'
'UNIW ERSYTET Z I ELONO GO RS I\ l 7.1 E LO :'\lA ( i() R A ~004
ZESZYTY NA UKOWE 131 IN ŻYN IERii\ SRODOW I SK i\ 1 2
Anna Kr yszak, Maruisz Budz iń s ki, Magda lena Cze mko, Justyna Cie.Ua k
Akademia Rolnicza w Poznaniu
ZBIOROWISKA ŁĄKOWE JAKO ELEMENT OCHRONY KRAJOBRAZU W DOLINIE ŚRODKOWEJ WARTY
MEADOW COMMUNITIES AS ELEMENTS OF LANDSCAPE PROTECTION IN THE CENTRAL WARTA RIVER VALLEY
Sł owa klu czowe: zbio rowiska łąk owe , d oli na środkowej Warty, różnorodność
florystyczn a. ochrona kr ajobrazu .
Streszczenie: Celem b a dań jest geobo tani cz na c harakte r ystyka wyróż niony c h
zbiorowisk ł ąkowych występujących w pra wo brzeżnej części doliny Wa rty na
wy sokości miej scowo ści Pietrzyków ora z ich ro la w oc hroni e krajobrazu . W opracowaniu wykorzystano po na d 70 zdjęć tito socjolog icznych wykonanych
metodą Braun-Blanqueta. Oceniono także bogactwo florystyczne wyróż nion ych
zbiorowisk. Na badanym terenie wyróżnione zbiorowiska za kl asyfikowano ,
głów ni e do klas: M o lini o -Arrh encuhere tea, Phragmire te a o raz ni ew ie lki e powierzchnie zaj mow ały płaty n ależące do Na rdo-Ca./lun et ea i Epilobie t ea.
Analiza zdjęć flory s ty cznych wskazuje na zm iany zachodzące w szac ie roś linn ej
zbiorow isk trawiastych jako skutkek z m ieniających się wa runk ów sied li ska . Zm iany te prowadzą do zanikania zbiorowi sk natura ln ych, ale jednocześnie s przy ja ją ró ż no rodno śc i zbiorowisk ..
Key word s: mead ows co mmunit y, Central Warta Rive r, fl ori stic diversity , landsca pe prot ec tion.
Summary: Th c objectivc of th e performed investi ga tions was the geobotan ica l
· characte ri zation of individual meadow cornmunities occurring on the ri ght-hand
side part of th e Wa rta Rive r vall ey in the area of Pi etrz ykó w a nd the ir role in th c
land sca pe protec rion. Ove r 70 phytosoc io logical surveys ta kcn with th c ass isl ance
of rhe Br aun -B ia n quet metbod we re utilized in the study. Fl oristic wea lth of the
examined co mmuniti es was a lso assessed. Th e i so lated co mmun it ies in th e
examined area were a ll ocated, primarily to M olinio-Arrhenathe r e tea ,
Phrag mi tetea classes, w hi I e s ma li areas we re occ upiecl by patc hes be longi n g to
Nardo-Ca l/un etea and Epilobietea. Th e pe rformed analysis o f nor ist ic s ur veys
indicates changes occurring in th e plant cover of grass com muniti es in th e wakc
of changin g s ite co nclit io ns. Th ese c hanges lea cl to the di sa ppearance of natura !
co mmuniti es but , at the sa me li me, f a vour pl a nt co mmunity diversifi ca tion .
214 \nn.t Kry,tak. :v1 Hudlt(bkl. tvl (';~mkct, .1. c,,·,lak
WSTĘP
Dolinę środkowej Warty związaną z ostatnim zlodowaceniem charakteryzuje urozmaicony krajobraz poprzecinany licznymi starorzeczami, smugami. Otoczona jest ona wysokimi piaszczystymi tarasami porośniętymi najczęściej borem sosnowym. Dno doliny stanowią utwory holoceńskie pokryte w dominującej części przez użytki zielone, a rzadziej przez lasy lęgowe. Rozległy teren doliny podlega corocznym wiosennym zalewom. Tak interesujący teren został objęty ochroną prawną przez powołanie w 1995 roku Nadwarciańskiego Parku Krajobrazowego.
Występujące zbiorowiska łąkowe zostały już częściowo opracowane przez Brzega [ 1998], Krupę [2000, 2002], Borysiak [ 1994] oraz Kuświka i in. [ 1995]. Obejmują one
głównie tereny rezerwatów zlokalizowanych w granicach Nadwarciańskiego Parku Krajobrazowego. Dlatego ważne jest także opracowanie zbiorowisk łąkowych na
pozostałych terenach Parku. Ponadto zmieniające się wanmki siedliskowe, głównie
hydrologiczne, jak również użytkowanie przyczyniają się do zmian w składzie
norystycznym zbiorowisk, a tym samym wskazują na potrzebę ich systematycznego badania.
