Podstawy i forma decyzji prokuratora o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu osoby podejrzanej (art. 247 § 1 k.p.k.)

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. LIV/LV SECTIO G 2007–2008

Wydzia³ Prawa i Administracji UMCS Katedra Kryminalistyki i Prawa Dowodowego

ROMUALD KMIECIK

Podstawy i forma decyzji prokuratora o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu osoby podejrzanej

(art. 247 § 1 k.p.k.)

The foundations and form of the prosecutor’s decision on the detention and compulsory bringing a suspect to court

I. Wyrokiem z 5 lutego 2008 r. Trybuna³ Konstytucyjny¹ uzna³ przepis art. 247 §1 k.p.k. za niezgodny z art. 41 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP i orzek³ o utracie mocy obowi¹zuj¹cej tego przepisu z up³ywem dwunastu miesiêcy od og³oszenia wyroku w Dzienniku Ustaw RP. W komentarzu do art.

247 k.p.k. prof. T. Grzegorczyk, odnotowuj¹c niekonstytucyjnoœæ tego przepi- su „w zakresie, w jakim nie okreœla on precyzyjnie przes³anek jego stosowa- nia”, wskazuje, ¿e w „projektowanej zmianie tego przepisu zak³ada siê, ¿e pod- staw¹ do zatrzymania w celu doprowadzenia bêdzie stanowi³a uzasadniona oba- wa, ¿e wezwany nie stawi siê na wezwanie albo w inny bezprawny sposób bê- dzie utrudnia³ przeprowadzenie tej czynnoœci (wstêpny projekt zmian do k.p.k.

z marca 2008 r.)”.² Zwrot „tej czynnoœci” w cytowanym fragmencie zapewne

1 Sygn. akt K 34/06, Dz.U. z 19 lutego 2008 r., nr 27, poz. 162

2 T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postêpowania karnego oraz ustawa o œwiadku koronnym – komentarz, Warszawa 2008, s. 544. W innym akapicie Autor trafnie okreœla jednak w³aœciwy cel zatrzymania, które „powinno ustaæ natychmiast” po „osi¹gniêciu swego celu”, a wiêc po przedsta- wieniu zarzutów i przes³uchaniu podejrzanego, przeprowadzeniu czynnoœci wskazanej w art. 74

§2 lub gdy organ procesowy „wystêpuje do s¹du o zastosowanie tymczasowego aresztowania”

(s. 544).

odnosi siê do „przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej”, co odzwier- ciedla dominuj¹cy w piœmiennictwie i judykaturze pogl¹d, jakoby funkcja za- trzymania „prokuratorskiego” (art. 247 k.p.k.) ró¿ni³a siê w sposób istotny od funkcji zatrzymania „policyjnego” (art. 244 k.p.k.), zapewniaj¹c – podobnie jak œrodki przewidziane w art. 75 §2 i art. 285 §2 k.p.k. – jedynie stawiennictwo w warunkach obawy, ¿e osoba podejrzana mo¿e nie stawiæ siê na wezwanie.

Wyra¿a to czêsto spotykany w piœmiennictwie i judykaturze pogl¹d, ¿e „celem zatrzymania jest przymusowe doprowadzenie”. Wydaje siê, ¿e tego rodzaju re- dukcja funkcji przepisu art. 247 k.p.k. nie jest trafna, co z kolei nie pozostaje bez wp³ywu na ocenê podstaw (przes³anek) umo¿liwiaj¹cych zatrzymanie osoby podejrzanej na podstawie decyzji prokuratora de lege lata i ewentualne propozy- cje legislacyjne de lege ferenda.

II. Zagadnienie „zatrzymania na zarz¹dzenie prokuratora” – gdy¿ tak potocz- nie, choæ niezbyt precyzyjnie okreœla siê instytucjê zatrzymania przewidzian¹ w art. 247 §1 k.p.k. – sta³o siê ostatnio przedmiotem dyskusji podczas kilku posiedzeñ Zespo³u Prawa Karnego Procesowego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego (w dniach od kwietnia do czerwca 2008 r.), których celem by³a m.in.

próba sformu³owania projektu przepisu art. 247 §1 k.p.k. w sposób umo¿liwia- j¹cy dostosowanie unormowania karnoprocesowego do wymagañ Konstytucji RP. O ile w pocz¹tkowej fazie dyskusji w Zespole pojawi³a siê w¹tpliwoœæ, czy rzeczywiœcie przepis art. 247 §1 k.p.k. jest niezgodny z Konstytucj¹, o tyle w œwietle wypowiedzi niektórych uczestników dyskusji – praktyków, doskonale zorientowanych w minionej i aktualnej praktyce prokuratorskiej i policyjnej, potrzebê zmiany treœci tego przepisu uznano jednomyœlnie za bezdyskusyjn¹.

