Rosyjskie ¿ycie kulturalno-literackie w Piñsku 1918–1939

UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN

Polono- Acta Ruthenica

XII 2007

WYDAWNICTWO

UNIWERSYTETU WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO OLSZTYN 2007

Andrzej Ksenicz (Zielona Góra), Czes³aw Lachur (Opole), Natalia Lichina (Kaliningrad), Joanna Mianowska (Bydgoszcz), Leontij Mironiuk (Olsztyn), Iwona Anna Ndiaye (Olsztyn, sekretarz), Walenty Pi³at (Olsztyn, przewodnicz¹cy), Tatiana Rybalczenko (Tomsk), Micha³ Sarnowski (Wroc³aw), Andrzej Sitarski (Poznañ), Swiet³ana Waulina (Kaliningrad), Alicja Wo³odŸko-Butkiewicz (Warszawa)

Recenzenci

Joanna Mianowska, Czes³aw Lachur

Redaktor tomu Walenty Pi³at

Redaktor wydawniczy El¿bieta Pietraszkiewicz

Projekt ok³adki Barbara Lis-Romañczukowa

Adres redakcji Instytut Neofilologii ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn

tel./fax. (0-89) 527-58-47, e-mail: rus.human@uwm.edu.pl

ISSN 1427–549 X

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego

Wydawnictwo UWM ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn tel. (0-89) 523 36 61, fax (0-89) 523 34 38 www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/

e-mail: wydawca@uwm.edu.pl Ark. wyd. 18,9; ark. druk. 16

Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 707

2004

Od Redaktora

Oddajemy pod os¹d Szanownych Czytelników kolejny tom „Act Polono-Ruthe- nica”, który zawiera interesuj¹ce i – jak siê nam wydaje – wrêcz nowatorskie studia z zakresu polsko-wschodnios³owiañskich kontaktów kulturowych, jêzykoznaw- czych i literaturoznawczych. Pewnym uzupe³nieniem tej problematyki s¹ teksty nie- jako odbiegaj¹ce od profilu naukowego czasopisma, ale i one – mamy nadziejê – wzbogacaj¹ materia³, który jest przedmiotem badañ wielu slawistów. Z satysfakcj¹ te¿ chcemy odnotowaæ, ¿e nasze czasopismo znajduje czytelników nie tylko w Pol- sce. Cieszy siê tak¿e zainteresowaniem badaczy zachodnioeuropejskich, nie mówi¹c ju¿ o odbiorcach rosyjskich, bia³oruskich i ukraiñskich. Jesteœmy otwarci na publi- kacje autorów polskich i oczywiœcie rosyjskich, ukraiñskich, bia³oruskich, litew- skich, ³otewskich, estoñskich, zachodnioeuropejskich i amerykañskich. Serdecznie zapraszamy do zamieszczania artyku³ów w kolejnych rocznikach „Act Polono-Ru- thenica”.

Walenty Pi³at

Literaturoznawstwo

Tadeusz Zienkiewicz Olsztyn

Rosyjskie ¿ycie kulturalno-literackie w Piñsku 1918–1939

Rosyjsk¹ mniejszoœæ narodow¹ w Polsce tworzyli mieszkaj¹cy tu od dawna urzêdnicy, ziemianie, ludzie wolnych zawodów. W latach 20. XX wieku utworzyli oni swoje pierwsze stowarzyszenia, m.in. Ðóññêîå Íàðîäíîå Îáúåäèíåíèå (ÐÍÎ), a w roku 1932 powo³ali Ñîþç Ðóññêèõ Ìåíøûíñòâåííûõ Îðãàíèçàöûé (CPMO)¹. Po roku 1917 przyby³o do Polski wiele tysiêcy emigrantów, wœród których niema³y procent stanowi³a inteligencja, w tym inteligencja twórcza. Osie- dlili siê tu tak¿e wojskowi, a niektórzy z nich walczyli z bolszewikami po stronie polskiej.

Emigracja rosyjska skupia³a siê w miastach na terenie ca³ej Polski: od Toru- nia i Sosnowca po Wilno, Baranowicze i Ostróg. Do najwa¿niejszych oœrodków nale¿y zaliczyæ Warszawê, Wilno, Brzeœæ, Piñsk, Baranowicze, Grodno, £uck, Równe, Sarny, Lwów, £ódŸ. Rosjanie osiedlali siê g³ównie w województwach wschodnich, w pobli¿u granic z ZSRR, myœl¹c wci¹¿ o powrocie. Na ziemiach tych, stanowi¹cych niegdyœ gubernie zachodnie, mniejszoœæ rosyjska mieszka³a od dawna i byli te¿ ziemianie, którym w³adze polskie zwróci³y maj¹tki².

Emigranci w wielu oœrodkach przejêli inicjatywê w zakresie organizowania

¿ycia kulturalnego (prasa, teatr, sekcje literacko-artystyczne, grupy literackie itp.).

Na ziemiach pó³nocno-wschodnich g³ównym oœrodkiem ¿ycia spo³ecznego i kul- turalnego Rosjan by³o Wilno, w centralnej Polsce – Warszawa, na po³udniu – Lwów. Warszawa, a tak¿e Wilno wywiera³y najwiêkszy wp³yw na œrodowiska rosyjskie w innych miastach, w których powstawa³y stowarzyszenia, bêd¹ce nieraz oddzia³ami, filiami organizacji dzia³aj¹cych w wymienionych wy¿ej oœrodkach.

W wielu miejscowoœciach dzia³alnoœæ rozpoczêto od tworzenia stowarzy- szeñ o charakterze opiekuñczym. W roku 1921 powsta³o ogólnopolskie Russkoje B³agotworitielnoje Obszczestwo (RBO), przy którym powo³ywano ró¿norodne

1 „Sprawy Narodowoœciowe” 1931, nr 1. ÑÐÌÎ wyda³ odezwê o kierunkach pracy, zob.

„Sprawy Narodowoœciowe” 1932, nr 1, s. 71.

2 Do Rosjan nale¿a³o 9,3% maj¹tków w woj. poleskim, zob. J. Tomaszewski, Z dziejów Pole- sia 1921–39, Zarys stosunków spo³eczno-ekonomicznych, Warszawa 1963, s. 43.

sekcje, w tym kulturalne. By³a to tzw. organizacja mniejszoœciowa. Aktywnoœæ wykazywa³y te¿ organizacje m³odzie¿owe, w latach 30. w kilku miastach dzia³a-

³o Ðóññêîå Îáùåñòâî Ìîëîäåæè (ROM), które wy³oni³o siê ze stowarzyszeñ studenckich. Wiktor Skrunda, analizuj¹c okolicznoœci powstania ROM-u, zwra- ca uwagê, ¿e organizacja ta mia³a charakter mniejszoœciowy i ¿e jej program wyrós³ z konfliktu „ojców” (pierwszego pokolenia) i „dzieci” (trzeciego pokole- nia). Studenci, absolwenci szkó³ i uniwersytetów, licz¹cy wówczas 20–30 lat, kierowali siê aktualnymi realiami polskiej rzeczywistoœci, odrzucaj¹c postawê tymczasowoœci pokolenia ojców. Zgodnie z przyjêtymi za³o¿eniami programo- wymi, przedmiotem szczególnej troski mia³o byæ wychowanie dla sprawy naro- dowej, st¹d akcentowanie problemów historii i kultury. ROM k³ad³ nacisk na samokszta³cenie, w oddzia³ach organizowano m.in. regularne spotkania (tzw.

÷àøêà ÷àÿ), wyk³ady, wieczory literackie³. Geneza i program ROM-u okreœla³y charakter, proponowane i upowszechniane formy dzia³alnoœci tej organizacji, a tak¿e pogl¹dy jej cz³onków, co znalaz³o swój wyraz w utworach literackich.

Aktywnoœæ œrodowiska rosyjskiego zale¿a³a nie tylko od liczebnoœci Rosjan w danej miejscowoœci. W Warszawie w roku 1937 mieszka³o oko³o 7 tys. Ro- sjan, ale tylko oko³o 400 nale¿a³o do Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynno-

œci⁴. W Lidzie ludnoœæ rosyjska stanowi³a kilkaset osób, w latach 1935–1936 zarówno RBO, jak i m³odzie¿owa organizacja ROM zaprzesta³y dzia³alnoœci z powodu braku cz³onków⁵.

W okresie miêdzywojennym Piñsk by³ stolic¹ województwa poleskiego do po¿aru, który zniszczy³ miasto w 1921 r. Od tego roku miastem wojewódzkim zosta³ Brzeœæ nad Bugiem. W 1931 r. Piñsk liczy³ 33,5 tys. mieszkañców, z tego

¯ydzi stanowili 73%⁶i byæ mo¿e 10% Rosjanie (w województwie poleskim mieszka³o ich 16 tys.⁷, powiecie piñskim – 4 267). Urodzony w Piñsku Ryszard Kapuœciñski w powieœci Imperium napisa³, ¿e w tym ma³ym miasteczku Polacy stanowili zaledwie kilka procent mieszkañców i w wiêkszoœci byli elementem nap³ywowym (wojskowi, urzêdnicy, ksiê¿a, nauczyciele) i ¿e by³o to najbardziej

¿ydowskie miasto na Kresach⁸. Rosjanie natomiast tworzyli ca³kiem du¿¹ grupê

3 W. Skrunda, Rosyjska „mniejszoœciowa” organizacja m³odzie¿owa w Polsce miêdzywojennej (ROM). Okolicznoœci powstania, „Studia Rossica V”, Warszawa 1977, s. 163–177.

4 Dzia³alnoœæ RNO, Rosyjskie Towarzystwo Dobroczynnoœci, „Sprawy Narodowoœciowe”

1937, s. 197.

5 „Sprawy Narodowoœciowe” 1936, nr 1–2.

6 Drugi powszechny spis ludnoœci z dnia 9 grudnia 1932 r., woj. poleskie, „Statystyka Polski”, seria C, z. 87, Warszawa 1937.

7 J. Tomaszewski, op. cit., s. 29.

8 Zob. R. Kapuœciñski, Imperium, Warszawa 2006, rozdz. I: Pierwsze spotkanie (1939–67).

Piñsk, s. 39.

narodowoœciow¹. Byli to zarówno emigranci, jak i mieszkaj¹ca tu od lat mniej- szoœæ rosyjska (ìåñòíûå). Informator miasta Piñska, wydany w roku 1936, podaje nazwiska ludzi ró¿nych profesji. Wœród adwokatów, lekarzy, in¿ynierów spotkaæ mo¿na nazwiska rosyjskie. Trudno stwierdziæ, czy byli to dawniej mieszkaj¹cy w Piñsku Rosjanie, czy te¿ emigranci.

