotanda
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 14/3-4, 282-293
1971
282 Posoborow e p raw o d aw stw o [42]
78.
U W A G I W STĘPN E PRA ENO TA ND A 1. P asc h ale C h risti m y steriu m in filio ru m su o ru m ex seq u iis f i
d e n te r ce le b ra t Ecclesia, u t illi, qui C h risti e t m o rtu i e t su sc ita ti p er B a p tism u m concorporales fac ti su n t, cum ipso p e r m o rtem t r a n s e a n t ad vitam , in a n im a q uidem p u rific a n d i e t cum sa n ctis e t elec
tis in caelum assum endi, in corpo
r e v ero ex sp ec tan te s b ea ta m spem a d v e n tu s C h risti e t resu rre ctio n em m o rtu o ru m .
Ideo sa crificiu m e u c h aristicu m P a sc h a tis C h risti p ro defu n ctis o f
f e r t Ecclesia, p recesq u e a tq u e s u f
fra g ia pro illis e ffu n d it ut, in te r se com m u n ican tib u s om nibus C h risti m em bris, q u ae aliis im p e tre n t s p i
ritu a le m opem , aliis o ffe ra n t spei solacium .
2. In f ra tr u m su o ru m exsequiis celeb ran d is spem v ita e a e te rn a e christiarii u tiq u e a ffirm a re s a ta gan t, ita ta m e n u t m en tem m o- d u m q u e agendi hom inum suae a e ta tis su a eq u e regionis circa d e
functos nec ig n o rare nec neglegere v id e re n tu r. Sive ergo de fa m ilia ru m tra d itio n ib u s ag itu r, sive de locorum consuetudinibus, sive de so c ietatib u s ad fu n e ra c u ra n d a co n stitu tis, q u id q u id bonum in v e n e rin t, lib e n te r pro b en t, q u id q u id v ero E vangelio co n tra d ice re v id e a tu r, ita tra n sfo rm a re n ita n tu r, ut, q u ae ex seq u iae pro ch ristian is ce
le b ra n tu r, et fidem p aschalem os
te n d a n t et ev angelicum sp iritu m v ere d em ostrent.
3. R em ota sape v a n a e pem pae ostensione, fid eliu m d efu n c to ru m
1. W obrzędach pogrzebow ych sw oich dzieci odnaw ia Kościół z ufnością ta jem n icę p asch a ln ą C h ry stu sa, aby ci, k tó rzy przez chrzest zostali w cieleni w śm ierć i z m a rtw y ch w sta n ie C hrystusa, przeszli z N im przez sw oją śm ierć do życia, m a jąc się w p raw d zie oczyścić n a duszy lub być p rzyjęci do n ieb a razem ze św iętym i i w y branym i, a będąc jeszcze w ciele oczekiw ać błogosław ionej nadziei p rzy jśc ia C h ry stu sa i z m a rtw y c h w sta n ia u m arłych.
S tąd to Kościół ofiaro w u je za zm arłych eu c h ary sty c zn ą o fiarę P asch y C hry stu so w ej, zanosi za nich m odły i błagania, ażeby przez doko n u jącą się w spólnotę w szy st
kich członków C h ry stu sa, w y p ra szać dla jed n y ch duchow ą pomoc, a innym podaw ać pociechę nadziei.
W sp raw o w an iu obrzędów po grzebow ych sw oich braci chrześci
ja n ie w in n i się zaw sze troszczyć o p otw ierdzenie nadziei w życie w ieczne w te n je d n a k sposób, by nie w y d aw ali się ignorow ać lub zaniedbyw ać pojęć i sposobu d zia
ła n ia ludzi w spółczesnych im, oraz w łasnego k r a ju w odniesieniu do zm arłych. N iech zatem ch ętn ie p rz y jm u ją cokolw iek dobrego z n a j
dą czy w tra d y c ja c h rodzinnych, czy w m iejscow ych zw yczajach lub stow arzyszeniach pogrzebow ych.
To zaś, co w y d a je się sprzeciw iać E w angelii niech s ta ra ją się ta k zm ienić, by to co je st zw iązane z pogrzebem ch rześcijań sk im u k a zyw ało w ia rę p a sc h a ln ą i było p rzepojone duchem p raw d ziw ie ew angelicznym .
3. U n ik ając oczywiście próżnej zew n ętrzn ej okazałości, w y p a d a
corpora, q u ae S p iritu s S an cti te m p lu m e x s tite ru n t, decet hon o rari;
q u a re p ra e s ta t, p o tio rib u s saltem m om entis in te r m o rtem et se p u l
tu ra m , fid em in v ita m ae te rn a m a ffirm a ri et su ffra g io ru m preces fundi<
P o tio ra a u te m m om enta, iu x ta locorum consuetudines, haec n u m e ra ri possunt: vigilia in domo defuncti, corporis depositio in f e re tro et ipsius tra n s la tio ad se p u l
crum , p rae m issa tu m p ro p in q u o ru m tum , si fie ri potest, to tiu s etia m co m m u n itatis a d u n a tio n e ad au d ien d a m in litu rg ia v erb i conso
la tio n e m spei, ad sa crificiu m eu- ch a ristic u m o ffe re n d u m et ad d e
fu n c tu m u ltim a valed ictio n e con
sa lu ta n d u m .
4. U t om nium reg io n u m co n d i
ciones p ersp e cta e quodam m odo h a b e a n tu r, O rdo e x se q u ia ru m pro ad u ltis hic pro p o situ s iu tx a tres typos d istin g u itu r, quorum :
a) p rim u s ty p u s tre s stationes p rae v id et, nem pe in domo d e fu n c ti, in ecclesia e t in coem eterio;
b) secundus ty p u s duas ta n tu m sta tio n e s considerat, idest in sa ce l
lo coem eterii e t ad sep u lcru m ; c) te rtiu s ty p u s u n icam s ta tio nem h ab e t, e t qu id em in ip sa domo defuncti.