Je¿eli bowiem w praktyce zdarza siê, ¿e zatrzymanie obywatela przez Policjê nastêpuje nieraz nie tylko z inicjatywy Policji (art. 244 §1 k.p.k.), kiedy to odpowiedzialnoœæ za bezzasadne, nielegalne lub nieprawid³owe zatrzymanie ob- ci¹¿a wy³¹cznie Policjê, ale równie¿ bywa nastêpstwem „nieformalnego polece- nia” prokuratora wydawanego nawet bez zachowania warunków z art. 247 k.p.k.

(tj. bez wydania stosownego postanowienia), jedynie na „ogólnej” podstawie z art. 326 §3 pkt 4 k.p.k., to niew¹tpliwie doprecyzowanie uprawnieñ prokura- tora, okreœlaj¹cych sposób i podstawy zatrzymania (art. 247 k.p.k.), wymaga interwencji ustawodawcy. Zatrzymanie obywatela bêd¹cego „osob¹ podejrza- n¹”, dokonywane w trybie k.p.k. w postêpowaniu przygotowawczym, mo¿e nast¹piæ tylko w ustawowo okreœlonych warunkach, gdy równoczeœnie wiadomo jest, który podmiot bêdzie odpowiedzialny za tego rodzaju pozbawienie obywa- tela wolnoœci. Mo¿e nim byæ albo Policja (lub inny organ uprawniony do zatrzy- mania osoby podejrzanej na podstawie art. 244 k.p.k., np. w myœl art. 663 k.p.k. – ¿andarmeria wojskowa), albo prokurator, który na podstawie art. 247

§1 k.p.k. „mo¿e zarz¹dziæ zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby

zatrzymanej”. Zwrot „mo¿e zarz¹dziæ” nie oznacza, ¿e w tym trybie prokurator móg³by ograniczyæ siê do ustnego lub pisemnego „polecenia” przewidzianego w art. 326 §3 k.p.k., co w razie zaskar¿enia zatrzymania mog³oby utrudniæ lub uniemo¿liwiæ ustalenie, kto odpowiada za podjêcie decyzji – Policja czy proku- rator oraz czy zatrzymanie nast¹pi³o w trybie art. 244 (gdy decyzja ma charakter konkludentny), czy art. 247 k.p.k. Prokurator wydaje polecenia Policji tylko

„w wypadkach okreœlonych w ustawie” (art. 93 §4 k.p.k.); w tym jednak wy- padku k.p.k. nie przewiduje „polecenia” – przedmiotem polecenia nie mo¿e byæ zatem pozbawienie obywatela wolnoœci, jakim jest zatrzymanie. K.p.k. wyraŸ- nie u¿ywa zwrotu „mo¿e zarz¹dziæ” (art. 247 §1 zd. 1), co zreszt¹ na ogó³ traktuje siê w praktyce jako upowa¿nienie prokuratora do wydania decyzji w for- mie uzasadnionego postanowienia³, nie zaœ zarz¹dzenia (choæ kwestia wydaje siê dyskusyjna), nigdy jednak w formie „polecenia”. Przepis art. 244 §4 k.p.k.

wyraŸnie wskazuje, ¿e „niezw³ocznie po zatrzymaniu osoby podejrzanej przez Policjê nale¿y [...] o zatrzymaniu zawiadomiæ prokuratora”. Nie ma zatem mowy o policyjnym zatrzymaniu w trybie art. 244 k.p.k. na „polecenie” prokuratora;

je¿eli prokurator dostrzega podstawê do zatrzymania osoby podejrzanej, mo¿e wydaæ decyzjê na podstawie art. 247 §1 k.p.k. i wówczas bierze ca³kowit¹ od- powiedzialnoœæ za zatrzymanie obywatela, a Policja jest w takim wypadku jedy- nie organem wykonawczym, nie zaœ decyzyjnym.

III. Próba okreœlenia podstaw stosowania „zatrzymania i doprowadzenia”

(art. 247 §1 k.p.k.) wymaga odpowiedzi, jaki jest lub – de lege ferenda – jaki powinien byæ cel tej instytucji i czy s³usznie wiêkszoœæ (jeœli nie wszyscy) ko- mentatorów przepisów k.p.k. zak³ada – de lege lata – ¿e celem zatrzymania jest jakoby przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej. Nietrudno zauwa¿yæ, ¿e zwrot ustawy „w tym celu wolno” (art. 247 §1 zd. 2) nie odnosi siê do zatrzy- mania, lecz do „zarz¹dzenia przeszukania” bêd¹cego czynnoœci¹ procesow¹ o cha- rakterze poszukiwawczym – realizuj¹c¹ cel, którym jest koniunktywnie ujête

3 Tak L. K. Paprzycki, [w:] J. G r a j e w s k i, L. K. P a p r z y c k i, S. S t e i n b o r n, Ko- deks postêpowania karnego – komentarz, pod red. J. Grajewskiego, Kraków 2006, s. 676, nato- miast odmiennie – na tle k.p.k. z 1969 r. – SN WZP 1/91 (OSNKW 1992, nr 1, poz. 10).