Piñsk w przesz³oœci, ale i w latach miêdzywojennych, by³ wa¿nym oœrodkiem prawos³awnego ¿ycia religijnego. W XVI wieku w 15-tysiêcznym Piñsku naliczo- no 14 cerkwi. Zbudowany w roku 1263 Leszczyñski Œwiêto-Uspienski Monastyr istnia³ na przedmieœciu Piñska jeszcze do koñca XIX wieku i uwa¿any by³ za ostojê obrz¹dku wschodniego na Polesiu⁹. W XIX wieku by³o w mieœcie kilka cerkwi prawos³awnych i klasztorów, w tym dawnych koœcio³ów rzymskokatolic- kich zamienionych na cerkwie. W s³ynnym kolegium jezuickim, w którym uczy³ siê poeta i biskup Adam Naruszewicz, od 1800 r. mieœci³ siê prawos³awny mona- styr Bogojawleñski, w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego zwrócony jezu- itom (po wojnie umieszczono tu urzêdy, galeriê obrazów, Muzeum Polesia)¹⁰. Poza tym by³y jeszcze dwie œwi¹tynie: sobór przy ul. Dominikañskiej i cerkiew pw. œw. Barbary (dawny koœció³ i klasztor pobernardyñski) przy ul. Królowej Bony, dzia³a³ tak¿e Konsystorz Duchowny Prawos³awny i Urz¹d Parafialny Pra- wos³awny¹¹. Miejscowy chór archirejski wystêpowa³ w Piñsku kilkakrotnie, m.in.

uczestniczy³ w koncercie organizowanym przez RBO w roku 1935. W roku 1925 utworzono tu Prawos³awny Bogos³awski Oddzia³ Uniwersytetu Warszawskiego (Ïðàâîñëàâíûé Áîãîñëàâñêèé Îòäåë Âàðøàâñêîãî Óíèâåðñèòåòà).

Œrodowisko rosyjskie w okresie miêdzywojennym wykazywa³o doœæ du¿¹ aktywnoœæ. Rosyjscy mieszkañcy Piñska wspó³pracowali z pras¹ warszawsk¹:

„Íà ðóáåæå”, „Çà ñâîáîäó”, „Må÷”, „Mîëâà”, a tak¿e warszawsko-wileñsk¹ –

„Ðóññêîå ñëîâî” i „Íàøå âðåìÿ”, w których zamieszczali informacje (z adnota- cj¹ „od w³asnego korespondenta”), artyku³y, utwory literackie. Najczêœciej pu- blikacje takie pojawia³y siê na ³amach pisma „Ìå÷” – tygodnika reprezentuj¹ce- go doœæ wysoki poziom i z pewnoœci¹ czytanego w Piñsku, gdy¿ mo¿na by³o go na miejscu zaprenumerowaæ¹². Najbardziej œcis³e kontakty mia³ Piñsk z Warsza- w¹, i to nie tylko z pras¹, ale i warszawskimi organizacjami, których cz³onkowie odwiedzali Polesie, uczestniczyli w ¿yciu kulturalnym œrodowiska rosyjskiego.

9 Â. Ìîñåé÷óê, Èñòîðèÿ Ïèíñêîãî Ñâÿòî-Óñïåíñêîãî Ëåùèíñêîãî ìîíàñòûðÿ, Ñåðãèåâ 2002.

10 Zob. G. R¹kowski, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Bia³orusi, Warszawa 1997, s. 183–186.

11 Wykazy i adresy koœcio³ów, instytucji, organizacji itp. zawiera wydany w roku 1936 Infor- mator miasta Piñska.

12 Prenumeratê prowadzi³(a) Z. Sanukiewicz, Piñsk, ul. Koœciuszki 155 (zob. „Ìå÷” 1934, nr 5).

Trudno stwierdziæ, czy w rosyjskim ¿yciu kulturalnym, podobnie jak w innych miastach (np. w Wilnie), uczestniczyli ¯ydzi pos³uguj¹cy siê na co dzieñ, tak¿e w okresie miêdzywojennym, jêzykiem rosyjskim i zainteresowani kultur¹ rosyjsk¹. Wydawanie druków rosyjskich w Piñsku mo¿liwe by³o dziêki temu, ¿e ¿ydowscy drukarze zachowali czcionki rosyjskie i to u nich drukowa³ swoje tomiki wierszy W. Korotyszewski.

Ðóññêîå Áëàãîòâîðèòåëüíîå Îáùåñòâî powsta³o w Piñsku w 1923 r. By³a to – jak ju¿ wspomniano – organizacja mniejszoœciowa, licz¹ca 200 cz³onków¹³. Funkcjê przewodnicz¹cego w roku 1934 pe³ni³ in¿. K. Piotrowski, a w latach nastêpnych I.G. Dymicz. Organizacja ta udziela³a pomocy materialnej, inicjowa-

³a wydarzenia kulturalne, a od listopada 1934 r. prowadzi³a bibliotekê, której jedno pomieszczenie przeznaczono na klub dla cz³onków towarzystwa i m³o- dzie¿owej organizacji ROM¹⁴. Wa¿niejsze uroczystoœci odbywa³y siê w sali Te- atru Holcmanów przy ul. Krajowskiego. Dzia³alnoœæ RBO usta³a w roku 1938 b¹dŸ 1939.

Ogóln¹ charakterystykê kultury emigracyjnej zawiera ksi¹¿ka Marka Raje- wa Ðîññèÿ çà ðóáåæîì...¹⁵ Jego dewiza: ñîõðàíèòü, ðàçâèòü è ïðèóìíîæèòü ðóññêóþ êóëüòóðó odnosi siê w pe³ni i do œrodowiska rosyjskiego w Piñsku, zarówno do postawy emigracyjnej, jak i mniejszoœciowej.

Przegl¹daj¹c informacje o dzia³alnoœci RBO i ROM-u nie tylko w Piñsku, mo¿na stwierdziæ, ¿e najczêœciej tematyk¹ spotkañ i wieczorów literackich by³a twórczoœæ Puszkina. Istnia³ swoisty kult tego poety, a rocznicê jego œmierci w roku 1937 uczyniono najwiêkszym œwiêtem rosyjskiego œrodowiska na œwie- cie¹⁶, tak¿e w wielu polskich miastach, szczególnie na ziemiach pó³nocno- wschodnich Rzeczypospolitej¹⁷.

W roku 1936 w Piñsku, podobnie jak w kilkunastu innych miastach, powo-

³ano Komitet Puszkinowski. W przygotowaniach do obchodów rocznicy œmierci poety uczestniczyli równie¿ Polacy. Rocznica przypada³a 10 lutego 1937 r.,

13 Zob. „Ðóññêîå ñëîâî” 1935, nr 24.

14 „Ìîëâà” 1934, nr 191.

15 Ì. Ðàåâ, Ðîññèÿ çà ðóáåæîì. Èñòîðèÿ êóëüòóðû ðóññêîé ýìèãðàöèè 1919–1939, New York Oxford – Ìîñêâà 1994, s.122. Szerzej: Ã. Ñòðóâå, Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â èçãíàíèè, Ïàðèæ

– Ìîñêâà 1996.

16 Ñ. Ëèôàð, Ìîÿ çàðóáåæíàÿ ïóøêèíÿíà, Ïàðèæ 1966; Ì. Ðàåâ, op. cit., s. 124; zob. te¿

informacje w pismach „Ðóññêîå ñëîâî”, „Ìå÷” z roku 1937.

17 T. Zienkiewicz, Obchody setnej rocznicy œmierci Puszkina na ziemiach pó³nocno-wschod- niej Rzeczypospolitej, „Acta Polono-Ruthenica III”, Olsztyn 1998, s. 253–262. W roku 1937 na

³amach pism „Miecz” i „Russkoje S³owo” zamieszczano informacje o Dniach Puszkinowskich w wielu oœrodkach, tak¿e poza województwami pó³nocno-wschodnimi, m.in. w Warszawie, Krako- wie, Poznaniu, Toruniu, Bydgoszczy, £odzi, Lwowie, £ucku, Równem, Sarnach, Sosnowcu.

w Piñsku postanowiono jednak przenieœæ g³ówne uroczystoœci na 7 marca ze wzglêdu na mo¿liwoœæ przyjazdu do miasta tenora mediolañskiej La Scali – M. Zabiejdy-Semickiego. Organizatorem uroczystoœci by³ I.G. Dymicz, autor portretu Puszkina, który umieszczono na scenie, a wspó³pracowa³ z nim in¿ynier architekt Grzegorz Merson. W dniu 7 marca z rana odprawiono w soborze litur- giê (panichidê). Wieczorem w Teatrze Holcmanów odby³y siê g³ówne uroczysto-

œci, które rozpoczêto deklamacj¹ wiersza poety Pomnik. Potem referat w jêzyku rosyjskim wyg³osi³ adwokat Pawe³ Kry¿ycki, a w jêzyku polskim nauczyciel gimnazjum Jan Kraushar – autor szkicu Dzieje miasta Piñska zamieszczonego w Informatorze miasta Piñska z roku 1936. J. Kraushar mówi³ o wk³adzie Pusz- kina do kultury europejskiej. Czêœæ artystyczn¹ rozpoczêto od deklamacji wier- sza M. Lermontowa Œmieræ poety, a nastêpnie recytowano fragmenty JeŸdŸca miedzianego i Po³tawy. Chór katedralny wykona³ pieœñ Na œmieræ Puszkina do s³ów i muzyki M. Lisicyna, pieœni chóralne z oper Rusa³ka i Eugeniusz Oniegin, duety z Eugeniusza Oniegina i Pikowej damy. Zaproszony goœæ z La Scali od-

œpiewa³ arie z Rusa³ki, Rus³ana i Ludmi³y oraz z opery Eugeniusz Oniegin. Poza tym m³odzie¿ szkolna deklamowa³a wiersze w jêzyku rosyjskim i polskim oraz przedstawiono sceny z dramatu Borys Godunow¹⁸.

W 1932 r. m³odzi Rosjanie utworzyli kó³ko literackie. Na spotkaniu, o któ- rym informuje „Moëâà”¹⁹, referat pt. Ïîýòû „çâýíà” wyg³osi³ Dmitrij Maj- kow, w³asne wiersze czytali Dmitrij Majkow i Wasilij Korotyszewski. Podobny wieczór zorganizowano 22 listopada, wówczas to by³y oficer Pa³-Kiticz (niew¹t- pliwie pseudonim) czyta³ kilka rozdzia³ów swojej ksi¹¿ki, a w³asne wiersze deklamowa³ W. Korotyszewski. We wrzeœniu tego roku obchodzono Dzieñ Stu- denta. Utworzono te¿ sekcje dramatyczn¹ i muzyczn¹.

Kó³ko literackie ju¿ w roku 1932 podlega³o RBO i przybra³o nazwê

„Êóëüòóðíî- ïðîñâåòèòåëüíûé êðóæîê”. Powo³ano zarz¹d w sk³adzie: D. Maj- kow, G. Szpudenko, W. Korotyszewski, J. Zajac, Z. Szczyrkowska. Spotkania odbywa³y siê w bibliotece²⁰.