5. P rim u s ty p u s ex se q u ia ru m idem p ro rsu s est ac qui a n te a h a b e b a tu r in R itu a li Rom ano. T ypus ille de m ore, sa lte m r u ri tres s ta tiones co m plectitur, scilicet in do
mo defuncti, in ecclesia e t in coe
m eterio, cum d u ab u s pro cessio n i
bus in term ed iis. P rocessiones t a m en, p ra e se rtim in m agnis c iv ita tibus, vel h au d fre q u e n te r s u n t in u su vel v ariis ex ra tio n ib u s m inus co n veniunt; ex alia p arte , p ro p te r a n g u stu m clerico ru m n u m e ru m et
uczcić ciała w iern y ch zm arłych, poniew aż były św ią ty n ią D ucha Św iętego. Je st zatem rzeczą w s k a zaną, by p rzy n a jm n ie j w w a ż n ie j
szych m om entach ja k ie u p ły w a ją od śm ierci do pogrzebu za ak c en to w ać w ia rę w życie w ieczne i z a nosić m odlitw y błagalne.
Zgodnie z m iejscow ym i zw ycza
ja m i m ożna w yliczyć n astę p u ją c e w ażniejsze m om enty, o k tó ry ch b y ła m ow a: czuw anie w dom u zm arłego, w łożenie ciała do tr u m ny i przen iesien ie ciała do grobu, poprzedzone zgrom adzeniem się zarów no osób bliskich, ja k i — gdy to je st m ożliw e — n a w e t całej w spólnoty d la w y słu c h an ia w li tu rg ii słow a pociechy nadziei, dla s p raw o w an ia o fiary e u c h ary sty c z
nej i dla ostatniego pożegnania zm arłego.
4. A by w pewńen sposób uw zględnić w a ru n k i w szystkich r e gionów om aw iam y tu P o rz ąd e k nab o żeń stw a pogrzebow ego dla do
rosłych p rze w id u je trz y n a s tę p u ją ce w a ria n ty :
a) pierw szy u w zględnia trzy s t a cje, a m ianow icie w dom u z m a rłe go, w kościele i n a cm en tarzu ;
b) d ru g i bierze pod uw agę ty l
ko dw ie stacje, a w ięc w kaplicy c m en ta rn e j i p rz y grobie;
c) trzeci m a ty lk o je d n ą stację, m ianow icie w dom u zm arłego.
5. P ierw szy obrzęd pogrzebow y je s t w zasadzie ta k i sam , ja k d o tychczas w ry tu a le rzym skim . T en obrzęd, p rzy n a jm n ie j w w a ru n k a c h w iejskich, ob ejm u je trzy stacje, a m ianow icie w dom u zm arłego, w kościele i n a c m e n ta rzu, łącznie z dw om a procesjam i.
Jednakże, gdy chodzi o procesje, to zw łaszcza w w ielkich m iastach, są one rza d k o p ra k ty k o w a n e lu b z różnych ra c ji są nie w skazane.
N astępnie, ze w zględu n a b ra k d u -
284 Posoborow e p raw o d aw stw o [44]
co em eteriorum lo n g in q u ita te m ab ecclesiis, sta tio n e s in domo e t in coem eterio sacerdotes in te rd u m p era g e re n eq u e u n t. His c o n sid era
tis, su a d en d u m e s t fid elib u s ut, déficiente sacerd o te vel vel diaco
no, ipsi oratio n es e t psalm os con
suetos d ic an t; quod si fieri non possit, sta tio n e s in dom o d efu n cti e t in coem eterio o m itta n tu r.
6. Iu x ta h unc p rim u m typum , sta tio in ecclesia co m p lec titu r de m ore celeb ratio n em M issae e x s e quialis, q u ae p ro h ib e tu r ta n tu m m odo in T riduo sacro, in sollem ni
ta tib u s e t in dom inicis A dventus, Q u ad rag e sim a e e t P aschae. Si vero , ra tio n ib u s p a sto ra lib u s s u a d e n ti
bus, ex seq u ia e in ecclesia cele
b r e n tu r sine M issa (quae ta m en alia die, q u a n tu m fie ri potest, o p p o rtu n e c e le b ra n d a erit) litu rg ia v erb i om nino p ra e sc rib itu r, ita u t sta tio in eclesia se m p er com plec
ta tu r hanc litu rg ia m v erb i, cum vel sine sacrificio eucharistico, a t- que ritu m qui olim v o c a b a tu r „ a b so lu tio ” d efu n c ti et in p o ste ru m
„ u ltim a com m endatio e t v aled ic tio ” a p p e lla b itu r.
7. S ecundus ty p u s ex se q u ia ru m duas ta n tu m co m p lec titu r s ta tio nes, et q uidem in coem eterio, in sacello nem pe coem eteriali e t a p u d sep u lcru m . Non p ra e v id e tu r in hoc typo ex se q u ia ru m celeb ratio e u ch aristica, quae ta m en locum h a bebit, ab sen te cadavere, a n te vel post ipsas exsequias.
8. R itu s ex seq u ialis iu x ta ty p u m te rtiu m , in dom o d efu n c ti cele
b ran d u s, q u i fo rta sse alicu b i om n ino in u tilis ce n se b itu r, n ecessarius ta m e n v id e tu r in n onnullis re g io nibus. De re b u s singulis, diversis
chow nych i dużą odległość cm en
ta rz a od kościoła, k a p ła n i nie m o
gą uczestniczyć w cerem oniach w dom u i n a cm en tarzu . B iorąc to pod uw agę, należy doradzać w iernym , by w w y p a d k u b ra k u k a p ła n a lu b diakona, sam i odm ó
w ili przew idziane m odlitw y i p s a l
my. Jeżeli to nie m oże m ieć m ie j
sca, należy pom inąć cerem onie przew idziane w dom u zm arłego i n a cm entarzu.
6. W o m aw ianym tu pierw szym obrzędzie sta c ja w kościele ob ej
m u je z zasady o d p raw ia n ie Mszy św. pogrzebow ej, k tó ra je s t nied o zw olona w czasie św iętego try d u - um , w uroczystości oraz w n ie dziele ad w e n tu , w ielkiego p o stu i W ielkanocy. Jeżeli na sk u te k r a cji d u sz p aste rsk ich p rzew idziane w kościele cerem onie są sp ra w o w an e bez Mszy św. (k tó rą pow inno się je d n a k w edle m ożności o d p ra w ić w in n y m dniu), w ted y litu rg ia słow a je st bezw zględnie obow iąz
kow a. T ak w ięc sta c ja w kościele zaw sze w in n a obejm ow ać w spo
m n ia n ą litu rg ię słow a — podczas Mszy św. lub poza n ią — oraz ce
rem onię, k tó rą n azyw ano przed tem absolucją p rzy tru m n ie (zmarłego), a k tó rą n a przyszłość nazyw ać się będzie o sta tn im poleceniem i po żegnaniem .