Równie¿ T. Grzegorczyk opowiada siê za form¹ zarz¹dzenia (zob. Rozpoznanie przez s¹d za¿a- lenia na zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie w znowelizowanej procedurze karnej, „Proku- ratura i Prawo” 2003, nr 7–8, s. 8). Je¿eli prokurator „zarz¹dza” równoczeœnie przeprowadzenie przeszukania, wydaje – jak wiadomo – postanowienie (art. 220 §2 k.p.k.), co raczej przemawia za stosowaniem formy postanowienia tak¿e w wypadku zarz¹dzenia „zatrzymania i przymusowe- go doprowadzenia” (art. 247 §1). Na marginesie mo¿na dodaæ, ¿e skoro obowi¹zuje art. 93 k.p.k., by³aby zapewne wskazana wiêksza dyscyplina terminologiczna podczas redagowania prze- pisów k.p.k., sk³aniaj¹ca do unikania wyrazu „polecenie” tam, gdzie wydaje siê „postanowie- nie” (zob. art. 220 §1) i czasownika „zarz¹dzaæ” tam, gdzie s¹d wydaje postanowienie (zob.

art. 246 §3 lub art. 376 §1 zd. 2 i 3).

„zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie”. To przeszukanie przeprowadza siê „w celu” zatrzymania, a nie zatrzymanie w celu doprowadzenia. K.p.k. nie odnosi bowiem zwrotu „w tym celu” do relacji miêdzy zatrzymaniem a dopro- wadzeniem. W œwietle wyk³adni semantyczno-logicznej w pe³ni mo¿e byæ upraw- nione twierdzenie, ¿e zatrzymanie „zarz¹dzane” przez prokuratora na podstawie art. 247 k.p.k. jest odpowiednikiem instytucji przewidzianej w art. 244 k.p.k.

(zatrzymania policyjnego), stosowanym przez prokuratora wówczas, gdy w wa- runkach okreœlonych w tym¿e przepisie Policja – wbrew obowi¹zkom wynikaj¹- cym z zasady legalizmu – nie dokonuje zatrzymania z w³asnej inicjatywy albo gdy wczeœniej ni¿ Policja otrzymuje wiadomoœæ o przestêpstwie i osobie podej- rzanej.

IV. Ponad dziesiêæ lat temu prokurator utraci³ prawo do stosowania tymcza- sowego aresztowania. Wczeœniej, jako organ procesowy, który móg³ stosowaæ ten najsurowszy œrodek zapobiegawczy, a fortiori uprawniony by³ równie¿ do stosowania zatrzymania wobec osób podejrzanych. Trudno wszak¿e przyj¹æ, aby w œwietle znowelizowanych po wojnie przepisów k.p.k. z 1928 r. prokura- tor jako organ procesowy, któremu wolno by³o tymczasowo aresztowaæ, nie by³ uprawniony do krótkotrwa³ego pozbawienia wolnoœci w trybie zatrzymania na 48 godzin, mimo ¿e ¿aden przepis k.p.k. wyraŸnie nie przewidywa³ „odrêbne- go” co do podstaw zatrzymania przez prokuratora, który nadzorowa³ jednak zatrzymanie milicyjne w myœl art. 149 d.k.p.k. z 1928 r. (w red. z 1961 r.).⁴

Z chwil¹ utraty uprawnieñ w zakresie tymczasowego aresztowania, w po- stêpowaniu przygotowawczym mo¿liwoœæ zatrzymania osoby podejrzanej przez prokuratora wymaga³a wprowadzenia wyraŸnych unormowañ dotycz¹cych pod- staw (przes³anek) prokuratorskiego zatrzymania oraz celu tej czynnoœci, jej rela- cji do zatrzymania policyjnego (art. 244 k.p.k.) oraz formy decyzji prokuratora, a tak¿e jej zaskar¿alnoœci. Z wyj¹tkiem zaskar¿alnoœci unormowanej szczegó³o- wo (art. 247 §2 w zw. z art. 246 k.p.k.), w pozosta³ym zakresie pozostaj¹ liczne luki i niejasnoœci legislacyjne, które – jak siê wydaje – by³y g³ównym powodem uznania przepisów art. 247 k.p.k. za niezgodne z Konstytucj¹ RP.