Z informacji zamieszczanych na ³amach pisma „Må÷” wynika, ¿e w latach 1934–1936 w zebraniach uczestniczy³ goœæ z Warszawy – poeta Dmitrij Maj- kow, który kierowa³ pracami ROM-u²¹. W 1934 r. do zarz¹du weszli: K. Pio- trowski, J. Wasilewska, M. Olszewska, P. Kry¿ycki, P. Dymicz, Karpowicz, w roku 1936 – T. Wo³oszko, D. Syrowatko, G. Majewski²². W spotkaniu ze

18 O przebiegu uroczystoœci ku czci Puszkina informuje „Ðóññêîå ñëîâî” 1937, nr 28 i 54.

19 „Ìîëâà” 1932, nr 139.

20 „Ìîëâà”1932, nr 205.

21 Zob. „Ìå÷” 1934, nr 29 i 30; 1936, nr 18; „Ìîëâà” 1932, nr 139 i 205.

22 „Ìå÷” 1936, nr 18.

starost¹ Cedziñskim brali udzia³: kierownik ROM-u D. Majkow, Z. Sztyrkowski, K. Niewiadomski²³.

24 listopada 1934 r. obchodzono, podobnie jak i w innych oœrodkach w Pol- sce i w œwiecie, Dzieñ Kultury Rosyjskiej. Na program uroczystoœci z³o¿y³y siê wyk³ady: D. Majkowa Èäåè Äíÿ Ðóññêîé Êóëüòóðû, A. Borysewicza Ïóøêèí è Ïåòð Âåëèêèé, Z. Sztyrkowskiego Ëåðìîíòîâ è îñíîâíûå ìîòèâû åãî òâîð÷åñòâà, ponadto deklamowano I. Turgieniewa Ðóññêèé ÿçûê, S. Jesienina Ïåñíè i A. B³oka Ðîññèÿ (w wykonaniu Majkowa). W wieczorze uczestniczy³ chór mêski ROM-u kierowany przez A. Borysewicza. Powtórzono wystawiany ju¿ program Ñöåíû ó ôîíòàíà. Wieczór koñczy³a tradycyjna ÷àøêà ÷àÿ i za- bawa²⁴. W uroczystoœciach uczestniczyli cz³onkowie zarz¹du RBO.

W 1934 r. sekcja literacka organizowa³a Wieczory Puszkinowskie (Åæåíå- äåëüíèê Ïóøêèíñêèå âå÷åðà). Zazwyczaj na ich program sk³ada³y siê informacje bibliograficzne dotycz¹ce ¿ycia i twórczoœci Puszkina, deklamacje, czytanie frag- mentów utworów, wyk³ady. W grudniu tego roku odby³ siê pi¹ty wieczór. Zorganizo- wano te¿ konkurs na najlepszy ðàçñêàç utworu Puszkina.

W latach 1935–1936 na ³amach mniejszoœciowego pisma warszawsko-wileñ- skiego „Ðóññêîå ñëîâî” drukowano stroniczkê literack¹ pt. „Ãîëîñ ìîëîäåæè”, redagowan¹ przez grupê m³odych poetów. W sk³ad redakcji wchodzili: L. Kowa- lenko, W.M. Korotyszewski, A. Subbotin, A. Surkow. Pismo to nosi³o podtytu³:

„Íåçàâèñèìàÿ ëèòåðàòóðíàÿ ñòðàíèöà Ðóññêîãî Î-âà Ìîëîäåæè”. Dodatek ten ukazywa³ siê raz w miesi¹cu. Do roku 1936, do momentu przeniesienia redakcji z Warszawy do Wilna, z pismem wspó³pracowa³ i na jego ³amach publikowa³ swoje wiersze wspomniany ju¿ poeta z Piñska Wasilij Korotyszewski. W grudniu tego roku przekszta³cono ten dodatek w czasopismo nosz¹ce tytu³ „Ãàçåòà ÐÎÌ-a

– îðãàí Ðóññêîãî Îáúåäèíåíèÿ Ìîëîäåæè â Ïîëüøå”, wydawane w roku 1937 w Warszawie. Publikowa³ w nim Dmitrij Majkow. W sk³ad redakcji wchodzili cz³onkowie tej organizacji z Warszawy, Wilna i Grodna. Pismo to drukowa³o w ka¿dym numerze doniesienia Èç æèçíè ÐÎÌ-a. W rubryce tej brak informacji o oddziale w Piñsku. Niew¹tpliwie dzia³alnoœæ tej organizacji w latach 1937–1938 zanika, o czym donosi pismo „Sprawy Narodowoœciowe”²⁵.

W Piñsku przy ulicy Jasio³dowskiej 7 mieszka³ poeta Wasilij Korotyszewski, autor dwóch tomików wierszy: ×îðòîâà äþæèíà (Íàáðîñêè) i Èíòèìíîå.

Ñòèõè²⁶. Prócz tego drukowa³ swoje wiersze w prasie warszawskiej: „Íà

23 Zob. „Ìå÷” 1934, nr 5.

24 „Ìå÷” 1934, nr 29.

25 Zob. „Sprawy Narodowoœciowe” 1938, nr 3.

26 Â. Êîðîòûøåâñêèé, ×îðòîâà äþæèíà. Íàáðîñêè, Piñsk 1927, nak³.autora, druk Glauber- man (dalej skrót: ×.Ä.); Â. Êîðîòûøåâñêèé Èíòèìíîå. Ñòèõè, Ïèíñê 1932, nak³. autora, druk Dolinko (dalej skrót: È).

ðóáåæå”, „Çà câîáîäó” i w warszawsko-wileñskich pismach „Ðóññêîå ñëîâî”

i „Íàøå âðåìÿ” (w rubryce „Óãîëîê ïîýòîâ”), w ukazuj¹cym siê w Wilnie tygo- dniku „Èñêðà”, w zbiorku Àíòîëîãèÿ ðóññêîé ïîýçèè â Ïîëüøå, wydanym w Warszawie w roku 1937. Swoje wiersze czyta³ te¿ na zebraniach kó³ek literac- kich (Ëèòåðàòóðíûé êðóæîê i Êóëüòóðíî-ïðîñâåòèòåëüíûé êðóæîê) w roku 1932 w Piñsku. Nale¿a³ do warszawskiego ugrupowania literackiego „Ñâÿùåííàÿ ëèðà”. Nawi¹za³ te¿ kontakt z Wilnem. W roku 1937 wybrany zosta³ na sekretarza Ko³a Autorów (Kðóæîê àâòîðîâ), skupiajacego twórców tak¿e spoza Wilna. Ko³o to, kierowane przez Dorofieja Bochana, dzia³a³o przy sekcji literacko-artystycznej (Ëèòåðàòóðíî àðòèñòè÷åñêàÿ ñåêöèÿ) Wileñskiego Rosyjskiego Towarzystwa (Âèëåíñêîå Ðóññêîå Îáùåñòâî). Bli¿szych informacji o tym poecie brak. By³ emigrantem, na co wskazuj¹ s³owa poety: „Ìû ïðûåìûøè ÷óæäîé çåìëè”:

ß îäèí. Íèêòî íå çíàåò

×òî ñîâñåì ÿ çäåñü îäèí.

[...]

ß î ãðóñòíîì çàáûâàþ, Ñíåæíûé âåòåð ãðóñòü óì÷àë.

ß òåïåðü óæ íå ìå÷òàþ ß î òîì... î ÷åì ìå÷òàë.

(×. Ä., s. 5)

Pesymizm, którym przepe³nione s¹ jego wiersze, ma niew¹tpliwie Ÿród³o w trudnych warunkach bytowania i w osamotnieniu. I w innych wierszach pisa³:

 ìîåé ìàëåíüêîé êîìíàòêå êðàøåíûé ïîë;

Íà ïîëó ïîæeëòåâøèé îêóðîê ëåæèò,

À íàä íèì ìîé ïîäåðæàííûé ïèñüìåííûé ñòîë, Íàä ñòîëîì æå ãîðÿùàÿ ëàìïà âèñèò.

[...]

È çà íèì êàê ïîýò âäîõíîâëåííûé òâîðèò.

(×.Ä., s. 15)

ß ñeãîäíÿ ïîâåøóñü â ñàðàå, Íåóäà÷íûé è æàëêèé àêòåð, Âñå êîíðàêòû ÿ ñ æèçíüþ ñðûâàþ È ñî ñìåðòüþ ïèøó äîãîâîð.

(×.Ä., s. 14)

Ten smutek, miejscami rozpacz, ma i inne Ÿród³o. W tomiku ×îðòîâà äþæèíà jest wiersz stanowi¹cy jakby rozliczenie z niedawn¹, kultywowan¹ wci¹¿ w œrodowisku emigracji przesz³oœci¹. W. Korotyszewski manifestuje w nim postawê „trzeciego pokolenia”, swój stosunek do owej tymczasowoœci ojców:

ß, ñâîèìè ñëîâàìè íåñìåëûìè, Çà îòâåðæåííûõ áðàòüåâ áîðþñü, Ãîé, çåëåíûå, êðàñíûå, áåëûå, Âû îòíÿëè ó íàñ íàøó Ðóñü.

Âàøèå âîçãëàñû, ïåñíè óíûëûå Íå âåðíóò íàì åÿ, íå âåðíóò È íàäåæäû çàìàí÷èâî – ìèëûå Ïîñòåïåííî ñ ãîäàìè çàìðóò.

Âåñü âàø ïîäâè㠖 ðåçíÿ ðàçóäàëàÿ Îáåçñëàâèëà ãîðäûé íàø êðàé – È âåëèêàÿ ñòàëà – êðîâàâàÿ, À äåâèçîì eÿ óìèðàé ! Ýõ, çåëåûå , êðàñíûå, áåëûå...

Ìû, ïðèåìûøè ÷óæäîé çåìëè, Øëåì óïðåêè ñâîè íåóìåëûå, È î òåõ, ÷òî çà Ðóñü óìeðëè.

(×.Ä. s. 13)

Tomik pt. Èíòèìíîå zawiera przewa¿nie wiersze mi³osne: wspomnienia chwil z ukochan¹, ale i smutek po rozstaniu. Towarzysz¹ temu czêsto obrazy przyrody (zima, jesienny deszcz, las), pojawiaj¹ siê motywy ludowych pieœni (Ïîëíà ìîÿ êîðîáóøêà). Jedyny utwór napisany proz¹ autor zatytu³owa³ Ñêàçêà çèìíÿÿ:

ß æèâó â ìàëåíüêîì äîìèêå ëåñíèêà, îêðóæåííîì áåëûìè áåðåçàìè, íå÷àÿííî çàòåñàâøèìèñÿ â ãóñòóþ çåëåíóþ òîëïó åëåé è ñîñåí. Ñåãîäíÿ, êàê â÷åðà, ïîä óíûëóþ ìåëîäèþ âåòðà áóøóåò ìÿòåëü.