7. D rugi obrzęd pogrzebow y ob ejm u je ty lk o dw ie sta cje i to na cm en tarzu : je d n ą m ianow icie w k a plicy c m en ta rn e j, a d ru g ą przy grobie. Nie p rze w id u je się w tym obrzędzie pogrzebow ym Mszy św., k tó ra je d n a k będzie o d p raw ia n a p rzed lu b po cerem oniach pogrze
bow ych.
8. T rzeci obrzęd pogrzebow y, sp raw o w an y ty lk o w dom u z m a r
łego, chociaż może w n iektórych m iejscach n ie będzie m iał w cale zastosow ania, w y d a je się koniecz
n y dla n ie k tó ry ch regionów . Nie
a d iu n c tis p ra e oculis h ab itis, con
su lto non ag itu r. A tta m en co n v en i
re v isu m e s t u t q u ae d am sa lte m in d icatio n es p ro p o n e re n tu r, ita u t e t in hoc casu h a b e ri p o ssen t e le m e n ta com m unia cum ceteris typis, v. gr. in litu rg ia v e rb i e t in ritu u ltim ae com m endationis seu v ale- dictionis. C eteru m , C o n feren tiae Episcopales p o te ru n t p rovidere.
9. Q uando R itu a lia p a rtic u la ria iu x ta n ovum R itu ale R om anum p ra e p a ra b u n tu r, C o n fere n tiae E pi
scopalis e rit sive tre s typos e x se
q u ia ru m re tin e re , sive o rdinem m u ta re, sive u n u m ty p u m a lte - ru m v e om ittere. N am fieri potest u t in a liq u a n atio n e un u s typus, e. gr. ty p u s p rim u s cum trib u s s ta tionibus, sit ex clu siv e in u su et q u a talis, ceteris exclusis, re tin e n dus; in alia vero om nes tre s sin t necessarii. Ideo C o n fere n tia E pi
scopalis, a tte n tis n ecessitatib u s p artic u la rib u s,, o p p o rtu n e p ro v id e bit.
10. P o st M issam ex seq u ia lem r i tu s u ltim ae com m endationis e t v a - ledictionis d efu n cti h ab e tu r.
Quo ta m e n r itu non q u ae d am d efu n c ti in te llig itu r p u rific a tio — q u ae qu id em sacrificio e u c h a risti
co p o tius e ffic itu r — sed e x tre m a e x h ib e tu r valedictio, q u a com m u
n ita s C hristiana m e m b ru m su u m co n salu tat, a n te q u a m corpus e ffe r a tu r e t se p e lia tu r. E tsi enim q u a e d am se m p er h a b e tu r in m o rte se
p ara tio , ta m e n c h ristian i, qui ta m q u am m e m b ra C h risti u n u m su n t in C hristo, nec ip sa m o rte u m q u a m se p a ra ri p o ssu n t.1
uw zg lęd n ia się tu d okładnie w szy stk ich szczególnych okolicz
ności. Je d n a k ż e w ydało się rzeczą w sk az an ą zaproponow ać p rz y n a j
m niej n ie k tó re w ytyczne ta k , by i w ty m w y p a d k u m ogły być w prow adzone pew ne elem enty w spólne z p ierw szym i dw om a obrzędam i, np. w litu rg ii słow a i w cerem onii ostatniego polecenia czyli pożegnania. Z re sz tą w tej sp raw ie b ęd ą m ogły zadecydow ać K o n feren cje B iskupie.
9. W p rzygotow yw aniu ry tu a łó w p a rty k u la rn y c h , o pracow yw anych zgodnie z now ym ry tu a łe m rz y m skim do K o n fe re n cji B iskupiej b ę dzie n ależała decyzja, aby zacho
w ać w szystkie trz y ro d za je ob rzę
du pogrzebow ego, zm ienić p o rz ą dek, czy też pom inąć jed en lub d ru g i rodzaj obrzędu. Może b o w iem zdarzyć się w te n sposób, że w ja k im ś k ra ju jed en ro d zaj ob rzę
du, np. pierw szy z trz e m a sta cjam i je s t jed y n ie w użyciu i dlatego pow inien być zachow any, z w y łą czeniem innych. W in n y m zaś k r a ju m ogą się okazać konieczne w szystkie trz y ro d zaje obrzędu.
S tą d to odpow iednia decyzja n a le żeć będzie do K o n fe re n cji B isk u piej, po ro zw ażeniu szczególnych potrzeb m iejscow ych.
10. P o M szy św: pogrzebow ej m a m iejsce obrzęd ostatniego polece
n ia i pożegnania zm arłego.
C erem o n ia ta nie je st ro zu m ia
n a ja k o p ew n a fo rm a oczyszczenia zm arłego — co przecież dokonuje się raczej przez ofiarę e u c h a ry styczną — lecz w y ra ż a o sta tn ie pożegnanie, w k tó ry m w sp ó ln o ta c h rz eśc ija ń sk a po zd raw ia sw ojego członka, zanim ciało zostanie w y niesione i pochow ane. Chociaż b o w iem śm ierć w p ro w a d za zaw sze ja k ie ś oddzielenie, to je d n a k chrześ
cijanie, k tó rzy ja k o członki C h ry stu s a sta n o w ią z N im jedno, n a w e t
286 P osoborow e p raw o d aw stw o [46]
H uiusm odi r itu m in v ita tio sa c e r
dotis in tro d u c a t a tq u e d ec la re t; se q u a n tu r deinde q u ae d am m o m enta silentii, gestus aspersionis e t in cen - sationis, a tq u e cantus valedictionis, quem , e t idoneo te x tu com positum et a p ta m elodia o rn atu m , non so
lum p ra e s ta t ab om nibus ca n ta ri, sed to tiu s ritu s om nes s e n tia n t e s
se fastigium .
E tiam aspersio, q u a re c o litu r in sc rip tio p er B a tp ism u m in v ita m ae te rn a m , et incensatio, q u a hono
r a tu r corpus defuncti, te m p lu m sci
lic et S p iritu s S ancti, u t gestus v a ledictionis h ab e ri possunt.
R itus u ltim a e com m endationis e t valedictionis h a b e ri n e q u it nisi in ipsa ta n tu m actione exseq u iali seu p ra e se n te cadavere.