V. W piœmiennictwie i judykaturze nie brak w¹tpliwoœci i rozbie¿noœci in- terpretacyjnych zwi¹zanych z wyk³adni¹ przepisów o zatrzymaniu. Trafnie zwraca

4 Prawo prokuratora do zatrzymania w warunkach upowa¿niaj¹cych Milicjê Obywatelsk¹ do zatrzymania traktowano jako oczywiste. Zob. S. K a l i n o w s k i, M. S i e w i e r s k i, Kodeks postêpowania karnego. Komentarz, Warszawa 1966, s. 244. Dopiero k.p.k. z 1969 r. w art. 208

§1 wprowadzi³ przepis, w myœl którego [...] prokurator mo¿e zarz¹dziæ zatrzymanie i przymuso- we doprowadzenie osoby podejrzanej. Przepis ten bez istotnych zmian w³¹czono do k.p.k. z 1997 r.

siê uwagê na ograniczony zasiêg podmiotowy przepisu art. 247 §1 k.p.k., który pozwala prokuratorowi zatrzymaæ osobê podejrzan¹, ale nie podejrzanego.⁵

Mniej przekonuj¹cy jest natomiast pogl¹d, jakoby do podejrzanego wolno by³o stosowaæ a minori ad maius zatrzymanie „policyjne” (art. 244 k.p.k.)⁶, mimo ¿e przepis wyraŸnie przewiduje zatrzymanie osoby podejrzanej, nie zaœ

podejrzanego. Trudno przyj¹æ np., aby po przedstawieniu zarzutów podejrzane- mu i uznaniu przez prokuratora, ¿e podejrzany – po opuszczeniu siedziby pro- kuratury – mo¿e pozostawaæ na wolnoœci, gdy¿ nie ma podstaw do stosowania

œrodków zapobiegawczych, Policji wolno by³o nadal nêkaæ obywatela zatrzyma- niem podejmowanym z w³asnej inicjatywy, w trybie art. 244 k.p.k., mimo obo- wi¹zywania art. 75 k.p.k. Oczywiœcie, nie chodzi tu o inne kolejne przestêpstwo pope³nione przez podejrzanego w toku postêpowania w warunkach uzasadniaj¹- cych stosowanie zatrzymania policyjnego (art. 244 k.p.k.). W takim wypadku Policja mo¿e dokonaæ zatrzymania z w³asnej inicjatywy. Zatrzymanie policyjne nie jest jednak instytucj¹ oderwan¹ od procesu, „przedprocesow¹” lub „poza- procesow¹”, lecz unormowanym w przepisach kodeksu postêpowania karnego

œrodkiem przymusu, spe³niaj¹cym u progu lub na etapie in rem postêpowania przygotowawczego (gdy nie wolno jeszcze stosowaæ œrodków zapobiegawczych) funkcjê œrodka quasi-zapobiegawczego. Nie jest natomiast œrodkiem zwalczania dzia³aczy opozycyjnych lub zastraszania obywateli, jak to niegdyœ bywa³o w prak- tyce; owe zaœ nawyki i przyzwyczajenia utrwalone w praktyce w okresie PRL nie powinny wp³ywaæ na wyk³adniê art. 244 k.p.k. Zatrzymanie „policyjne”

mo¿e byæ stosowane, gdy spe³nione s¹ ³¹cznie zarówno warunki przewidziane w art. 303 k.p.k. co do samego czynu (uzasadnione okolicznoœciami zatrzyma- nia podejrzenie pope³nienia przestêpstwa), jak i „uzasadnione przypuszczenie co do osoby podejrzanej”.⁷ I tym siê przede wszystkim ró¿ni zatrzymanie karno- procesowe przewidziane w art. 244 k.p.k. od innego rodzaju zatrzymañ („pre- wencyjnych”, „penitencjarnych”, „porz¹dkowych”)⁸, przewidzianych w innych ustawach niekoniecznie zwi¹zanych z postêpowaniem karnym. Czy zatem za- trzymanie procesowe stosowane przez prokuratora (art. 247 k.p.k.) ró¿ni siê w swej istocie jako œrodek przymusu od tak rozumianego zatrzymania policyjne- go (art. 244 k.p.k.)?

5 Zo b. T. G r z e g o r c z y k, op. cit., s. 545. Autor trafnie stwierdza, ¿e „ca³kowicie [...]

nieaktualny jest [...] pogl¹d, jakoby okreœlenie »osoba podejrzana« u¿yte w art. 247 (art. 208 k.p.k. z 1969 r.) mia³o charakter szerszy i obejmowa³o tak¿e podejrzanego”.