Celem badań jest geobotaniczna charakterystyka wyróżnionych zbiorowisk łąko
wych występujących w prawobrzeżnej części doliny Warty w miejscowości Pietrzyków oraz ich rola w ochronie krajobrazu.
METODYKA BADAŃ
Badaniami objęto zbiorowiska łąkowe i szuwarowe zlokalizowane w dolinie Warty na wysokości miejscowości Pietrzyków. W badaniach geobotanicznych zastosowano
metodę Braun-Bianąueta. W opracowaniu wykorzystano ponad 70 zdjeć
fitosocjologicznych. Oceniono także bogactwo florystyczne wyróżnionych zbiorowisk,
stosując wzór Shannona-Wienera [Maguran, 1996]. Nazewnictwo układ
systematyczny zbiorowisk przyjęto za Matuszkiewiczem [2000].
TEREN BADAŃ
Dolina Warty na wysokości miejscowości Pietrzyków jest szeroka, poprzecinana licznymi starorzeczarni oraz okresowo napełnianymi wodą smugami i bezodpływowymi
dolinkami. Często też, szczególnie w dalszej odległości od koryta rzeki, występują
piaszczyste wydmowe wyniesienia. Poziom wód gruntowych w tej części doliny ulega
częstym wahaniom, co związane jest z glebami tj. mady oraz przepuszczalnymi piaskami [Winiccki, Rempil'lski, 1997]. Zarówno urozmaicone ukształtowanie terenu, jak i pokrywająca go roślinność wpływają na walory krajobrazowe tej części doliny.
Zbiorowiskii ląkowc Jako ckmcn1ochrony krajobrazu w dol1111c środkowq Wany 215
WYNIKI BADAŃ
Warunki siedliskowe sprawiają, iż potencjalnym titokompleksem są łęgi wierzbo- wo-topolowe (Salici-Pinetum). Jednakże działalność człowieka, zmieniająca głównie
wanmki hydrologiczne, a także wycinanie drzew i następnie stosowanie łąkarskiego użytkowania przyczyniło się do wykształcenia zbiorowisk trawiastych [Borysiak, 1994]. Skutkiem tego rzeczywistą roślinność Nadwarciańskiego Parku Krajobrazowego w około 70% zajmują łąki, sporadycznie wilgotne pastwiska i nieużytki [Winiecki,
Rempiński, 1997].
Na badanym terenie wyróżnione zbiorowiska zaklasyfikowano głównie do klas Molinio-Arrhenatheretea, Phragmitetea; niewielkie powierzchnie zajmowały płaty należące do Nardo-Cal/rmetea i Epilobietea (tab. l).
W pobliżu rzeki, na obrzeżach starorzeczy oraz w bezodpływowych obniżeniach
zalanych w ciągu 2 do 4 miesięcy sezonu wegetacyjnego, w siedliskach o największym
uwilgotnieniu występują zbiorowiska szuwarowe.
Lokalizacja zbiorowisk kośnych łąk zalewanych Alopecuretrun pratensis.
Glycerietum maximrun, Pha/aridetunr amndinaceae i Caricetum gracilis oraz ich układ
w dolinie wskazuje, że stanowią one element wyróżnionych przez Borysiak [ 1994]
rzeczywistych krajobrazów seminaturalnych. kompleksu łąk wyczyńcowych
Alopecuretum pratensis-sigmetum.. Niewielkie powierzchnie łąk wyczyńcowych
(Alopecuretum pratensis) oraz występowanie ze znacznym udziałem na lokalnych piaszczystych wyniesieniach zbiorowiska Poa pratensis - Festuca rubra i skupień z Calamogrostis epigejos świadczy o niekorzystnych zmianach w siedlisku szczególnie wanmków hydrologicznych. Jednakże występowanie płatów zespołów z klasy Phragmitetea oraz fragmentów muraw zalewowych z wyczyńcem kolankowatym (Ranunculo-Alopecuretum geniculati) zlokalizowanych w pozostałych po starorzeczach smugach może ponadto wskazywać na obecność w ramach łąk wyczyńcowych
fragmentów subsigmetum charakteryzującego się większym bogactwem zbiorowisk.
Wyróżnione zbiorowiska szuwarowe z klasy Phragmitetea w porównaniu do zbiorowisk łąkowych klasy Molinio-Arrhenatheretea charakteryzuje z reguły uboższy skład florystyczyny a także niższy wskaźnik różnorodności florystycznej (H')- tab. 2.