[…] ß cobceì îäèí â ìàëåíüêîì äîìèêå. Çà îêíîì íåóñòàííûå æàëîáû âåòðà, çëîé õîõîò ìÿòåëè, äà ãðóñòíà ñêàçêà çèìíÿÿ. (È. s. 32)

Tomik ten zamyka wiersz refleksyjny pt. Äóøà ÷åëîâå÷åñêàÿ, ukazuj¹cy walkê k³amstwa i prawdy w duszy cz³owieka.

Na ³amach pisma „Ðóññêîå ñëîâî” Korotyszewski zamieœci³ kilka wierszy²⁷ oraz artyku³ Ìûñëè î ðóññêîé ëèòåðàòóðå²⁸, zaœ w wileñskim piœmie „Èñêðà”

27 ×àñ ïîäðàçcâåòíûé, „Ðóññêîå ñëîâî” 1935, nr 48; Áåëàÿ ìîëèòâà, ibidem, nr 258.

28 „Ðóññêîå ñëîâî” 1935, nr 128.

utwór oparty na motywach polskiej legendy pt. Îäåðæèìûé²⁹. W cytowanej ju¿ Antologii rosyjskiej poezji³⁰ opublikowa³ wiersz Âîðîáüè.

Poet¹ zwi¹zanym ze œrodowiskiem warszawskim, ale tak¿e z Piñskiem by³ Dmitrij Majkow. Mieszka³ on w Warszawie (na Saskiej Kêpie przy ul. Szczu- czyñskiej ) i by³ cz³onkiem grupy poetyckiej „Ñâÿùåííàÿ ëèðà”. Uczestniczy³ w pracach ugrupowania „Ëèòåðàòóðíîe ñîäðóæåñòâo” i publikowa³ na ³amach prasy warszawskiej: „Çà câîáîäó”, „Íà ðóáåæå”, „Ñåãîäíÿ”, „Mîëâà”, „Må÷”

(wymieniany jest jako sta³y wspó³pracownik pisma), „Ãàçåòà ÐÎÌ-à”, „Ðîäíîå ñëîâî” oraz warszawsko-wileñskiej gazety „Ðóññêîå ñëîâ¹. Jak mo¿na wnio- skowaæ z doniesieñ zamieszczanych w pismach „Ìå÷” i „Mîëâà”, by³ bardzo aktywnym cz³onkiem ROM-u w Piñsku, a na zebraniach kó³ek literackich (Ëèòåðàòóðíûé êðóæîê i Êóëüòóðíî-ïðîñâåòèòåëüíûé êðóæîê) wyg³asza³ refe- raty i czyta³ swoje wiersze. Majkow kierowa³ organizacj¹ ROM-u i jego sekcj¹ literack¹, byæ mo¿e by³ inspiratorem powstania filii tej organizacji w Piñsku.

Dok³adnych informacji o nim brak. „Ãàçåòà ÐÎÌ-à” zamieœci³a w numerze 3 z roku 1937 reklamê jego tomiku poezji Áåçäàðîæüå, a w numerze 4 – adres zamieszkania i kilka informacji o tym poecie, podaj¹c roku urodzenia (1906) i wspominaj¹c o jego wspó³pracy z pras¹ warszawsk¹.

W atmosferze rozgoryczenia, utraty wiary w powrót do ojczyzny, w dawne idea³y, wyra¿anej w twórczoœci wielu poetów, nastêpuje zwrot do religii³². Prze-

¿ycia religijne pojawiaj¹ siê w utworach poety z Piñska Stanis³awa Mackiewi- cza. Drukowa³ on wiersze w pismach warszawskich i wileñskich³³, czyta³ swoje utwory na zebraniu kó³ka literackiego w roku 1932. Nale¿a³ do grupy poetyckiej

„Câÿùåííàÿ ëèðà”. Bli¿szych informacji o tym poecie brak.

W tomie Àíòîëîãèÿ ðóññêîé ïîýçèè wydanej w roku 1937 zamieœci³ wiersz pt. Ñòóïåíè:

Áûëè äíè, äíè æàäíîãî èñêàíèÿ, Áðîñèâ ïûëü è øóì çåìíûõ äîðîã, ß óøåë â äàëåêèå ñêèòàíèÿ –  òå êðàÿ, îòêóäà ñâåòèò Áîã,

29 „Èñêðà” 1937, nr 17.

30 Àíòîëîãèÿ ðóññêîé ïîýçèè â Ïîëüøå, èçä. Ñîþçà ðóññêèõ ïèñàòåëåé è æóðíàëèñòîâ â Ïîëüøå, Âàðøàâà 1937.

31 Kilka jego wierszy, w tym Íèâà w: Antologia poezji rosyjskiej 1917–1945, „Acta Rossica”, wyd. 2, Mochola 2002, [online] <www.rossica.toq.pl>.

32 Zob. szerzej: T. Zienkiewicz, „È íàñ èçãíàííèêîâ â ìîëèòâàõ ïîìÿíè...”. O poezji emigracji rosyjskiej w Polsce miêdzywojennej, „Acta Polono-Ruthenica VIII”, Olsztyn 2003, s. 124–126.

33 Zob. „Ðîäíîå ñëîâî” 1926, nr 13; „Ìå÷” 1935, nr 13; 1936, nr 10; „Ìîëâà” 1932, nr 196;

„Ðóññêîå ñëîâî” 1938, nr 169, 229, 259; „Íàø ïóòü” 1937, nr 45.

Ñòèõëî âñå. Ïîãàñëè çîâû òåëà È íåíóæíûì ñòàë ðîäèìûé äîì… Êàê ñâå÷à, äóøà ìîÿ ãîðåëà… Ïåðåä Òåì, ê Êîìó ÿ ñ âåðîé øåë...

È âîççâàí ê Íåìó ÿ ñòðàñòî: „Îò÷å!”

[...]

Äàé óçðåòü î÷àì Òâîå ëèöî!

È íèêòî.íèêòî ìíå íå îòâåòèë, È íèêòî çàâåñû íå ïîäíÿë...

È ìîÿ äóøà çàòîñêîâàëà

×åëîâ÷üåé, òåìíîé, çëîé òîñêîé, È çëîæèëà êðûëüÿ, è óïàëà  òëåí è ìðàê îáèòåëè ðîäíîé...

È òåïåðü, óæå âäàëè îò íåáà.

Çäåñü, ãäå Áîã òàê ñòðàøíî ïðîñò è ãðóá, Îöåíèë ÿ âêóñ âèíà è õëåáà

Çâîí ìå÷à è ðàäîñòü æåíñêèõ ãóá...

È óæå- íè æàëîá, íè ñîìíåíèé...

Ìàòü – Çåìëÿ, ÿ – òâîé, ÿ– òîëüêî òâîé, Äà ñâÿòÿòñÿ âñå òâîè ñòóïåíè

Îò çàðè äî íî÷è ãðîáîâîé.³⁴

Niektóre jego wiersze przyjmuj¹ formê modlitwy. W numerze wielkanoc- nym pisma „Ìå÷” z roku 1936 zamieœci³ wiersz pt. Íàøà ïàñõà, bêd¹cy modli- tw¹–proœb¹ do ukrzy¿owanego Chrystusa.

Refleksje nad ¿yciem zawieraj¹ i inne jego wiersze, m.in. Êðåñò ó äoðîãè czy Sic transit:

Ïîçàäè, êàê ñîí, êàê ýõî – Òðóáû ñëàâû,ãðîìû áèòâ, Äûì êàäèëèö,áðûçãè ñìåõà, Øåëåñò cëåç,îãîíü ìîëèòâ.

Òèøå! ... Âå÷åð íåäàëå÷å...

Íèêóäà óæ íå ñïåøà,

Æäè ñïîêîéíî ñðòàøíîé âñòðå÷è, Ïðèìåðåííàÿ äóøà.³⁵

Rosjanie w Piñsku utrzymywali przez pewien czas szko³ê realn¹. Ponadto podjêli próbê wydawania pism. W przesz³oœci ukazywa³o siê tu kilka tytu³ów.

34 Àíòîëîãèÿ ðóññêîé ïîýçèè â Ïîëüøå..., s. 29.

35 „Ðîäíîå ñëîâî” 1926, nr 13, s. 9.

W latach 1910–1916 wydawano: „Ïèíñêèé ëèñòîê”, „Ïèíñêèé ãîëîñ”,

„Òåëåãðàììû”, „Îáúåäèíåíèå”. O pismach rosyjskich ukazuj¹cych siê w Piñ- sku w latach miêdzywojennych niewiele wiadomo. Tylko pojedyncze numery zachowa³y siê w bibliotekach i archiwach Bia³orusi³⁶. Wydawany w roku 1932

„Ïèíñêèé ãîëîñ”, redagowany i wydawany przez N.I. Biereznickiego, by³ öåðêîâíî-îáùåñòâåííûì îðãàíîì. W latach 1931–1932 ukazywa³o siê pismo

„Ïîä íåáîì Ïîëåñüÿ. Îðãàí ðóññêîé ìûñëè íà Ïîëåñüå”, redagowane przez P. Ninicza, a tak¿e „Êëþ÷” (powielane). Informator miasta Piñska z roku 1936 nie wymienia ¿adnego z tych pism, ogranicza siê do prasy polskiej i ¿ydowskiej.

W województwie poleskim bardziej prê¿nym oœrodkiem kultury rosyjskiej by³ Brzeœæ. Znajdowa³o siê tu gimnazjum rosyjskie, które w roku 1934 kszta³ci³o 180 uczniów. Du¿¹ aktywnoœæ wykazywa³o RBO i m³odzie¿owe ROM, istnia³o Ko³o Literackie im. A. Puszkina (od 1934 r. – Puszkina i Mickiewicza), sekcja dramatyczna wystawiaj¹ca sztuki teatralne, g³ównie klasyków rosyjskich, chór rosyjski „S³awa”. Wydawano te¿ kilka pism.

W maj¹tku Ruda w pobli¿u Brzeœcia mieszka³ prozaik, poeta, cz³onek zarz¹- du Zwi¹zku Pisarzy i Dziennikarzy Rosyjskich w Warszawie (Ñîþç ðóññêèõ ïèñàòåëåé è æóðíàëèñòîâ), wspó³pracuj¹cy z wieloma pismami warszawskimi

– ksi¹¿ê Lew £yszczyñski-Trojekurow – autor kilku tomów poezji: Ñêàçêè î êóìà÷å (1920), Öåïè æåì÷óçíûå (1924).