6 Ibid., s. 535.

7 Szerzej o tym – R. K m i e c i k, O zasadzie prawdy materialnej, konsensualizmie i gwaran- cjach procesowych osoby niewinnej, [w:] Zasada prawdy materialnej, pod red. Z. Sobolewskie- go i G. Artymiak, Warszawa–Kraków 2006, s. 150 i n.

8 Przeciwstawia je trafnie zatrzymaniu „karnoprocesowemu” T. G r z e g o r c z y k, op. cit., s. 531–532.

W szczególnoœci nasuwa zastrze¿enie pogl¹d SN, zgodny zreszt¹ z wiêk- szoœci¹ pogl¹dów formu³owanych w piœmiennictwie, w myœl którego zatrzyma- nie przewidziane w art. 247 §1 k.p.k. powinno byæ stosowane jedynie wtedy, gdy istniej¹ okolicznoœci wskazuj¹ce na to, ¿e osoba podejrzana „dobrowolnie nie stawi siê na wezwanie organu procesowego”⁹, a wiêc bez wzglêdu na to, czy organ procesowy, zatrzymuj¹c osobê podejrzan¹, rzeczywiœcie zamierza³ przed- stawiæ jej zarzuty, przeszukaæ pomieszczenia lub „nawet zastosowaæ œrodki za- pobiegawcze”, nie mówi¹c o istnieniu podstaw z art. 244 k.p.k. S¹d Najwy¿szy traktuje podstawy zatrzymania „prokuratorskiego” ca³kiem inaczej ni¿ podsta- wy zatrzymania policyjnego (art. 244 k.p.k.), ograniczaj¹c cel zatrzymania do

„przymusowego sprowadzenia” (jak w wypadku przewidzianym w art. 75 §2 k.p.k.). Co prawda, teza uchwa³y SN wydana zosta³a w zwi¹zku z kwesti¹ od- powiedzialnoœci Skarbu Pañstwa (art. 552 §4 k.p.k.) i w swej zasadniczej czêœci jest przekonuj¹co uzasadniona, niemniej jednak wypada odnotowaæ podtrzyma- nie dominuj¹cego w piœmiennictwie nies³usznego – moim zdaniem – pogl¹du, jakoby art. 247 §1 k.p.k. przewidywa³ „zatrzymanie w celu doprowadzenia”, mimo ¿e cel tej instytucji wydaje siê inny, bli¿szy funkcji œrodków zapobiegaw- czych ni¿ „kar porz¹dkowych”. W uzasadnieniu uchwa³y SN trafnie zauwa¿y³,

¿e zatrzymanie nie mo¿e byæ stosowane do celów pozaprocesowych; mo¿na by³o jednak oczekiwaæ, ¿e S¹d Najwy¿szy wypowie siê bardziej zdecydowanie przeciwko praktyce traktowania zatrzymania jako instytucji „przedprocesowej”

lub „pozaprocesowej”, stosowanej przed uzyskaniem podstaw do faktycznego przynajmniej wszczêcia postêpowania w trybie przewidzianym w art. 308 k.p.k.

w zw. z art. 303 k.p.k. Takie zatrzymanie jest wówczas zawsze bezpodstawne, bowiem jako œrodek przymusu procesowego nie mo¿e byæ stosowane w toku przedprocesowych czynnoœci operacyjno-rozpoznawczych, czy nawet w postê- powaniu sprawdzaj¹cym (art. 307 k.p.k.), a to wobec zakazu z art. 307 §2 w zw. z art. 244 §3 k.p.k., przewiduj¹cego przecie¿ obligatoryjne sporz¹dzenie protoko³u zatrzymania, a takich czynnoœci w postêpowaniu sprawdzaj¹cym prze- prowadzaæ nie wolno. Jak wspomniano, zatrzymanie mo¿na stosowaæ, gdy ist- nieje „uzasadnione przypuszczenie” co do osoby podejrzanej o pope³nieniu prze- stêpstwa, ale takiego przestêpstwa, co do którego istnieje „uzasadnione podej- rzenie”, ¿e w ogóle zosta³o pope³nione (art. 303 k.p.k.). Potwierdzaj¹ to wyma- gania art. 244 k.p.k., w œwietle których sam byt przestêpstwa (strona przedmio-

9 Zob. uchwa³ê SN z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 5/06, OSNKW 2006, nr 6, poz. 55, s. 31.

R. Stefañski aprobuje stanowisko SN, traktuj¹c równie¿ zatrzymanie przewidziane w art. 247 §1 k.p.k. jako zatrzymanie „w celu przymusowego doprowadzenia”, mimo ¿e k.p.k. przewiduje w tym wypadku przeszukanie „w celu” zatrzymania i doprowadzenia. Zob. R. S t e f a ñ s k i, Przegl¹d uchwa³ Izby Karnej SN w zakresie prawa karnego procesowego za 2006 r., „Wojskowy Przegl¹d Prawniczy” 2007, nr 2, s. 116 i n.

towa) powinien byæ ustalony na znacznie wy¿szym poziomie prawdopodobieñ- stwa ni¿ hipoteza dotycz¹ca sprawcy – osoby podejrzanej o to przestêpstwo.