Różnorodność florystyczną określoną wskaźnikiem Shannona- Wienera (H') można ocenić jako średnią [Jurko, 1986]. Jednocześnie zwraca uwagę z reguły wyższa liczba gatunków w porównaniu do podawanych w literaturze lBorysiak, 1994; Kryszak, Grynia, 200 l, 2002]. Dane te także potwierdzają okresowe podsychanie zbiorowisk szuwarowych, a przez to wchodzenie gatunków z klasy Molinio-Arrhenrrrhereten i wzrost ich udziału w strukturze runi (ta b. 3 ).
Przykładem mogą być fitocenozy łąk mozgowych Phnlaridetum arr111dinaceae. W ich runi tylko ok. 40%stanowią gatunki charakterystyczne z klasy Phragmirerea.
Nieliczne płaty występujące w siedliskach mokrych odznaczają się obecnością Rorippa amphibia oraz Crrrex gracilis. W nich zanotowano mniejszą ogólną liczbę gatunków, ale odsetek gatunków charakterystyc7.Ilych dla klasy jest wysoki. Natomiast w siedliskach okresowo podsychających stwierdzono wi~kszą liczbc;_ gatunków roślin, wśród których dominują: !lgrostis gigmrrea. !lloper11ms pratensis. llt;ropymn repens.
216
Podobne procesy obserwuje się w składzie florystycznym płatów zespołów Glyceriefllm maximae i Caricefll/11 gracilis.
Tab. l. Udział wyróżnionych zbiorowisk łąkowych i bagiennych na badanym terenie
Jednostka fitosocjologiczna Udział-Share
Phy!Osociological unit (%)
Phragmitctca
Glvcerielum maximae ł 3.9
Phalaric.Jetum arunc.Jinaceae l J. l
Caricctum gracilis 8.3
Sparganietum crccti 5.5
Sparganio-Giyccrietum lluitantis 4.2
Caricctum ripariae 1.4
Ciculo-Caricelttlll pseudocrperi 1.4
Molinio-Arrhcnathcrctca
Alopecuretum pratensis 6.9
Zb. Rammculo-Aiopecurelttlll genicu/(f/i 4.2
Zb. Deschampsia caespitosa 2.8
Rorri po-Agrost ictum 1.4
Zb. Poa pra1ensis -Feslltca mbra 25.0
Zb.ARraslis slolonifera-PO/elllilla anserina l 1.1 Narclo-Callunctca
Calluno-N arrletu m 1.4
Epilobietca angustifolii
Calamagrostietum epigeji 1.4
Tab. 2. Zróżnicowanie florystyczne wyróżnionych zbiorowisk
Liczba Srcclnia liczba Zespól roślinny
gatunków gatunków w zdjęciu H' (wahania)
Glrcerit'ltllll maxi11we 27 7.4 (3-15) 2.95
Pltalaridelwll arundinaceae 48 12.3 (4-21) 3.66
Caricl!lttm Rrttcilis 35 9.4 (8-15) 3.35
Sparganielum erecli 24 8.8(6-19) 3.05
Sparganio-GJ,·cerielwn jluiltutl i s 26 13.7 (10-19) 3.15
Alopecurelum pr{l/ensis 46 15.8 (l 1-22) 4.20
Zb. PoaJJIWensis-Fes/uca mbra 65 13.1 (9-19) 3.81
Zh.A)!msli.\ sloioltifera-Polenlilla m1serina 44 l J. l (8-14) 3.59 Zb. RalliiiiCIIio-Aiopecure/wll genicu/(f/i 22 Y. 7 (8-13) 3.01
217
Tab. 3. U d z iał gat unk ów ro ś lin ch a r ak t e r ys t yc z n yc h z kla sy Molinio-
A rrh enatheretea w runi w y r óżn i o n yc h z biorowi s k kla sy Phr agm it etea (%)
Ga tunki c harakter y s tycz n e d la:
Zespó l roślinny
Phrag mi tetea Molinio -A rrhenath eretea
~
ogółem w tym rz~du M o linierafia
Glycerietum maxinrae s 1.9 l 4.8 7.4
P halariderum arundinaceae 39.6 27 . l 1 2.5
Cari ce 11m1 R ra cili s 60.0 20.0 8. 6
Spa rRallierum erec ti 54.2 33.3 1 2.5
SparRan iu-Gl yce ri er w n /ltti r an r is 58.0 30.8 l 9.2
W płatach łąk z kla sy Mo linio- Arrh enath erete występującyc h na bacl a nym ter enie, w porównaniu do pł atów wys t«<Jującyc h w innych do linach rzecz nyc h , notowa no
niewielką lic zbę gatunków. Wy s t ępuj ą o ne w sąsiedzt wie ł ą k bagi e nnyc h, w p ob l iż u
br zegów starorzec zy , na wyżej po ł ożonyc h pł as ki c h terenac h zalewowych . S tąd w ich runi stwie rdz a s ię ni e ki e dy znaczny udzi a ł gatu nk ów kl asy Phragm itetea, co ws kazuj e,
że ich wyk s ztałc a nie się to f aza s uk cesj i po Ph a la ride twn arundinacea i Ca ricetwn
gracilis do zb iorowisk kl asy Molinio -Arrh enath e retea.