Ðåçþìå

Ðóññêàÿ êóëüòóðíî-ëèòåðàòóðíàÿ æèçíü â Ïèíñêå 1918–1939

Ïèíñê â òå÷åíèè ìíîãèõ âåêîâ áûë îäíèì èç ãëàâíûõ öåíòðîâ ïðàâîñëàâíîé âåðû íà Ïîëåñüå. Òàêîå çíà÷åíèå èìåë òîæå â ãîäàõ 1918–1939. Ïèíñê áûë ãîðîäîì, â êîòîðîì æèëî â ýòî âðåìÿ 11% ðóññêèõ (73% åâðååâ, 16% îñòàëüíûå íàöèè). Ðóññêàÿ êóëüòóðíî- ëèòåðàòóðíàÿ æèçíü áûëà îðãàíèçîâàíà Ðóññêèì Áëàãîòâàðèòåëüíûì Îáùåñòâîì è Ðóññêèì Îáùåñòâîì Ìîëîäåæè.  Ïèíñêå äåéñòâîâàë ëèòåðàòóðíûé êðóæîê, áûëà ðóññêàÿ áèáëèîòåêà, à òàêæå áûëè îðãàíèçîâàíû òàêèå ìåðîïðèÿòèÿ, êàê Äåíü ðóññêîé êóëüòóðû, Ïóøêèíñêèå äíè, Ïóøêèíñêèå âå÷åðà, Äåíü ñòðàíû è äð. Ëèòåðàòóðíàÿ ñðåäà áûëà íåáoëüøàÿ. Çäåñü æèëè ïîýòû Âàñèëèé Êîðîòûøåâñêèé è Ñòàíèñëàâ Ìàöêåâè÷, â ðóññêîé ëèòåðàòóðíîé æèçíè â Ïèíñêå ïðîæèâàþùèé â Âàðøàâå ïîýò Äìòðèé Ìàéêîâ.

36 Pisma „Ïîä íåáîì Ïîëåñüÿ” 1931, nr 1–7; 1932, nr 1; „Ïèíñêèé ãîëîñ” 1932 z 25 wrze-

œnia znajduj¹ siê w zbiorach archiwum w Brzeœciu (Äçÿðæà¢íû àðõ³â Áðýñöêàé âîáëàñò³).

Summary

The Russian cultural life in Pinsk 1918–1939

For many centuries Pinsk was one of the most important Orthodox centers on Polesie; also in years 1919–1939. In that period, in city lived 11% of Russians (73% of Jews, 16% other nationali- ties). Russian cultural and literary life was organized by local NGO’s like Russian Benevolent Society or Russian Youth Society. Also, in Pinsk functionated literary club and Russian library.

Every year, many activities and cultural events were organized, f.e. Day of Russian Culture, Pushkin Day, Student’s Day. Although the literary environment was small, in Pinsk lived many famous poets and writers, like Wasilij Korotyszewski, Stanis³aw Mackiewicz. Also the Pinsk cultural life was supported from Warsaw by Dimitri Majkow.

Irena Betko Olsztyn – Kijów

Ïîâ³ñòü-ïðèò÷à Îêñàíè Çàáóæêî Êàçêà ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó: ïðîáëåìà ãåíåòèêî-³íòåðòåêñòóàëüíîãî

ï³äãðóíòÿ ìèñòåöüêèõ ïîøóê³â ïèñüìåííèö³

Çà ñïîñòåðåæåííÿì Óìáåðòî Åêî, ôåíîìåí ³íòåðòåêñòóàëüíîñò³ ó õóäîæí³é êóëüòóð³ áóâ ïðèñóòí³é çàâæäè. Àëå äîï³ðó â äîáó ïîñòìîäåðí³çìó Þë³ÿ Êð³ñòåâà òà ³íø³ äîñë³äíèêè âîçâîäÿòü éîãî â ðàíã îäíîãî ç ôóíäàìåíòàëüíèõ ïîíÿòü òåî𳿠òåêñòó ÿê ìíîæèííîñò³, ìîçà¿êî-ïîë³ôîí³÷íî¿ ñóêóïíîñò³

³íøèõ òåêñò³â¹. Ó ñâîþ ÷åðãó àíàë³ç õóäîæí³õ òâîð³â ï³ä êóòîì çîðó óÿâíåííÿ ¿õ ³íòåðòåêñòóàëüíèõ âçàºìîçâ’ÿçê³â ðåïðåçåíòóº îäíó ç ïðîâ³äíèõ òåíäåíö³é ñó÷àñíîãî ë³òåðàòóðîçíàâñòâà².

1 Äèâ.: J. Kristeva, Semèiotiké. Recherches pour une semanalyse, Paris 1969; Eadem (Þ. Êðèñòåâà), Áàõòèí, ñëîâî, äèàëîã è ðîìàí, [â:] Îò ñòðóêòóðàëèçìà ê ïîñ- òñòðóêòóðàëèçìó: Ôðàíöóçñêàÿ ñåìèîòèêà, ñîñò. Ã.Ê. Êîñèêîâ, Ìîñêâà 2000; M. Foucault, S³owa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, prze³. T. Komendant, A. Tatarkiewicz, Gdañsk 2005; Ð. Áàðò, S/Z, Ìîñêâà 1994; Æ. Æàíåòò, Ôèãóðû: Ðàáîòû ïî ïîýòèêå, â 2 ò., Ìîñêâà 1998; M. Glowiñski, O intertekstualnoœci, „Pamiêtnik Literacki” 1986, z. 4; S. Balbus, Intertek- stualnoœæ a proces historycznoliteracki, Kraków 1990; Í.À. Ôàòååâà, Èíòåðòåêñòóàëüíîñòü è åå ôóíêöèè â õóäîæåñòâåííîì äèñêóðñå, „Èçâåñòèÿ Àêàäåìèè íàóê. Ñåðèÿ ëèòåðàòóðû è ÿçûêà” 1997, ò. 56, ¹ 5, ñ. 12–21; Eadem, Òèïîëîãèÿ èíòåðòåêñòóàëüíûõ ýëåìåíòîâ è ñâÿçåé â õóäîæåñòâåííîé ðå÷è, „Èçâåñòèÿ Àêàäåìèè íàóê. Ñåðèÿ ëèòåðàòóðû è ÿçûêà”

1998, ò. 57, ¹ 5, ñ. 25–38 òà ³í.

2 Äèâ., çîêð.: Ò. Ãóíäîðîâà, ϳñëÿ÷îðíîáèëüñüêà á³áë³îòåêà: Óêðà¿íñüêèé ë³òåðàòóðíèé ïîñòìîäåðí, Êè¿â 2005; Ë. Áåðáåíåöü, Òåêñò-ïàñòèø ó òâîð÷îñò³ Þð³ÿ Àíäðóõîâè÷à,

„Ñëîâî ³ ÷àñ” 2007, ¹ 2, ñ. 49–59; Þ. Áåçõóòðèé, Ìèòåöü ³ âëàäà. Ìîòèâè é ³íòåðòåêñò â îïîâ³äàíí³ Ì. Õâèëüîâîãî „Ë³ëþ볔, „Ñëîâî ³ ÷àñ” 2003, ¹ 5, ñ. 47–56; Ì. Ðóäåíêî, Åêñòðà䳺ãåòè÷íèé äèñêóðñ „Âñòóïíî¿ íîâåëè” Ì. Õâèëüîâîãî: ³íòåðòåêñòóàëüíà ñòðàòåã³ÿ, „Ñëîâî ³ ÷àñ” 2003, ¹ 5, ñ. 57–63; Ò. Îñòàï÷óê, ²íòåðòåêñòóàëüíå ïðî÷èòàííÿ ðîìàíó Þ. Òàðíàâñüêîãî „Òðè áëüîíäèíêè ³ ñìåðòü” íà òë³ ðîìàíó Ò. Ìàííà „×àð³âíà ãîðà”,

„Ñëîâî ³ ÷àñ” 2003, ¹ 11, ñ. 44–50; Ý. Øóëüö, Ýïèãðàô â àñïåêòå èíòåðòåêñòóàëüíîñòè (íà ìàòåðèàëå „Òðåõ ïîâåñòåé” Íèêîëàÿ Ôèëèïïîâè÷à Ïàâëîâà), [â:] Dialog, gra, intertekst w lite- ratutach wschodnios³owiañskich, pod red. H. Mazurek, Katowice 2004, ñ. 36–44; È.Ñ. Ñêîðî- ïàíîâà, Ðóññêàÿ ïîñòìîäåðíèñòñêàÿ ëèòåðàòóðà: íîâàÿ ôèëîñîôèÿ, íîâûé ÿçûê, èçä. 2, äîïîëíåííîå, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2002, ñ. 46–47, 101–102, 375–376 òà ³í.; Ðîìàí Â. Ïåëåâèíà

„×àïàåâ è Ïóñòîòà” êàê îáúåêò èíòåðïðåòàöèé: Ïîñîáèå äëÿ ñòóäåíòîâ-ôèëîëîãîâ, ñîñò.

è àâòîð èíòåðïðåòàöèè È.Ñ. Ñêîðîïàíîâà, Ìèíñê 2004 òà ³í.

Ïîâ³ñòü-ïðèò÷à Îêñàíè Çàáóæêî Êàçêà ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó (1999) óòâîðþº íàâêîëî ñåáå íàäçâè÷àéíî øèðîêå ïîëå ì³æòåêñòîâèõ çâ’ÿçê³â. Òóò çíàéäåìî óñ³ ï’ÿòü òèï³â âçàºìî䳿 òåêñò³â, ùî ¿õ îêðåñëèâ Æåðàð Æàíåòò:

âëàñíå ³íòåðòåêñòóàëüí³ñòü, ÿêà â ðîçãëÿäóâàíîìó òâîð³ óÿâíþº çíà÷íó ê³ëüê³ñòü ÿâíèõ ³ ïðèõîâàíèõ öèòàò, à òàêîæ ÷èñëåíí³ àëþ糿; ïàðàòå- êñòóàëüí³ñòü òà àðõèòåêñòóàëüí³ñòü, íà ÿê³ âêàçóþòü â³äïîâ³äíî ïðîìîâèñòèé çàãîëîâîê òâîðó òà éîãî ñïåöèô³÷íà æàíðîâà ³äåíòèô³êàö³ÿ; íàðåøò³, ìåòàòåêñòóàëüí³ñòü, ùî ìåæóº ç ã³ïåðòåêñòóàëüí³ñòþ é ïîëÿãຠíà íàäçâè÷íî êðèòè÷íèõ (àæ äî íåïðèìèðåííîãî çàïåðå÷åííÿ) íàâ’ÿçàííÿõ äî ðÿäó êóëüòîâèõ òâîð³â óêðà¿íñüêî¿ ³ ñâ³òîâî¿ êëàñèêè, à òàêîæ äî òåêñò³â ôîëüêëîðíèõ ³ ñàêðàëüíèõ òîùî. Äåÿê³ ç öèõ ì³æòåêñòîâèõ çâ’ÿçê³â â³ä³ãðàþòü îñîáëèâî ³ñòîòíó ðîëü ó õóäîæí³é ñòðóêòóð³ òâîðó, ³ òîìó äî íèõ âàðòî ïðèäèâèòèñü óâàæí³øå.