11. In quavis p ro defu n ctis cele
b ratio n e, tu m ex seq u ia li tu m etiam com m uni, m ag n u m in r itu tr ib u i
tu r m om entum lectionibus v e rb i Dei. Ip sae enim m y steriu m p a schale p ro clam an t, spem a ffe ru n t ite ru m in Dei reg n u m sim ul con
veniendi, p ie ta te m edocent erga defunctos e t ad C hristianae v ita e te stim o n iu m p assim e x h o rta n tu r.
12. C um in officiis p ro d efunctis ex h ib en d is E cclesia ad dolorem e t ad fid u ciam e ffica citer fo vendam , ad oratio n em p sa lm o ru m potissim u m re c u rra t, se d u lo c u re n t p asto re s u t a p ta c a te chesi com m u n itates suas m a n u - d u c a n t ad q uosdam sa lte m p sa l
mos, in te r eos q u i p ro litu rg ia e x seq u iali p ro p o n u n tu r, clariu s al-
przez śm ierć nie m ogą być nigdy rozłączen i.1
W prow adzeniem do te j ce re
m onii i zarazem jej w y jaśn ien iem są w stę p n e słow a k ap łan a . Z kolei n a stę p u je chw ila m ilczenia, a po tem p okropienie i okadzenie oraz śpiew pożegnania. Nie ty lk o w y pada, by te n śpiew po siad ający odpow iedni te k s t i m elodię był w y k o n an y przez w szystkich, lecz w szyscy pow inni ponad to odczuć, że je st on szczytem całego obrzędu.
R ów nież pokropienie, k tó ry m w spom ina się zap isan ie do życia w iecznego przez chrzest i o kadze
nie, przez k tó re w y ra ż a się szacu nek d la ciała zm arłego, będącego św ią ty n ią D ucha Sw., m ogą być uw ażane ja k o gest pożegnania.
C erem onia ostatniego polecenia czyli pożegnania może m ieć m ie j
sce tylk o w sam ej czynności po
grzebow ej, a w ięc w ted y , gdy je st ciało zm arłego.
11. W każdym n abożeństw ie za zm arłych, zarów no pogrzebow ym ja k i zw ykłym , p rzy w ią zu je się w obrzędzie w ielkie znaczenie do czytań S łow a Bożego. One bow iem głoszą ta jem n icę pasch aln ą, p rz y noszą n ad zieję sp o tk a n ia się zno
w u w K ró lestw ie Bożym, uczą sz a
cunku (pam ięci) w zględem zm ar-, łych i n ie jed n o k ro tn ie zach ę ca ją do u ja w n ie n ia św iad ectw a życia chrześcijańskiego.
12. P o niew aż w nabożeństw ach o d p raw ia n y ch za zm arłych sto su je Kościół m odlitw ę psalm ów dla w y ra że n ia bólu i dla skutecznego w zm ocnienia nadziei, dlatego dusz
p asterze w in n i p iln ie zatroszczyć się o to, ażeby poprzez odpow ied
nią katechezę doprow adzili w ie r
n ych do pełniejszego i głębszego zrozum ienia p rzy n a jm n ie j n ie k tó -
1 Cf. Simeon Thessalnic., D e o rd in e s e p u ltu r a e : P. G. 155, 685 В.
tiu s q u e intellegendos. In ceteris a u te m cantibus, q u o ru m usus r a tio n e p a sto ra li fre q u e n te r in r itu in d ic a tu r, tu m „suavis et vivus s a crae S c rip tu ra e a ffe c tu s” ,2 tu m L i- tu rg ia e a ffla tu s ap p rim e cu re tu r.
13. E tia m in o ratio n ib u s com m u n ita s c b ristia n a fid em suam p ro fite tu r, a tq u e pro d efunctis ad u ltis pie in te rced it, u t b e a titu d i- nem ap u d D eum co seq u an tu r, ad q u am p a rv u li d efuncti, p er B a p tis
m u m filii ad o p tio n is efecti, iam p erv en isse c re d u n tu r. P ro h orum v ero in fa n tiu m p are n tib u s, sic u t et pro om nium d efu n c to ru m p ro p in quis, preces e ffu n d u n tu r, u t in dolore suo fid ei consolationem accipiant.
14. U bi sive ex lege p a rtic u la ri, sive ex fu n d atio n e, sive etia m ex consuetudine, O fficium d efu n c to ru m , tu m in ex seq u iis tu m etiam e x tra ex seq u ias dici solebat, hoc O fficium se rv a ri potest, digne q u i
dem e t pie ce le b ra n d u m . A tte n tis a u te m v ita e h o d ie rn a e et re i p a s to ra lib u s condicionibus, loco O fficii defu n cto ru m , vig ilia seu celeb ratio v erb i Dei (nn. 27—29) h a b e ri p o test.
15. Iis qui e le g e rin t p ro p rii ca
dav e ris crem ationem , ritu s ex se q u ia ru m C h ristian aru m concedendi sunt, nisi co nstet ipsos ta le m elec
tio n em fecisse ratio n ib u s ductos C hristianae v ita e adversis, iu x ta ea q u ae s ta tu ta s u n t p e r In s tru c tio nem S acrae C ongregationis S. O f-
ry ch psalm ów , p rzew idzianych w litu rg ii żałobnej. W pozostałych zaś śpiew ach, ja k ie ze w zględów d u sz p aste rsk ich są często p rze w i
dziane w obrzędzie trze b a za tro sz czyć się szczególnie zarów no o „serdeczne i żyw e u m iłow anie P ism a św.” ,2 ja k i o za chow anie du ch a liturgicznego.
13. R ów nież i w m o d litw ac h społeczność ch rz eśc ija ń sk a w y ra ża sw o ją w ia rę i w sta w ia się poboż
nie za zm arłym i dorosłym i, aże
by osiągnęli u Boga w ieczną szczę
śliwość. G dy chodzi o zm arłe dzie
ci, k tó re przez chrzest sta ły się dziećm i przysposobienia, to w y ra ża się w iarę, że ju ż osiągnęły tę szczęśliwość. N ato m iast za ich r o dziców, podobnie ja k i za b liskich w szy stk ich zm arły ch zanosi się m o
dły, aby w sw ym bólu otrzym ali pociechę p ły n ą cą z w iary.