Przedstawione przy kład y potw i erd za ją zmian y zac hodzące w szac ie r oś l inn ej
zbi orowisk łąkowych i szuw arowyc h jako skut ek zm i eniaj ących s ię warunk ów siedliska . Zmi any te wprawd z ie s przyjają r óżno ro dn ości zbiorowisk , t j , za rów no ic h liczb ie, jak i gatunk ów w nic h występ ujących . Ew id ent ny jest fa kt, że zanikają
zbiorowiska natura lne , kt ó r e daw n iej występowa ł y na tym tere n ie. Wraz z ni mi ginie wiele gatunków ro ś lin - osobl iw ości fl ory stycz nyc h . Dal sze zmi any w u ży tkowaniu łąk
i p astw isk, główn i e j ego ekste nsy fik acja, ju ż ak tu aln ie d o prow a dzaj ą na ni c kt óry c h obszarach do liny do eks pansji traw mało wartośc iow yc h gos pod a rczo , r ozmnażającyc h się wegetatywni e, jak Ag rop ym n rep ens, Ca lwn agrost is ep igejos. W szys tk o t o
przy czynia s i ę do z mi a n w krajo brazi e, który stan ow i naturaln y po ld e r zalewowy.
Aktualn ie głównym jego elementem są zbio rowi ska turzycowo-trawiaste . Stąd och r ona siedlisk łąkowy ch , a przez to sza ty rośl innej dolin y sprzyja, zachowa n iu wa l orów pr zyrodn iczyc h urozmai co nego krajo braz u, który niekiedy uzu pełniaj ą ob i ekty kulturowe.
WNIOSKI '
Geobotaniczne bad ani a wyko nane w dolini e Warty wykazu ją:
l. Dominacja zb i orow isk z k l as M o linio -Arrhenatheretea. Phrag mit ete i i ch lokalizac ja na badanym terenie w dolini e Wart y ws kazuje, że s t anowią one element r zeczy wi stych krajobrazów sc min atura ln ych, komplek su ł ą k
wyczyń cowyc h A topec u r f! IUJJI prat en s i s - s i g lll e tiiJJ I.
2. Zmia ny zac h odzące w szac ie roś linn ej z bi o row i sk tr aw iastyc h jako s kut e k
zmie niających s ię warunk ó w s i edli ska sprzy.ia.ią róż norodno ści zbio rowi s k, tj ,
zarówno ich li czbi e, jak i gc ltunków w nich występującyc h .
218 Anna Kryszak. M. 13nd7mskl. M C7cmko. J. C1cślak
LITERATURA
BORYSIAK J., 1994: Struktura aluwialna roślinności lądowej środkowego i dolnego biegu Warty. Wyd. Naukowe UAM.
BRZEG A., 1998: Geobotaniczna charakterystyka projektowanego rezerwatu
częściowego "Łąki Pyzdrskie" w Nadwarciańskim Parku Krajobrazowym. Rocz.
Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. "Salamandra'', 2, 5-38.
JURKO A., 1986: Plant communities and some questions of their taxonomical diversity.
Ekologia, 5, l, 3-32.
KRUPA K., 2000: Zbiorowiska szuwarowe okolic Lądka w Nadwarciańskim Parku Krajobrazowym. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. "Salamandra", 4, 25-53.
KRUPA K., 2002: Zbiorowiska roślinne z klasy Molinio-Arrhenatheretea R.Tx.I937. cm.l970 okolic Lądka w Nadwarciallskim Parku Krajobrazowym. Rocz. Nauk.
Pol. Tow. Ochr. Przyr. "Salamandra··, 6. 5-28.
KRYSZAK A., GRYNIA M., 2001: Percentage of grass species versus diversity of meadow associations of the Molinio-Arrhenatheretea class. Studies on Grass in Poland. Ed. L. Frey, W. Szafer lnstitute of Botany PAN, Kraków, 283-289.
KRYSZAK A., GRYNIA M., 2002: Floristic diversity of meadow-pasture association in Western Poland. Grassland Science in Europc, vol. 7, 804-805.
KUŚWIK H., BRZEG A., SIKORA S., WYRZYKIEWICZ-RASZEWSKA M., URBAŃSKI P., 1995: Szata roślinna gminy Lądek. Opr. dla Wydz Ochr. Środ. i Gosp. Wod. UW w Koninie. Poznań.
MAGURRAN A., 1996: Ecological diversity and its measurement. Chapman & Hall, Cambridge.
Wl IECKI A., REMPI ·SKI M., 1997: adwarciański Park Krajobrazowy. Kronika Wielkopolski, 1/80, 5-16.