Êàçêà ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó âåëèêîþ ì³ðîþ ìîæå áóòè ïðî÷èòàíà ç ïîçèö³é ðåë³ã³éíîãî (³ íàâ³òü øèðøå – çàãàëüíîêóëüòóðîñîôñüêîãî) ñêåïòèöèçìó. Îäèí ³ç ñèìâîë³êî-ïîíÿò³éíèõ ïîëþñ³â ïàðàáîë³÷íî- ïðèò÷åâîãî ³ñòîðèçìó öüîãî òâîðó óòðèìóþòü íàñòóïí³ ïðîìîâèñò³ ìîòèâè Ñâÿòîãî Ïèñüìà³: íå ëèøå Êà¿í ³ Àâåëü (1 Ì. 4: 1–16), àëå òàêîæ øåðåã Áîæèõ Çàïîâ³äåé („ß – Ãîñïîäü, [...] ùî êàðຠçà ïðîâèíó áàòüê³â íà ñèíàõ, [...] Øàíóé ñâîãî áàòüêà òà ìàò³ð ñâîþ, [...] Íå âáèâàé! Íå ÷èíè ïåðåëþáó!

Íå êðàäè! Íå ñâ³äêóé íåïðàâäèâî íà ñâîãî áëèæíüîãî! Íå æàäàé [...]

âñüîãî, ùî áëèæíüîãî òâîãî!” – 2 Ì. 20: 5, 12–17) òîùî.

Ðàçîì ç òèì ö³ë³ñíèé ³íòåðòåêñòóàëüíèé êîíòåêñò Êàçêè ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó õàðàêòåðèçóºòüñÿ ñïðàâä³ ïîñòìîäåðíîþ øèðîòîþ ä³àïàçîíó, íà ùî çâåðíóëè óâàãó â÷åí³. „²íòåëåêòóàëüíà êàçêà Çàáóæêî”, íà äóìêó Òàìàðè Ãóíäîðîâî¿, ÿâëÿº ñîáîþ „ôîëüêëîðíó ´îòè÷íó ïîâ³ñòü” [à òî÷í³øå –

¿¿ ñòèë³çàö³þ – ². Á]; àíàë³çóþ÷è ³äåþ âáîãîäóõîñò³, îäíó ç öåíòðàëüíèõ ó öüîìó òâîð³, äîñë³äíèöÿ çàçíà÷ຠ¿¿ í³öøåàíñüêó ãåíåçó („õðèñòèÿíñüêèé Áî㠖 Áîã ñëàáêèõ”), à ñöåíó, „ó ÿê³é Ãàííà âáèâຠñåñòðó Îëåíêó”, ââàæàº

„ñëèâå æ³íî÷èì âàð³ÿíòîì ãîíò³âñüêî¿ öèòàòè ç Øåâ÷åíêà”⁴ [ìàºòüñÿ íà óâàç³ ïîåìà Ãàéäàìàêè – ². Á.]. Âàäèì Ñêóðàò³âñüêèé âáà÷ຠâ ðîçãëÿäóâàí³é ïîâ³ñò³ åìáëåìàòè÷íî-÷àñîâå çàâåðøåííÿ íàðîäíèöüêî¿ òðàäèö³¿ íàö³îíà-

3 Òóò ³ äàë³ ïîñèëàííÿ íà Ñâÿòå Ïèñüìî ³ öèò. çà: Á³áë³ÿ, àáî Êíèãè Ñâÿòîãî Ïèñüìà Ñòàðîãî é Íîâîãî Çàïîâ³òó, ³ç ìîâè äàâíüîºâðåéñüêî¿ òà ãðåöüêî¿ íà óêðà¿íñüêó íàíîâî ïåðåêëàäåíà, Ìîñêâà 1988.

4 Äèâ.: Ò. Ãóíäîðîâà, Ôåì³í³ñòè÷íèé ïîñòìîäåðí, [â:] Eadem, ϳñëÿ÷îðíîáèëüñüêà á³áë³îòåêà..., ñ. 132–134.

ëüíî¿ ë³òåðàòóðè – ¿¿ ñâîºð³äíå ä³àëåêòè÷íå „çíÿòòÿ”⁵. ³ðà Àãåºâà âêàçóº íà ïðîáëåìíèé ïåðåãóê äàíîãî òâîðó ç äðàìàòóð㳺þ Ëåñ³ Óêðà¿íêè (Îäåðæèìà,  êàòàêîìáàõ, Êàì³ííèé ãîñïîäàð) é ïî÷àñòè ç ïñèõîëîã³÷íîþ ïîâ³ñòþ Ìàðêà Âîâ÷êà Òðè äîë³, à òàêîæ ç ðîìàíîì ñàìî¿ Çàáóæêî Ïîëüîâ³ äîñë³äæåííÿ ç óêðà¿íñüêîãî ñåêñó⁶. ͳëà Çáîðîâñüêà íàãîëîøóº òàê³

³íòðèãóþ÷³ êîîðäèíàòè ³íòåðòåêñòóàëüíîñò³ ðîçãëÿäóâàíî¿ ïîâ³ñò³, ÿê òðàãå䳿

Àãàìåìíîí Åñõ³ëà ³ Ìåäåÿ Åâð³ï³äà, Ãàìëåò Ó³ëüÿìà Øåêñï³ðà, à êð³ì òîãî ðîìàí Îëåñÿ Óëüÿíåíêà Äîô³í Ñàòàíè⁷. Ó ñâîþ ÷åðãó, Àãåºâà ðîçáóäîâóº ôåì³í³ñòè÷íèé, à Ãóíäîðîâà ³ Çáîðîâñüêà – ôðîéäèñòñüêî-ïñèõîàíàë³òè÷íèé äèñêóðñè öüîãî áàãàòîïðîáëåìíîãî é áàãàòîâèì³ðíîãî òåêñòó⁸.

Àëå ïåðåäóñ³ì ïèñüìåííèöÿ â³äøòîâõóºòüñÿ â³ä øèðîêîâ³äîìî¿

óêðà¿íñüêî¿ íàðîäíî¿ êàçêè Êàëèíîâà ñîï³ëêà⁹. Îñê³ëüêè öåé ôîëüêëîðíèé òåêñò, ïðàâäîïîä³áíî, ÿâëÿº ñîáîþ ï³äñâ³äîìî „â³äðåäàãîâàíèé” ³ äî- ñòîñîâàíèé äî çàñàä ïàòð³àðõàëüíî¿ ³äåîëî㳿 „óëàìîê ñòàðîäàâíüîãî ì³ôó”

(êîðèñòóþ÷èñü îêðåñëåííÿì ì³ôîëîã³÷íî¿ øêîëè), ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî ë³òåðàòóðíà âåðñ³ÿ Çàáóæêî ó ïåâíîìó ñåíñ³ àïåëþº äî çàãóáëåíîãî ó òåìðÿâ³ ñòîë³òü (³ çàõîâàíîãî ó ãëèáèíàõ êîëåêòèâíîãî íåñâ³äîìîãî) îòîãî ïðà- ïåðâ³ñíîãî, ìàòð³àðõàëüíîãî çì³ñòó àâòåíòè÷íîãî ì³ôó.

Òèì ÷àñîì ó ïîøèðåíîìó â íàø³ äí³ „êàíîí³÷íîìó” âàð³àíò³ êàçêè

³äåòüñÿ ïðî ï³äñòóïíå âáèâñòâî ñìèðåííî¿ é ðîáîòÿùî¿ ä³äîâî¿ äî÷êè (ùî ðåïðåçåíòóº ïàòð³àðõàëüíèé ³äåàë òîòàëüíî „ïðèáîðêàí, áåçàïåëÿö³éíî ñàìîæåðòîâíî¿ æ³íî÷î¿ íàòóðè) çàâèäþùîþ ³ ë³íèâîþ áàáèíîþ äî÷êîþ (êîòðà º ïîðîäæåííÿì ïàí³÷íî-³íôàíòèëüíîãî ñòðàõó ÷îëîâ³êà ïåðåä íåïîãàìîâíî-ðóéí³âíèì, ³íôåðíàëüíî-ñòèõ³éíèì æ³íî÷èì íà÷àëîì) òà ïðî ðîçêðèòòÿ öüîãî çëî÷èíó ÷àðîä³éíèì ñïîñîáîì. Ñàìå öþ âåðñ³þ ïîêëàäåíî â îñíîâó ë³ðî-åï³÷íîãî â³ðøà ˳íè Êîñòåíêî Êàëèíîâà ñîï³ëêà, ³ ñàìå ç ö³ºþ ïîåòè÷íîþ ³íòåðïðåòàö³ºþ òàê ÷è ³íàêøå ïîëåì³çóº Çàáóæêî.

5 Äèâ.: Â. Ñêóðàò³âñüêèé, Íåëüîòíà ïîãîäà. Çàì³ñòü ïåðåäìîâè òà çàì³ñòü ìîíîãðàô³¿, [â:] Î. Çàáóæêî, Ñåñòðî, ñåñòðî: Ïîâ³ñò³ òà îïîâ³äàííÿ, ïåðåäì. Â. Ñêóðàò³âñüêèé, Êè¿â 2004, ñ. 17.

6 Äèâ.: Â. Àãåºâà, Ƴíî÷èé ïðîñò³ð: Ôåì³í³ñòè÷íèé äèñêóðñ óêðà¿íñüêîãî ìîäåðí³çìó:

Ìîíîãðàô³ÿ, Êè¿â 2003, ñ. 297–298, 300–301.

7 Äèâ.: Í. Çáîðîâñüêà, Êîä óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè: Ïðîåêò ïñèõî³ñòî𳿠íîâ³òíüî¿

óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè: Ìîíîãðàô³ÿ, Êè¿â 2006, ñ. 457–461.

8 Íåîáõ³äíî ï³äêðåñëèòè, ùî ë³òåðàòóðíî-êðèòè÷í³ ñòàòò³ òà äîñë³äæåííÿ, âèêëèêàí³ äî æèòòÿ ïåâíèì õóäîæí³ì òâîðîì, ñòàíîâëÿòü îäèí ³ç íàé³ñòîòí³øèõ àñïåêò³â éîãî

³íòåðòåêñòóàëüíîñò³ – äèâ.: J. Slawiñski, Intertekstualnoœæ, [w:] S³ownik terminów literackich, pod red. J. S³awiñskiego, wyd. 2, poszerzone i poprawione, Wroc³aw 1988, s. 201.

9 Äèâ.: Êàëèíîâà ñîï³ëêà, [â:] Óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ êàçêè, Êè¿â 1954.

Ðîçâèâàþ÷è ôîëüêëîðíó êîë³ç³þ, Êîñòåíêî íàä³ëÿº ä³äîâó äî÷êó, îêð³ì òðàäèö³éíèõ „³êîííèõ” öíîò, ïåðåäóñ³ì íåïîâòîðíîþ ñàìîóñâ³äîìëåíîþ

³íäèâ³äóàëüí³ñòþ é óêðàé îðèã³íàëüíèì ñïîñîáîì ìèñëåííÿ ç åëåìåíòàìè ñòî¿÷íîãî ôàòàë³çìó (çîêðåìà, íåïîõèòíîþ â³ðîþ â îñòàòî÷íó ïåðåìîãó âèùî¿ ñïðàâåäëèâîñò³). Àâòîðêà ãëèáîêî, çàõîïëåíî é ñï³â÷óòëèâî „âæè- âàºòüñÿ” â öåé îáðàç:

Ìè ç íåþ ðàçîì ï³äåì ïî ãðèáè.