14. Tam , gdzie n a pod staw ie p ra w a p arty k u la rn e g o , fu n d ac ji, czy n a w e t zw yczaju, zw ykło się odm aw iać b re w ia rz żałobny w cza
sie pogrzebu lu b poza pogrzebem , m ożna i obecnie zachow ać m o d li
tw ę b rew iarzo w ą, o d m aw ian ą z godnością i pobożnie. U w zględ
n ia ją c w szakże w a ru n k i w spółczes
nego życia i w ym ogi d u sz p a ste r
skie, m ożna zorganizow ać za m ia st b re w ia rz a żałobnego, w igilię czyli n abożeństw o słow a Bożego (nn.
27—29).
15. Tym , k tó rzy zadecydow ali o sp a len iu w łasnego ciała nie n a leży odm aw iać pogrzebu chrześci
jańskiego, o ile nie u sta li się, że takiego w y b o ru dokonali k ie ru ją c się ra c ja m i przeciw nym i chrześci
ja ń sk ie m u życiu — zgodnie z tym , co p o sta n a w ia I n s tru k c ja K ongre-
2 Cone. Vat. II, Const, de sacra Liturgia, „ S a cra sa n ctu m C o n ciliu m ”, n. 24.
288 P osoborow e p raw o d aw stw o [48]
ficłi, diei 8 m aii 1963, de c a d av e
r u m crem atione, nn. 2—3.3
E xseq u iae c e le b re n tu r iu x ta t y p u m qui in regione a d h ib e tu r, ita ta m en u t non la te a t E cclesiam a n te p o n e re con su etu d in em sepeliendi corpora, sic u t D om inus ipse v o lu it sepeliri, e t v ita to periculo scan d ali v el a d m iratio n is ex p a rte fidelium .
R itu s q u i fiu n t ad sacellum vel ad se p u lcru m in hoc casu perag i p o su n t in ipsa aede c re m ato rii; im - mo, déficiente alio loco apto, e t in ip sa a u la crem ato rii, v ita to p r u d en ti p ericu lo sc an d a li vel in d iffe - re n tism i religiosi.
gacji św. O ficjum z d n ia 8 m a ja 1963 r., n a te m a t p a le n ia ciał z m a r
łych (nn. 2—3).3
W n abożeństw ie pogrzebow ym sto su je się w ted y te n rodzaj obrzę
du, k tó ry je s t p rak ty k o w a n y w d a n ym regionie w te n je d n a k sposób, b y uw idocznić, że Kościół sta w ia n a p ierw szy m m iejscu p ra k ty k ę g rze b an ia ciał, ta k ja k i sam C h ry stu s chciał być pogrzebany. T rz e
b a się też p o sta ra ć o u niknięcie niebezpieczeństw a zgorszenia lu b zdziw ienia ze stro n y w iernych.
W ty m w y p a d k u te cerem onie, k tó re m a ją m iejsce w k ap licy lub przy grobie, m ogą się odbyć w s a m ym dom u gdzie dok o n u je się k rem a cja . Owszem, gdy nie m a jakiegoś innego odpow iedniego pom ieszczenia m ogą m ieć m iejsce w sam ym k rem a to riu m , z w y k lu czeniem ro ztro p n ie p rze w id y w a
nego n iebezpieczeństw a zgorszenia lub obojętności relig ijn ej.
O bow iązki i p o słu g i w zg lęd em osób zm arłych D e o ffic iis e t m in isteriis circa d efu n ctos 16. In exsequiis celebrandis
su u m cu iq u e m u n u s a tq u e o ffi
cium m e m in e rin t esse co n cred itu m om nes qui ad p o p u lu m Dei p e r ti
nen t: p a re n te s nem pe vel p ro p in qui, fu n e rib u s c u ra n d is addicti, com m unitas ip sa C hristiana, s a cerdos dem um , qui, fidei ed u c ato r et consolationis m in iste r, actioni litu rg ic a e p ra e e st e t E u c h a ristia m celebrat.
17. M e m in e rin t etia m omnes, p ra e se rtim vero sacerdotes, cum in litu rg ia ex seq u ia li defunctos Deo co m m en d a n t su u m in su p e r esse officium u t spem a s ta n tiu m e r i
g an t, fid em q u e fo v ea n t in m y ste-
16. W szyscy należący do lu d u Bożego niech p a m ię ta ją o tym , że w o d p raw ia n iu pogrzebu każdy m a pow ierzoną w łaściw ą m u posługę i obow iązek: a w ięc rodzice lub bliscy, a ta k że ci, k tó rzy za jm u ją się organizow aniem pogrzebu, d a n a w sp ó ln o ta ch rz eśc ija ń sk a i w reszcie k ap łan , k tó ry .jako w y chow aw ca w zak resie w ia ry i m i
n iste r pocieszenia, przew odniczy czynności litu rg iczn e j i sp ra w u je E ucharystię.
17. N iech w szyscy; zw łaszcza zaś k ap łan i, p o lecając Bogu w litu rg ii pogrzebow ej zm arłych, p a m ię ta ją rów nież o tym , że k ażdy m a obo
w iązek w zm acniać n adzieję u cz est
niczących w obrzędzie, oraz p o tę -
Cf. A. A. S. 56 (1964) 822—823.
riu m paschale e t in re su rre c tio n e m m o rtu o ru m , ita ta m e n ut, p iu m a f fec tu m M atris E cclesiae e t fidei consolationem afferen d o , credentes q u id e m allev e n t, m a e re n te s ta m en non offendant.
18. In p ra e p a ra n d a o rd in a n d a - que ce le b ra tio n e ex seq u iaru m , s a cerdotes non solum u n iu scu iu sq u e d efu n c ti p erso n a m eiusque m ortis ad iu n cta, sed dom esticorum q u o q u e dolorem eo ru m q u e C hris
tia n a e v ita e n ecessitates sollicita h u m a n ita te considerent. P e c u lia re m in su p e r ra tio n e m h a b e a n t eo ru m q u i occasione ex seq u ia ru m litu rg icis celeb ratio n ib u s a s sistu n t vel E vangelium au d iu n t, sive su n t ac ath o lic i sive catholici q u i E u c h a ris tia m v el n u m q u a m vel v ix u n q u a m p a rtic ip a n t, vel etiam fidem am isisse v id e n tu r: pro om nibus en im sacerdotes m in istri su n t E vangelii C hristi.