Wydaje siê zatem niezbêdne takie unormowanie de lege ferenda, aby za- trzymanie jako sposób pozbawienia obywatela wolnoœci, wartoœci pozostaj¹cej pod ochron¹ Konstytucji RP, stanowi³o œrodek przymusu stosowany w fazie in rem postêpowania przygotowawczego (np. w toku czynnoœci „w niezbêdnym zakresie”, w myœl art. 308 k.p.k.), b¹dŸ czynnoœæ przymusow¹ oznaczaj¹c¹ faktyczne wszczêcie postêpowania w sprawie (in rem), w warunkach istnienia podstawy wszczêcia postêpowania (art. 303 k.p.k.), umo¿liwiaj¹cej z chwil¹ zatrzymania podjêcie stosownych czynnoœci dowodowych (np. na podstawie art.

308 k.p.k.), w tym równie¿ tych czynnoœci, których przeprowadzenia za¿¹da osoba zatrzymana.

VI. W projekcie k.p.k. z 1926 r. (art. 172–177) Komisja Kodyfikacyjna II Rzeczypospolitej prawo do tymczasowego aresztowania zastrzeg³a wy³¹cznie dla s¹du, natomiast do zatrzymania „schwytanego na gor¹cym uczynku lub bez- poœrednio potem w czasie poœcigu” uprawnia³a „ka¿dego” (quilibet ex populo), a tak¿e „prokuratora oraz w³adzê policyjn¹ i gminn¹”, którym ponadto wolno by³o zatrzymaæ podejrzanego, gdy zachodzi³y warunki „niezbêdne do wydania postanowienia o aresztowaniu, a zw³oka mog³aby spowodowaæ ucieczkê podej- rzanego lub zatarcie œladów przestêpstwa”.¹⁰ Komisja Kodyfikacyjna, która szcze- góln¹ uwagê w uzasadnieniu projektu zwróci³a na tymczasowe aresztowanie, przedstawiaj¹c swój projekt na szerokim tle prawnoporównawczym, nie pomi- nê³a te¿ zatrzymania (art. 174 Projektu), trafnie podkreœlaj¹c, i¿ „szersze prawa zatrzymania osoby podejrzanej musz¹ s³u¿yæ prokuratorowi oraz w³adzy poli- cyjnej lub gminnej”. Organy te nie mog¹ mieæ „mniejszych praw” ni¿ nadane

„ka¿demu obywatelowi”. Jednoczeœnie akcentuj¹c ró¿nice miêdzy zatrzymaniem na okres 48 godzin a tymczasowym aresztowaniem, Komisja wyraŸnie stwier- dzi³a, ¿e „zatrzymanie nie jest jeszcze aresztowaniem”, zatrzymanie bowiem jest to „chwilowe ubezw³adnienie podejrzanego maj¹ce trwaæ tyle tylko czasu, ile potrzeba na to, aby go sprowadziæ do s¹du i przedsiêbrane wy³¹cznie w celu uniemo¿liwienia mu ucieczki w pierwszej chwili, zanim s¹d zd¹¿y postanowiæ, czy podejrzanego nale¿y aresztowaæ, czy wypuœciæ na wolnoœæ”.¹¹

Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e w pierwszej polskiej ustawie karnoprocesowej, która podobnie jak k.p.k. z 1997 r. nie przewidywa³a uprawnieñ prokuratora do sto- sowania tymczasowego aresztowania, zatrzymanie jako œrodek przymusu pozo-

10 Zob. Projekt ustawy postêpowania karnego przyjêty przez Komisjê Kodyfikacyjn¹ Rz. Pol.

w dniu 26 kwietnia 1926 r. z uzasadnieniem i tablic¹ porównawcz¹, Warszawa–Lwów 1926–

1927, s. 35.

11 Ibid., s. 269.

stawiony do dyspozycji prokuratora, w³adz policyjnych i gminnych móg³ byæ stosowany w takich samych okolicznoœciach, niezale¿nie od tego, który organ stosowa³ zatrzymanie – prokurator czy w³adze policyjne.