Âîíà ìåíå íåíàâèäèòü, ÿ çíàþ.

Øóìëÿòü ìåí³ áåðåçè ³ äóáè, Øóìëÿòü â³òðè Ñëàâóòè÷à é Äóíàþ.

– Îé, ñòåðåæèñÿ, ä³â÷èíî, ¿¿!

Âîíà òîé í³æ âçÿëà íå äëÿ îïåíüê³â.

Òàì ÷îðíîë³ññÿ, òàì ãëóõ³ ãà¿, í³ì³ ïðîâàëëÿ ³ äîù³ ñë³ïåíüê³.

Âîíà ëåäà÷à áàáèíà äî÷êà.

À òè äî÷êà íåíàâèñíà, òè ä³äîâà.

Âîíà òîãî ëèø ò³ëüêè ³ ÷åêà, êîëè âè äî ãóùàâèíè ï³ä³éäåòå.

Ãåé, îçèðíèñü!.. À í³êîëè ìåí³.

Òà é áåðåãòèñü áóëà á ìåí³ îõîòà.

Íåíàâèñòü ¿é âèñîòóº âñ³ äí³, à â ìåíå çàâæäè º ÿêàñü ðîáîòà.

Ñïîê³éíà ÿ. Àæ ì³íèòüñÿ âîíà.

Âñå ì³æ äåðåâ ñêðàäàºòüñÿ ó ïóù³.

Íîæà âèéìàº, à òîãî é íå çíà:

òàê³, ÿê ÿ, áåççàõèñí³, – íåìðóù³.¹⁰

Ó ô³íàë³ íàðîäíî¿ êàçêè ïðàâäó ïðî çëî÷èí „âèñï³âóº” ÷àðîä³éíà ñîï³ëêà, ÿêó îäèí ç ìàíäð³âíèõ ÷óìàê³â âèð³çàâ ç ã³ëêè êàëèíè, ùî âèðîñëà íàä ò³ëîì çàìîðäîâàíî¿ ä³äîâî¿ äî÷êè. Ç ö³º¿ ðîçâ’ÿçêè Êîñòåíêî ðîáèòü óí³âåðñàëüíî-íàä÷àñîâèé ïîåòèêî-ô³ëîñîôñüêèé âèñíîâîê ïðî ëþäñüêó êðèâäó ³ Áîæó ïðàâäó:

Êîëè æ ìåíå â ÿëèííèêó ãóñò³ì òàêè óᒺ îòà áðåõëèâà ä³âêà, – ìèíóòü â³êè... Êàëèíîâà ñîï³ëêà âñþ ïðàâäó ñêàæå ãîëîñîì ìî¿ì.¹¹

10 Ë. Êîñòåíêî, Íåïîâòîðí³ñòü, Êè¿â 1980, ñ. 90.

11 Ibidem.

Íàòîì³ñòü Çàáóæêî ð³øó÷å íå ïîãîäæóºòüñÿ ç òàêîþ ³íòåðïðåòàö³ºþ. Ó ô³íà- ëüíîìó ôðàãìåíò³ ¿¿ ïîâ³ñò³ îñòàííº ñëîâî íàëåæèòü ñàìå áàáèí³é, à íå ä³äîâ³é äî÷ö³, ùî ¿¿ ãîëîñîì „òîíêî, ñëèâå ïî-äèòÿ÷îìó æàë³áíî” ñï³âຠêàëèíîâà ñîï³ëêà: „ïîìàëó-ìàëó, ÷óìà÷å / áàòåíüêó / ìàò³íêî, ãðàé, íå âðàçè ìîãî ñåðäåíüêà âêðàé, ìåíå ñåñòðèöÿ ç ñâ³òó çãóáèëà, â ìîº ñåðäåíüêî ãîñòðèé í³æ óñòðîìèëà”. Âèñëóõàâøè öüîãî îäêðîâåííÿ – ï³ñí³, „ÿêî¿ í³õòî íå ìàâ ñïîêîíâ³êó”, â ÿê³é ñïîâíèëàñÿ ñëàâà îøóêàíî¿ ä³â÷èíè â ¿¿ êíÿçåâ³, Ãàííóñÿ „ñêàçàëà íàéïðèòîìí³øèì íà ñâ³ò³ ãîëîñîì, ïîêàçóþ÷è íà ÷óìàê³â ïàëüöåì: à âîíè – âñþ íåïðàâäó ðîçêàæóòü, òàê ³ ï³äå ñâ³òîì ãóëÿòè”

(ñ. 121)¹². Âëàñíå, ³äåÿ íåïðàâäè, ùî ¿¿ òåíäåíö³éíî âèêðèâຠïèñüìåííèöÿ, äåêëàðóºòüñÿ âæå â ñàìîìó òèòóë³ òâîðó çà ïîñåðåäíèöòâîì êîìïîíåíòó êàçêà, êîòðèé íàáóâຠâ äàíîìó êîíòåêñò³ íåãàòèâíèõ çì³ñòîâèõ êîíîòàö³é (áðåõíÿ, ô³êö³ÿ òîùî).

Òèì ÷àñîì ïðàâäà ó ïîëåì³÷íî çàãîñòðåí³é, ç óðàõóâàííÿì

„ìàòð³àðõàëüíèõ” âèòîê³â âåðñ³¿ Çàáóæêî âèãëÿäຠíàñòóïíèì ÷èíîì.

Äîøóêóþ÷èñü íàéãëèáøèõ ïåðâí³â ì³ôó, àâòîðêà âèâîäèòü íå çâåäåíèõ, ÿê ó êàçö³, àëå ð³äíèõ ñåñòåð, ùî â³ä³ãðຠ⠿¿ ïîâ³ñò³ íàäçâè÷àéíî âàæëèâó ñèìâîë³êî-ðåë³ã³éíó ðîëü, ïðè ÷îìó ãîëîâíîþ ãåðî¿íåþ ó íå¿ ñòຠâëàñíå

„áàáèíà”, òîáòî ìàìèíà äî÷êà – ñòàðøà Ãàííóñÿ. Ñàìå â ¿¿ îáðàç „âæè- âàºòüñÿ” ïèñüìåííèöÿ, íàä³ëÿþ÷è ¿¿ ñïðàâä³ áàãàòîþ, ñêëàäíîþ, ö³êàâîþ é íåïîâòîðíîþ ³íäèâ³äóàëüí³ñòþ. Âîíà „ëåäü íå ç êîëèñêè ïîêàçóâàëà íà êðàñóíþ, ³ òàêîþ é çðîáèëàñÿ âåëüìè õóòêî” (ñ. 76), ó íå¿ „âñå â ðóêàõ ãîð³ëî-çàìèëóºøñÿ”, à ç ðîêàìè âèÿâèëîñÿ, ùî íà äîäàòîê Ãàííà-ïàííà ïîñ³äຠíàäïðèðîäí³ çä³áíîñò³ – „÷óº ï³ä çåìëåþ âîäó”, áà÷èòü ôåíîìåíè äóõîâíîãî ñâ³òó òîùî. ¯¿ ÿñêðàâà ³íäèâ³äóàëüí³ñòü, îäíàê, âèÿâëÿº àìá³âàëåíòí³ âëàñòèâîñò³, â³ä ñàìîãî íàðîäæåííÿ íåñó÷è íà ñîá³ òåìíó â³äì³òèíó: „Âîíà âðîäèëàñÿ ç ì³ñÿöåì íà ëî᳔ (ñ. 71). Ñèìâîë³êó öüîãî òàºìíè÷îãî çíàêó ï³çí³øå ðîçòëóìà÷óº çàãàäêîâà ïðî÷àíêà-ïàí³ìàòêà:

ä³â÷èíó „Áîã íàä³ëèâ ñèëîþ, ç ÿêî¿ âåëèêà ñïîêóñà ìîæå ïîñòàòè, íå ïî ò³ëó, à ïî äóõó”, ³ òîìó íàéêðàùå áóëî á ¿é ³ùå çàðàç, ó ï³äë³òêîâîìó â³ö³, ï³òè ç ïàí³ìàòêîþ (÷è íå ñàìîþ Áîãîðîäèöåþ, êîòðà, ÿê ñï³âàºòüñÿ â Àêàô³ñò³, º „îõîðîíà ä³âàì”, „ä³âè÷îñòè ï³äïîðà” òà „ä³âèöü âèõîâíèöÿ

÷óäîâà”¹³) „äî ìîíàñòèðÿ [...] â ÷åðíèö³”, áî, – ïèòຠãîñòÿ, – „÷èì ñòàíåø

12 Òåêñò Êàçêè ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó öèò. çà: Î. Çàáóæêî, Ñåñòðî, ñåñòðî: Ïîâ³ñò³ òà îïîâ³äàííÿ, ïåðåäì. Â. Ñêóðàò³âñüêèé, Êè¿â 2004. Òóò ³ äàë³ ñòîð³íêà âêàçóºòüñÿ â òåêñò³ ó äóæêàõ.

13 Äèâ.: Àêàô³ñò äî Ïðåñâÿòî¿ Áîãîðîäèö³, ²êîñ 10-é, [â:] Õâàë³ì Ãîñïîäà: Ìîëèòîâíèê, âèä. 2, Ðèì 1960, ñ. 364.

áîðîíèòèñÿ, êîëè ïèòèìå ç òâ êðèíèö³ õòî çàõî÷å, à òè ïðî òå é íå çíàòèìåø” (ñ. 81). Öå ïèòàííÿ, îäíàê, çàëèøèëîñÿ áåç â³äïîâ³ä³, îñê³ëüêè Ãàííà-ïàííà âîë³ëà é äàë³ áóòè äî÷êîþ ñâ ð³äíî¿ „Ìàìè Ìà𳿔, ÷åêàþ÷è êîëî íå¿ íà ñâîþ íåñàìîâèòî ùàñëèâó êàçêîâó äîëþ, ùî é ìàòåð³ ìàëà áóòè íàðîãîäîþ çà ¿¿ çìàðíîâàíèé ó ïàð³ ç íåëþáîì â³ê, ³ íå ïðèéìàþ÷è ò³º¿

ðÿò³âíî¿ ïåðñïåêòèâè, êîòðó ðîçêðèâàëà ïåðåä íåþ ðåë³ã³éíà ïîñòàâà. Äàíó êîë³ç³þ Àãåºâà ðîçãëÿäຠç ôåì³í³ñòè÷íèõ ïîçèö³é: „ªäèíèì ñïîñîáîì óíèêíóòè áóäåííîãî æ³íî÷îãî ïðèä³ëó äëÿ Ãàííóñ³ ì³ã áè ñòàòè ìîíàñòèð.