19. E xsequiae, sola M issa e x c ep ta, p era g i p o ssu n t a diacono. N e
ce ssitate p a s to ra li id exigente, C o n fere n tia E piscopalis, de lic en tia A postolicae Sedis, e tia m la i- cum d e p u ta re potest.
D éficiente vero sacerd o te vel diacono, su a d en d u m est u t in e x sequiis p rim i ty p i statio n es in do
m o d efu n c ti e t in coem eterio, a t
que in g enere vig ilia pro defuncto a laicis p e ra g a n tu r.
20. In ce le b ra tio n e exseq u iaru m , p ra e te r d istin ctio n em ex m u n e re litu rg ic o e t O rdine sa cro m a n a n tem , et p ra e te r honores ad n o r
m am legum litu rg ic a ru m a u c to ri
ta tib u s civilibus debitos, n u lla p ri-
gow ać ich w ia rę w ta jem n icę p a sc h aln ą i w z m artw y ch w sta n ie um arły ch . N ależy to je d n a k czynić w te n sposób, b y niosąc pobożne uczucie M atki K ościoła i pociesze
nie płynące z w iary , rzeczyw iście podnosić n a d uchu w ierzących, a nie obrażać uczuć osób p rzeży w ają cy c h żałobę.
18. W przy g o to w an iu i organizo
w a n iu nab o żeń stw a pogrzebowego, pow inni k a p ła n i z tro sk liw ą życz
liw ością w ziąć pod uw agę n ie ty l
ko osobę każdego zm arłego i oko
liczności jego śm ierci, lecz także żałobę dom ow ników i po trzeb y ich ch rześcijańskiego życia. N iech po
n adto zw rócą sp e cja ln ą uw agę na tych, k tó rz y z ra c ji pogrzebu uczestniczą w n ab ożeństw ach li
turg iczn y ch lu b słu c h ają Słow a Bożego, czy to b ę d ą akatolicy, czy też katolicy, k tó rzy albo w cale albo p ra w ie nigdy nie uczestniczą w E u ch a ry stii lu b n a w e t —■ ja k się w y d a je — u tra c ili w iarę. K apłani bow iem są sługam i E w angelii C hry stu so w ej w zględem w szy st
kich.
19. D iakon może od p raw iać n a bożeństw o pogrzebow e, z w yłącze
niem ty lk o Mszy św. G dy dom aga się tego konieczność d u sz p a ste r
ska, K o n fe re n cja B isk u p ia może, za zezw oleniem Stolicy Ap., u p o w ażnić do tego osobę św iecką.
W w y p a d k u gdy nie m a k a p ła n a lu b diak o n a rad z i się, by w p ie rw szym ro d za ju obrzędu pogrzebo
w ego sta cje przew idziane w dom u zm arłego i n a cm en tarzu oraz z z a sady w igilia za zm arłego sp ra w o w an e były przez św ieckich.
20. O prócz różnicy w y p ły w a ją cej ze sp raw o w an ia fu n k c ji l i t u r gicznej lu b z św ięceń w yższych oraz z w y ją tk ie m honorów n ale ż nych w ładzy cyw ilnej n a p o d sta w ie przepisów liturgicznych, nie
19 — P r a w o k a n o n i c z n e n r 3— 4
290 Posoborow e p raw o d aw stw o [50]
v a ta ru m p erso n a ru m a u t condicio
num , sive in caerem oniis, sive in e x terio rib u s pom pis, h a b e a tu r a c ceptio.4
należy okazyw ać żadnych szczegól
nych w zględów p ry w a tn y m oso
bom lu b stan o w isk o m czy to w ce
rem oniach czy w zew n ętrzn ej o k a załości.4
P rzy sto so w a n ia d o k o n y w a n e przez K o n feren cje B isk u p ie D e ap ta tio n ib u s C on feren tiaru m E p iscop aliu m cura p arandis
21. C on feren tiis E piscopalibus, co m p etit v i C o n stitu tio n is de sa c ra L itu rg ia (art. 63 b), in R itu alib u s p a rtic u la rib u s p a ra re titu lu m , q u i hu ic titu lo R itu a lis R om ani re sp o n d e at, sin g u la ru m ta m e n r e gionum n ec essita tib u s accom m o
datu m , ut, actis ab A postolica S e de recognitis, in reg io n ib u s ad q u as p e r tin e t a d h ib e a tu r.
Q ua in ap tatio n e, C o n fe re n tia ru m E piscopalium erit;
1) A p tatio n es definire, in tr a li m ites in hoc titu lo statu to s.
2) Sedulo e t p ru d e n te r conside
r a r e q u id ex tra d itio n ib u s inge- nioque sin g u lo ru m p o p u lo ru m op
p o rtu n e a d m itti possit, ideoque alias ap tatio n es, q u ae utiles vel necessariae e x istim e n tu r, A posto- licae S edi p roponere, de ipsius consensu intro d u cen d as.
3) P ro p ria a u tem R itu aliu m p a r tic u la riu m iam e x s ta n tiu m ele
m enta, si qu ae h a b e a n tu r, retin ere, dum m odo cum C o n stitu tio n e de sa c ra L itu rg ia e t n ecessitatib u s h odiernis com pani possint, vel ea ap tare.
4) V ersiones te x tu u m p a ra re , ita u t ingenio v a ria ru m lin g u a ru m
21. N a mocy k o n sty tu c ji o L i
tu rg ii (art. 63 b) p rzy słu g u je K on
feren cjo m B iskupim u p raw n ie n ie przyg o to w an ia w ry tu a ła c h p a r ty k u la rn y c h ty tu łu , odpow iadającego om aw ianem u tu ty tu ło w i ry tu a łu rzym skiego. N ależy go przy sto so w ać do potrzeb poszczególnych r e gionów. Po zatw ie rd z en iu a k t przez Stolicę Ap. będzie stosow any w r e gionach, dla k tó ry c h je st p rz e w i
dziany.
W d okonyw aniu przy sto so w an ia do K onferencji B iskupich będzie należało:
1) S precyzow anie przystosow ań w ra m a c h określonych w n in ie j
szym ty tu le (rytuału).
2) P iln ie i ro ztro p n ie rozw ażyć, co m ogłoby być z pożytkiem do
puszczone z tra d y c ji i m entalności poszczególnych narodów . S tą d też K onferencje p ow inny przed staw ić Stolicy Ap. ta k że in n e p rzystoso
w ania, k tó re u z n a ją za konieczne lub pożyteczne, by za jej zgodą w prow adzić je (do ry tu a łu p a r ty kularnego).