VII. Na tle przepisów k.p.k. z 1997 r., pozbawiaj¹cych prokuratora prawa stosowania tymczasowego aresztowania, utrwali³a siê wyk³adnia „odrywaj¹ca”

podstawy zatrzymania stosowanego przez prokuratora (art. 247 k.p.k.) wobec osoby podejrzanej (niebêd¹cej podejrzanym) od podstaw zatrzymania policyjne- go (at. 244 k.p.k.). Zatrzymanie prokuratorskie traktuje siê tak, jakby nie by³ to

œrodek przymusu spe³niaj¹cy funkcje œrodka quasi-zapobiegawczego, zapewnia- j¹cego prawid³owy tok postêpowania w fazie in rem postêpowania przygoto- wawczego (gdy – jak wiadomo – œrodków zapobiegawczych stosowaæ jeszcze nie wolno), a jedynie stanowi³ œrodek towarzysz¹cy „obawie, ¿e wezwany nie stawi siê na wezwanie”. Tymczasem podstawy zatrzymania „prokuratorskiego”

w trybie art. 247 k.p.k. niczym istotnym nie ró¿ni¹ siê, a w ka¿dym razie de lege ferenda niczym nie powinny siê ró¿niæ od podstaw z art. 244 k.p.k. (zatrzy- mania „policyjnego”); je¿eli nawet przepis art. 244 k.p.k. nie zawiera formu³y:

„mo¿e zatrzymaæ osobê podejrzan¹ i doprowadziæ”, to dlatego, ¿e osobê podej- rzan¹ zatrzymuje z w³asnej inicjatywy Policja i nie musi doprowadzaæ jej sama do siebie; je¿eli natomiast zatrzymuje prokurator (art. 247 k.p.k.), to jest oczy- wiste, ¿e w³aœnie po to, aby Policja doprowadzi³a zatrzymanego do organu, który wyda³ decyzjê o zatrzymaniu. Nie znaczy to jednak, ¿e wy³¹cznym celem zatrzymania przewidzianego w art. 247 k.p.k. jest „doprowadzenie”; tego ro- dzaju funkcjê spe³nia zatrzymanie przewidziane w art. 285 §2 zd. 1 k.p.k., je¿eli prokurator wezwie „osobê podejrzan¹” w charakterze œwiadka. Przepis art. 247 k.p.k. mo¿e byæ stosowany przez prokuratora wobec osoby podejrzanej bez uprzedniego wysy³ania jej wezwania, w przeciwieñstwie do sytuacji przewi- dzianej art. 285 §2 k.p.k. lub w art. 75 k.p.k. Ten ostatni przepis dotyczy podejrzanego pozostaj¹cego na wolnoœci, który mo¿e byæ zatrzymany i sprowa- dzony przymusowo tylko wtedy, gdy wezwany przez organ procesowy nie stawi siê bez usprawiedliwienia (art. 75 §2 k.p.k.).

Przepisy dotycz¹ce œrodków przymusu z pewnoœci¹ nie podlegaj¹ ani analo- gii, ani wyk³adni rozszerzaj¹cej na niekorzyœæ oskar¿onego. Nie mo¿na zatem stosowaæ art. 247 k.p.k. do podejrzanego, skoro przepis wyraŸnie wymienia

„osobê podejrzan¹”, nie zaœ podejrzanego. To ograniczenie podmiotowe prze- widziane w art. 247 k.p.k. – w kontekœcie unormowania z art. 75 §2 k.p.k. – stanowi istotn¹ gwarancjê podejrzanego pozostaj¹cego na wolnoœci. W praktyce tego rodzaju „nadgwarancyjne” unormowanie mo¿e stworzyæ jednak sytuacjê, która znacznie utrudni postêpowanie przygotowawcze, zw³aszcza gdy prokura- tor zamierza wyst¹piæ do s¹du z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresz- towania wobec podejrzanego, pozostaj¹cego pocz¹tkowo przez okreœlony czas

po przedstawieniu mu zarzutów na wolnoœci i nieuzasadniaj¹cego swym zacho- waniem podstaw do zastosowania wobec niego instytucji zatrzymania. Przesy³a- j¹c do s¹du wraz z aktami wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania, prokurator mo¿e zarz¹dziæ jednoczeœnie „doprowadzenie podejrzanego do s¹du”

(art. 250 §3 k.p.k.), jednak¿e ustawa nie przewiduje obecnie zatrzymania, je¿eli podejrzany stawi siê na wezwanie prokuratora. Znany jest z praktyki wypadek, kiedy podejrzany pozostaj¹cy na wolnoœci, wezwany przez prokuratora w celu kolejnego przes³uchania, przed wyst¹pieniem prokuratora do s¹du oko³o godzi- ny 15 dowiedzia³ siê, ¿e zostanie zatrzymany do dnia nastêpnego w areszcie policyjnym, poniewa¿ prokurator zamierza skierowaæ wniosek do s¹du o tym- czasowe aresztowanie. Podejrzany oœwiadczy³ wówczas, ¿e skoro nie jest osob¹ podejrzan¹, lecz podejrzanym, chcia³by wiedzieæ, na jakiej podstawie prawnej ma byæ zatrzymany? Odpowiedzi nie otrzyma³, podstawy takiej nie ma bowiem w œwietle literalnie interpretowanych przepisów k.p.k. Zarz¹dzenie „doprowa- dzenia” w myœl art. 250 §3 k.p.k. nie oznacza obecnie prawa do zatrzymania do dnia nastêpnego lub przez dni nastêpne, chocia¿by w granicach 48 godzin. Czyn- noœæ „przymusowego doprowadzenia” nie jest zatrzymaniem w rozumieniu k.p.k.

i Konstytucji RP (art. 41 ust. 3 zd. 1).