² âîíà íå ðàç øêîäóâàëà, ùî öèì øàíñîì çíåõòóâàëà.  ³äåàëüí³é ìîíàñòèðñüê³é ñï³ëüíîò³ æ³íêà ìàëà øàíñè ìàéæå íåîáìåæåíî¿ ðåàë³çàö³¿

ñâî¿õ ñàìå æ³íî÷èõ ÿêîñòåé [...] Àëå ìîíàñòèðñüêà öíîòà îçíà÷ຠçðå÷åííÿ âëàñíî¿ ò³ëåñíîñò³. Õî÷ ÿêàñü æ³íî÷à ñâîáîäà óìîæëèâëþºòüñÿ ëèøå ÷åðåç çàïåðå÷åííÿ ñòàò³ [...] ³ öèì çàïðîïîíîâàíèì äîëåþ øàíñîì âèðâàòèñÿ ç áóäåíùèíè ö³íîþ çðå÷åííÿ ñòàò³ é ò³ëåñíîñò³ Ãàííà ñêîðèñòàòèñÿ íå íàñì³ëèëàñÿ ÷è íå çìîãëà”¹⁴.

Ïîñòàòü ñòàðøî¿ ñåñòðè, áóäó÷è öåíòðàëüíîþ, âò³ì, íå ìຠñàìîäî- ñòàòíüîãî õàðàêòåðó. Âàæëèâå õóäîæíüî-ñèìâîë³÷íå íàâàíòàæåííÿ íåñå íà ñîá³ òàêîæ îáðàç ìîëîäøî¿ ñåñòðè. Îñê³ëüêè â ðîçãëÿäóâàíîìó òâîð³ âèðàçíî ïðîñòóïàþòü ðåôëåêñè ïðîòîì³ôó áëèçíþê³â-àíòàãîí³ñò³â, ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî ÷³ëüíà ïàðà ñåñòåð, ïåðâ³ñòêà Ãàííà-ïàííà é ì³çèíî÷êà Îëåíêà-çì³þ÷êà, ôàêòè÷íî ðåïðåçåíòóº íå äâ³ îñîáè, àëå îäíó ïñèõî- ëîã³÷íî ñêîìïë³êîâàíó é âíóòð³øíüî êîíôë³êòíó ³íäèâ³äóàëüí³ñòü. ³äòàê ìîëîäøà Îëåíêà – „ä³äîâà”, òîáòî òàòîâà äî÷êà ïîñë³äîâíî ïîñòຠÿê ò³íü Ãàííóñ³ (â àðõåòèïàëüíî-þíã³àíñüêîìó ñåíñ³¹⁵). Âîíà, „çðîñòàþ÷è â ïîñò³éíîìó çàò³íêó ñåñòðè”, áóëà „êâîëåíüêà çìàëêó, ³ ïëàêñóíêà”, à çãîäîì ç íå¿ ñòàëà „ïîñèäþùà äèòèíà”, òîáòî àí³ íàäòî áèñòðà, àí³ ñïðèòíà». Öå çîâí³ „ïî-ñâîºìó ñëàâíå ä³â÷à” õàðàêòåðèçóþòü „ïðèãëóøåí³, ñïîëîâ³ë³ áàðâè (íà ïðîòèâàãó ïåêó÷î-ÿñêðàâ³é ñåñòð³)” (ñ. 87). ϳäðî- ñòàþ÷è, Îëåíêà-ò³íü í³ íà êðîê íå â³äñòóïຠâ³ä ñåñòðè – „íå ïóñêàº ó ¿¿, Ãàííóñèíó, âëàñíó äîëþ – í³áè ðåâíå ïèëüíóâàëà ÿêî¿ñü ìåæ³, çà êîòðîþ é ìàëî ïî÷èíàòèñÿ äëÿ Ãàííóñ³ ùîñü ñâîº, îñ³áíå, äî ÷îãî çàñü äóìêîþ äîñêî÷èòè ³ Îëåíö³, ³ âñ³ì âçàãàë³ ä³â÷àòàì, ³ òóé-òóé ñåñòðà äî ö³º¿ ìåæ³ çáëèæàëàñÿ, ÿê Îëåíêà, ïîâèñàþ÷è íà í³é óñ³ìà ñâî¿ìè äîêóêàìè, òÿãëà

¿¿ íàçàä, ó íåïðîëàçí³ õàòí³ áóäí³, ÿê êîðîâó çà íàëèãà÷” (ñ. 97). Ìîëîäøà ñåñòðà ôàêòè÷íî æèâèòüñÿ â³òàëüíîþ åíåð㳺þ ñòàðøî¿, ââàæàþ÷è öå çà

14 Â. Àãåºâà, Ƴíî÷èé ïðîñò³ð..., ñ. 299–300.

15 Äèâ.: D. Sharp, Cieñ, [w:] idem, Leksykon pojêæ i idei C.G. Junga, t³um. J. Prokopiuk, Wroc³aw 1998, s. 43–46.

ÿâèùå ö³ëêîì ïðèðîäíå é íàâ³òü òðàêòóþ÷è ñâîþ æèâèòåëüêó ç ïîãîðäîþ.

Çîêðåìà, ¿é ñïðàâëÿþòü ïîñàã ç ãðîøåé, çàðîáëåíèõ Ãàííóñåþ „çà âîäó”, âîíà íàâ³òü äîáèâàºòüñÿ â³ä áàòüê³â äîçâîëó ðîçïî÷àòè ä³âóâàííÿ ìàéæå îäíî÷àñíî ç³ ñòàðøîþ ñåñòðîþ, à çãîäîì ï³äñòóïíî íàíîñèòü ¿é ñìå- ðòåëüíî¿ îáðàçè, çàðó÷óþ÷èñü ïåðøîþ, ³ íà äîäàòîê ç òèì ïàðóáêîì, ÿêèé, áóäó÷è íåã³äíèì Ãàííóñèíîãî êîõàííÿ, òÿæêî ¿¿ ñêðèâäèâ.

Ç ñàìîãî äèòèíñòâà ñåñòðè „íåçãóðò ì³æ ñîáîþ ëþáèëèñÿ, ³ ùî á³ëüø³ ï³äðîñòàëè, òî äóæ÷å äàâàëîñÿ âçíàêè çàêëàäåíå ì³æ íèìè ïîòàºìíå íàï’ÿòòÿ” (ñ. 77). ² õî÷à â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñïðîâîêîâàí³ ìàëîþ âçàºìí³ ñóòè÷êè ïîíîñèëà ñàìå Ãàííóñÿ ÿê ñòàðøà ³ òîìó „ðîçóìí³øà”, âñå-òàêè íàéá³ëüøî¿ ïñèõîëîã³÷íî¿ øêîäè ¿é çàâäàâàâ íå òàê ñë³ïèé ãí³â áàòüê³â, ÿê òå, ùî Îëåíêà çìàëå÷êó âì³ëà ïðîâîêóâàòè íåêîíòðîëüîâàíèé âèõ³ä òåìíèõ

³íñòèíêò³â ç äíà ñåñòðèíî¿ äóø³. Ç öèõ áîë³ñíèõ êîíôðîíòàö³é ç ò³ííþ Ãàííà-ïàííà, îäíàê, âì³ëà âèíîñèòè òÿæê³ ³ñòèíè ñàìîï³çíàííÿ ³ âíó- òð³øíüîãî äîñâ³äó, ùîïðàâäà, êóïëåí³ àæ íàäòî äîðîãîþ ö³íîþ, áî „çàðàç ïî òàêèõ õàòí³õ çàêîëîòàõ âîíà ïåðåñòàâàëà ÷óòè âîäó – áà é ñåáå ñàìó ïåðåñòàâàëà ÷óòè, ìîâ ï³äì³íåíà íà ÷àñ îïîñ³äàþ÷îþ áåçëèêîþ, ÿê õìàðà, îáèäîþ” (ñ. 88). Àëå „ïîò³ì, ó õâèëèíè ïðîñâ³òëåííÿ” ä³â÷èíà „äóìàëà ñîá³, ç òîþ ïðîç³ðëèâ³ñòþ, ÿêó ÷àñîì äຠäóìêàì ðîçïóêà, ùî íàñïðàâä³ ºäèíå, ÷îãî Îëåíêà äîìàãàºòüñÿ, – òî ïîáà÷èòè Ãàííóñèíó çë³ñòü, ÿê âèõîäèòü íàçâåðõ, ò³ëüêè öüîãî, é í³÷îãî á³ëüøå, í³áè òà çë³ñòü áóëà ãóñêîþ, êîòðó Îëåíö³ äîðó÷èëè ïàñòè [...] – îò Îëåíêà ¿¿ é ïàñëà, ³ ãóñêà âèãóëþâàëàñÿ é íàïàñàëàñÿ – äîñõî÷ó. ² çíàé ãëàäøàëà” (ñ. 78).

Òàêèì ÷èíîì, ìîëîäøà ñåñòðà, ïåðñîí³ô³êóþ÷è â îñíîâíîìó îò³ ïåðèôåð³éí³ – ñëàáê³, áë³ä³, í³ê÷åìí³ é íåäîëóã³ – ò³íüîâ³ ïðîÿâè ùîäî ñòàðøî¿, ³ñòîòíî ïîñïðèÿëà ïñèõîëîã³÷íî äåñòðóêòèâíîìó ïðîöåñó îòîòîæíåííÿ ³íäèâ³äóàëüíîñò³ Ãàííè-ïàííè ç ³íøîþ, íàñïðàâä³ ãð³çíîþ ò³ííþ. Àäæå „ãóñêà” Ãàííóñèíî¿ çëîñò³ ïîñòóïîâî âèðîñëà íà ò³íü

„âá³éíèö³”, ùî çíèùèëà îáîõ ñåñòåð ïðàêòè÷íî íà âñ³õ ìîæëèâèõ ð³âíÿõ áóòòÿ – ñîö³àëüíîìó, ïñèõ³÷íîìó, äóõîâíîìó é íàâ³òü ñóòî ô³çè÷íîìó, áî é ò³ëà ä³â÷àò ïî ñìåðò³ êîæíî¿ ç íèõ çíèêàþòü áåçñë³äíî. ² ò³ëüêè ó „ñâ³ò³ ñèìâîë³â” ³ñòîð³ÿ ¿õíüî¿ âîðîæíå÷³ çàêàðáóâàëàñü ÿê òåìíà çà çì³ñòîì, àìá³âàëåíòíî íåîäíîçíà÷íà ïðèò÷à.

Ïîêàçîâî, ùî â ì³ðó òîãî, ÿê ³íäèâ³äóàëüí³ñòü ñòàðøî¿ ñåñòðè âñå ãëèáøå ïîãëèíàºòüñÿ êðèâàâî-÷îðíîþ ò³ííþ, íà ñâ³òëî äåííå íåñïîä³âàíî

³ ïåðåìîæíî âèõîäèòü ñîö³àëüíî ³íòåãðîâàíà Îëåí÷èíà ïåðñîíà¹⁶. Öÿ

16 Äèâ.: D. Sharp, Persona, [w:] ibidem, s. 124–126.