3) P rzystosow ać lu b zatrzym ać pew ne elem enty, jeżeli ta k ie są w dotychczasow ych ry tu a ła c h p a r ty k u la rn y ch , byleby zgodne były z k o n sty tu c ją o litu rg ii i w spół
czesnym i potrzebam i.
4) P rzygotow ać tłum aczenie te k stó w ta k , by rzeczyw iście były
4 Cf. Cone. V at. II, Const, de sa cra L itu rg ia , „Sacrosanctum C onci
liu m ", η. 32.
c u ltu ra ru m q u e v ere sin t accom m odatae, additis, quotiescum que op p o rtu n u m fu e rit, m elodiis cantui aptis.
5) P ra e n o ta n d a , q u ae in R itu ali R om ano h a b e n tu r, a p ta re atq u e com plere, ita u t m in istri sig n ifica
tionem ritu u m p le n e in te lle g a n t et e ffec tu com pleant.
6) In editio n ib u s lib ro ru m litu r- gicorum cu ra C o n fe re n tia ru m E pi
scopalium p ara n d is, m a te ria m o r
d in a re m odo q u i ad usum p a sto ra le m ap tissim u s v id e a tu r ita, t a m en, u t de m a teria , qu ae in hac editio n e ty p ic a co n tin etu r, nih il o m itta tu r.
Si q u ae vero ru b ric a s vel te x tu s ad icere o p p o rtu n u m v id e a tu r, con
gruo signo vel c h a ra c te re ty p o g ra - phico d istin g u a n tu r a ru b ric is et te x tib u s R itu alis Rom ani.
22. In p a ra n d is R itu alib u s p a r ti
cu larib u s de exsequiis, C o n fere n tia ru m E piscopalium erit:
1) R itu m o rd in a re iu x ta unum v el p lu re s typos, p ro u t in d ic atu m e s t supra, n. 9.
2) P ro fo rm u lis in ipso ritu p rin c ip a li propositis, alias, si o p p o rtu n u m v isu m fu e rit, s u b s titu e re ex iis q u ae in cap ite V I h a b e n tu r.
3) Q uoties R itu ale R om anum p lures e x h ib e t fo rm u las ad lib itu m eligendas, alias etia m fo rm u las eiusdem generis ad icere (ad n o r
m am n. 2 1, 6).
4) Iu d ic a re an laici d e p u tan d i sin t ad ce leb ran d as exseq u ias (cf.
su p ra n. 19).
5) S icubi ra tio p asto ra lis id s u a deat, sta tu e re u t aspersio e t incen-
dostosow ane do różnych w łaści
w ości językow ych i k u ltu ra ln y c h , dodając ■— ile raz y w y d a się to pożyteczne — odpow iednie m elodie do śpiew u.
5) P rzystosow ać i u zupełnić uw agi w stę p n e z a w a rte w ry tu a le rzy m sk im tak , by m in istrzy w p e ł
ni zrozum ieli znaczenie obrzędów i skutecznie je w ykonali.
6) W w y d an ia ch ksiąg litu rg ic z nych, p rzygotow yw anych s ta r a niem K onferencji B iskupich doko
nyw ać ro zk ła d u treśc i w sposób n ajb a rd z ie j odpow iedni z p u n k tu w idzenia duszp astersk ieg o ta k je d nak, by niczego nie pom inąć z t r e ści za w a rte j w obecnym w y d a n iu typicznym .
W w y p a d k u dołączenia r u b ry k lu b te k stó w należy je p rzy pom o
cy odpow iedniego zn a k u lu b ro d za ju trzcio n k i odróżnić od ru b ry k i te k stó w ry tu a łu rzym skiego.
22. W p rzy gotow yw aniu pogrze
bow ych ry tu a łó w p a rty k u la rn y c h do K o n feren cji B iskupich będzie należało:
1) Ułożyć obrzęd w ra m a c h je d nego lub k ilk u rodzajów , ja k to było zaznaczone w yżej w n. 9.
2) Z astąp ić ■— gdyby to w y d a w ało się pożyteczne — fo rm u ły zam ieszczone w tekście głów nym o brzędu fo rm u łam i z a w arty m i w rozdziale VI.
3) He razy ry tu a ł rzy m sk i za
w ie ra k ilk a form uł, k tó re m ogą być dow olnie w y b ra n e, w ted y m o
gą dołączyć ta k że in n e fo rm u ły tego sam ego ro d za ju (zgodnie z n o rm ą n. 2 1, 6).
4) zadecydow ać czy św ieckich należy upow ażnić do sp raw o w an ia obrzędów pogrzebow ych (por. w y żej n. 19).
5) G dyby to zalecał w zgląd d u sz p aste rsk i m ogą pozw olić n a
292 Posoborow e p raw o d aw stw o [52]
sa tio om itti possint, vel alio r itu su p leri.
6) C olorem illu m litu rg ic u m pro exsequiis sta tu e re , qui a p tu s sit ingenio populorum , q u iq u e e t do
lo rem h u m a n u m non o ffe n d at et spem ch ristia n a m o ste n d at m y ste rio p asch ali illu m in atam .
pom inięcie po k ro p ien ia i okadzenia lu b zastą p ien ie go in n y m obrzę
dem.
6) O kreślić litu rg iczn y kolor po grzebow y, by odpow iadał m e n ta l
ności naro d u , a jednocześnie nie obrażał sm u tk u ludzkiego i u k a zyw ał ch rz eśc ija ń sk ą nadzieję, ośw ieconą ta je m n ic ą p aschalną.
Z adanie k ap łan a w p rzy g o to w a n iu i zorgan izow an iu n a b o żeń stw a D e m u n ere sa cerd o tis in p raeparanda ord in an d aq u e celeb ration e 23. Sacerdos, v ariis div ersisq u e
co n sid eratis adiunctis, votis etiam fam iliae e t co m m u n itatis auditis, fa c u lta tib u s in r itu concessis li
b e n te r u ta tu r.
24. R itus pro q u olibet ty p o p ro positus ita d e sc rib itu r u t cum sim p lic ita te p era g i possit; m agna t a m en te x tu u m copia pro o p p o rtu n i
ta te p ra e b e tu r. Ita, ex. gr.;
1) O m nes te x tu s in g enere cum aliis co m m u tari possunt, ipsa com m u n ita te vel fam ilia coopérante, a d m aio rem v e rita te m habendam , iu x ta cuiusque celeb ratio n is a d - iu n cta.