VIII. Jedn¹ z propozycji projektu zmiany art. 247 k.p.k. przedstawiono na posiedzeniu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego 19 czerwca 2008 r. w wer- sji nastêpuj¹cej:

Art. 247. §1. W okolicznoœciach przewidzianych w art. 244 §1 b¹dŸ gdy zachodzi obawa uchylania siê osoby podejrzanej od udzia³u w czynnoœciach, w których jej udzia³ jest obowi¹zkowy, prokurator mo¿e postanowiæ o zatrzy- maniu i przymusowym doprowadzeniu osoby podejrzanej, a je¿eli okolicznoœci sprawy uzasadniaj¹ wyst¹pienie z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie, tak¿e w celu przedstawienia zarzutu, przes³uchania w charakterze podejrzanego lub doprowadzenia do s¹du.

§2. S¹d, a w postêpowaniu przygotowawczym prokurator mog¹ postanowiæ o zatrzymaniu i doprowadzeniu oskar¿onego pozostaj¹cego na wolnoœci bez uprzedniego wezwania, o którym mowa w art. 75 §1, je¿eli ujawni¹ siê podsta- wy do zastosowania tymczasowego aresztowania.

§3. W ka¿dym wypadku zatrzymania osoby nale¿y dokonaæ przeszukania w celu odnalezienia broni lub innych niebezpiecznych przedmiotów, choæby nie zachodzi³a potrzeba przeszukania w celu wykrycia osoby podejrzanej; art. 219

§2 stosuje siê odpowiednio.

§4. Do zatrzymania, o którym mowa w §1, stosuje siê odpowiednio art. 245 i art. 246, a do za¿alenia na postanowienie s¹du – odpowiednio art. 75 §3.

§5. W wypadkach niecierpi¹cych zw³oki prokurator mo¿e zarz¹dziæ czyn- noœci przewidziane w §1 przed wydaniem postanowienia, które po zatrzymaniu osoby podejrzanej sporz¹dza niezw³ocznie wraz z uzasadnieniem.

§6. Policja lub inny organ wykonuj¹cy postanowienie lub zarz¹dzenie oka- zuje zatrzymanemu nakaz zatrzymania i przymusowego doprowadzenia.

Jako zasadnicz¹ formê decyzji prokuratora o zatrzymaniu osoby podejrza- nej (a tak¿e podejrzanego) projekt przewiduje postanowienie, a w sytuacjach

„niecierpi¹cych zw³oki” zarz¹dzenie niewymagaj¹ce pisemnego uzasadnienia, oczywiœcie uzupe³nione nastêpczo postanowieniem odpowiadaj¹cym wymaga- niom przepisu art. 94 i art. 98 §1 k.p.k.

Podstawy postanowienia prokuratora o zatrzymaniu i doprowadzeniu nada- j¹ tej instytucji charakter œrodka przymusu, subsydiarnego wzglêdem œrodków zapobiegawczych na etapie postêpowania in rem oraz komplementarnego w fa- zie in personam, usprawniaj¹cego tryb stosowania tymczasowego aresztowania w postêpowaniu przygotowawczym

SUMMARY

The Constitutional Tribunal has adjudicated on unlawfulness with the regulations of the Republic of Poland’s Constitution of art. 247 par. 1 of the Code of Penal Procedure concerning the detention of a suspect by the prosecutor. The Tribunal’s position deserves approval, the more so because the previous interpretation of art. 247 par. 1 of the Code of Penal Procedure applied in practice was wrong in the Author’s opinion, since it did not take into account the statutory aim of the institution of the prosecutor’s detention, creating the conditions leading to the abuse of this coercive measure for extra-trial aim.

In the aspect of de lege ferenda, also the detention of a civilian by the Police should be treated as the trial-related institution, and not the “pre- or extra-procedural” one. Presently, the detention is applied in practice even as a result of the prosecutor’s ”instruction”, without satisfying the conditions provided for in art. 247 of the Code of Penal Procedure, which requires giving a formal decision of a higher rank than the “instruction”.