2) Q uaedam elem e n ta non obli
g ato rie d e te rm in a n tu r, sed ad lib i
tu m addi p o su n t pro o p p o rtu n ita te, u t v. gr. oratio pro d o lentibus in dom o d efuncti.
3) I u x ta tra d itio n e m litu rg icam , m a g n a d a tu r electionis lib e rta s in te x tib u s ad processiones propositis.
4) Q uoties psalm us q u i ra tio n e litu rg ic a in d ic a tu r vel su a d e tu r aliq u a m d iffic u lta te m p asto ra le m p ra e b e re potest, aliu s a d d itu r ad lib itu m , loco p rae ced e n tis a s su m endus. Im m o in p salm is ipsis u n u s a lte rv e v ersu s q u i sub a s
p ec tu p a s to ra li m inus a p tu s v id e a tu r, om itti potest.
23. N iech k a p ła n chętn ie sk o rzy sta z przy zn an y ch m u w obrzędzie u p raw n ie ń , rozw ażyw szy różne okoliczności i w ysłuchaw szy życzeń rodziny i w spólnoty.
24. K ażdy z obrzędów je st ta k ułożony, by m ożna go było o d p ra w ić w sposób prosty. Jed n ak ż e p rzew id u je się dużo te k stó w do ew entualnego w yboru. T ak np.:
1) O gólnie rzecz b iorąc w szy st
kie te k sty m ogą być zm ieniane, przy ud ziale w spólnoty lu b ro d z i
ny, by b ard z iej w y ra ża ły p ra w d ę zgodnie z okolicznościam i każdego pogrzebu.
2) N iektóre elem enty nie są przew idziane jako obow iązkow e, lecz m ogą być z pożytkiem dodane w edług uznania, ja k np. m odlitw a w dom u zm arłego za pogrążonych w sm u tk u .
3) Z godnie z tra d y c ją litu rg ic z n ą d aje się dużą możność doboru te k stó w przew id zian y ch w czasie procesji.
4) Ile razy p sa lm p rzep isan y lub zalecany z r a c ji liturg iczn y ch m ógłby stw arzać p ew n ą tru d n o ść d u sz p aste rsk ą, w ted y dołączony je st inny, k tó ry bierze się w edług u zn an ia za m ia st poprzedniego.
Ow szem w sam y ch p salm ach m oż
n a opuścić je d en czy d ru g i w iersz jeżeli w y d a je się m niej odpow ied
ni z p u n k tu w id ze n ia d u sz p a ste r
skiego.
5) T ex tu s o ratio n u m sem per n u m ero sin g u la ri p ro p o n itu r, p ro uno nem pe defuncto: p ro in d e singulis in casibus, sive q uoad genus sive q uoad n u m e ru m , te x tu s ipse e rit ap ta n d u s. Ita, ex. gr. v e rb a „fa m u lus tu u s ” fien t, pro o p p o rtu n ita te,
„fa m u la tu a ” vel „fa m u li t u i ” vel
„fam u lae tu ta e ”, etc.
6) In o rationibus, lineas quae in tr a p a re th e sim c o n tin e n tu r o m it
ti possunt.
25. A p ta eaq u e dig n a e x s e q u ia ru m celebratio, sicut, e t to tu m s a cerdotis m in iste riu m erg a d e fu n c
tos, consid eratio n em o rganicam m y sterii C hristiani e t p asto ra lis of
ficii supponit.
In te r a lia sacerd o tis est:
1) A egrotis e t m oribundis ad e s
se, sic u t in p ro p rio titu lo R itualis R om ani in d ic atu r.
2) C atechesim tra d e re de sig n i
ficatione m o rtis ch ristian a e.
3) D efuncti fam iliam b la n d e r e ficere, in doloris a n x ie ta te fovere et, q u a n tu m fieri potest, benigne a d iu v a re a tq u e cum illa c e le b ra tionem a p ta m ex se q u ia ru m p a ra re , ad h ib itis fa c u lta tib u s in ipso r itu pro p isitis a tq u e concessis.
4) L itu rg ia m d en iq u e d e fu n c to ru m cum to ta v ita litu rg ic a p aro e - ciali e t cum m in iste rio p asto ra li ap te com ponere.
5) T ek st o rac ji zam ieszczony je st je st zaw sze w liczbie pojedynczej, m ianow icie za jednego zm arłego.
S tą d w poszczególnych w y p ad k a ch trz e b a będzie przystosow ać te k st co do ro d za ju lu b liczby. T ak np.
za m ia st słow a „sługa tw ó j” b ę dzie ·— zależnie od okoliczności:
„służebnica tw o ja ”, „słudzy tw o i”,
„służebnice tw o je ” itd.
6) W m odlitw ach m ożna opusz
czać te słow a, k tó re są um ieszczo
ne w naw iasach.
25. W łaściw ie i zarazem godn'e o d p raw ie n ie pogrzebu, podobnie ja k i cała p osługaa k a p ła ń sk a w zględem zm arły ch su p o n u ją (za
k ła d a ją ) całościow e rozw ażenie t a jem n icy ch rześcijań sk iej i d u sz
p astersk ie g o obow iązku.
Do k a p ła n a należy m. in.:
1) Być p rzy chorych i u m ie ra jących, ja k to je st podkreślone w odnośnym ty tu le ry tu a łu rz y m skiego.
2) nauczać n a te m a t znaczenia ch rześcijań sk iej śm ierci.
3) P okrzepiać d elik atn ie rodzinę zm arłego, pocieszać ją w sm u tk u i w edle m ożności d y sk re tn ie w e sprzeć, a ta k że razem z nią u sta lić odpow iednio sam o nabożeństw o pogrzebow e, k o rzy sta ją c z m ożli
w ości zaproponow anych i dozw o- lonj^ch przez sam obrzęd.
4) W reszcie żałobną litu rg ię w kom ponow ać odpow iednio w c a łość życia liturgicznego i p a s te r
skiego posługiw ania.
79.
OD PUSTY DLA K O ŚCIO ŁA W PO LSC E ZW IĄZANE Z K U LTEM M. B. N IE U S T A JĄ C E J POMOCY
Św i ę t a p e n i t e n c j a r i a a p o s t o l s k a (SEK C JA ODPUSTÓW)
(521/69)
