S TU D IA SO C JO LO G IC Z N I; 1991. 3 -4 (122-123) PL ISSN 0039-3371
Z D Z IS Ł A W K O W A L E W SK I (7 X II 1923 - 20 VIII 1991)
Wspominając uczonego, który odszedł, wypada zwrócić przede wszystkim uwagę na to, co stanowiło największy Jego dorobek, ten, któremu poświęcił najwięcej wysiłku, rozumu i serca. W przypadku Zdzisława Kowalewskiego jest to sprawa szczególnie dramatyczna. Książka bowiem, z której miał prawo być dumny, książka stawiająca Go w rzędzie uczonych poważnej klasy - ,,Społeczeństwo obywatelskie w doświadczeniu historycznym” (Warszawa 1991, ss. 395) - ukazała się kilka dni po Jego śmierci.
Ta praca wymagała wielu lat studiów, gdyż konieczne jest tu ujęcie interdys
cyplinarne: zarówno z punktu widzenia socjologii, ja k i historii, nauk politycznych, etyki, kulturoznawstwa i filozofii społecznej. Konieczny jest szeroki horyzont spoj
rzenia, tak rzadki obecnie - i synteza w opisie. Autor potrajil temu sprostać. Potrafił również, w sposób bardzo wyważony, postawić na pierwszym miejscu złożone problemy obywatelskiego społeczeństwa polskiego.
,.Książka poświęcona jest - pisze we Wprowadzeniu Zdzisław Kowalewski - ogólnoeuropejskim i polskim doświadczeniom w tym zakresie i oparta na dwóch podstawowych założeniach dotyczących ładu społecznego i dziedzictwa historycznego:
supremacji kultury (szeroko rozumianej) nad innymi wytworami ludzkiej działalności oraz zakorzenienia kultury polskiej w europejskiej kulturze antycznej, średniowiecznej, renesansowej i oświeceniowej”.
To, co Autor zapowiada we Wprowadzeniu, rozwija w kolejnych rozdziałach, począwszy od ,.helleńskich wzorów myślenia o rzeczypospolitej i wolnym obywatelu”, poprzez ,, prawo obywatelskie Rzym u”, a dalej przez ,,poddanego wszechpaństwowości bizantyńskiej” aż do społeczeństw obywatelskich i państw narodowych Europy. W dal
szych rozdziałach w sposób wnikliwy i rzeczowy zajmuje się szczególnie Polską.
Pisze o kulturze politycznej Polski Piastowskiej (,,Res publica et res ecclesiastica”), o polskiej świadomości narodowej i obywatelskiej w czasach renesansu i baroku, o rewolucyjnej myśli chrześcijańsko-obywatęlskiej romantyzmu, a także o ,,pozytywnej wiedzy i pozytywnych działaniach X IX stulecia”. Książkę kończy rozdział zatytuło
wany ,,Polskie społeczeństwo obywatelskie X X stulecia”, w nim zaś przedostatni podrozdział dotyczy tradycji i doświadczeń polskiej kultury obywatelskiej.
Nie pisząc tego wprost, Zdzisław Kowalewski przeciwstawia się wyraźnie 1 w sposób dobrze uzasadniony poglądom powierzchownym i zawężonym, rozpo
wszechniającym się obecnie. Z pracy jego wynika w sposób jasny i przekonujący, że stanowimy integralną część Europy: byliśmy w niej i jesteśmy, tworzyliśmy ją i tworzymy nadal. Żałuję, że Zdzisław odszedł od nas teraz właśnie, kiedy miał tak dużo do powiedzenia.
W moim głębokim przeświadczeniu, którego nie potrafię przekazać innym, życie żadnego człowieka nie kończy się wraz z jego śmiercią. Lecz życie uczonego trwa także nadal w sposób szczególny: poprzez te prace, poważne i rzetelne, które napisał.
8 J. R U D N IA Ń S K I
Dlatego, wspominając mojego wieloletniego Kolegę z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN , pozwoliłem sobie zwrócić uwagę na tę Jego pracę, która poprzez historię sięga w przyszłość. I mam nadzieję, że będzie je j służyła.
Jarosław Rudniański
* * *
Zdzisław Kowalewski urodził się 7 XII 1923 r. w Zgierzu, w rodzinie robotniczej.
Wybuch wojny w 1939 r. przerwał Mu naukę w gimnazjum. Przeżył oblężenie Warszawy, a następnie wrócił do Łodzi i włączył się do oświatowej działalności konspiracyjnej. Studiował socjologię i pedagogikę społeczną u Heleny Radlińskiej, a także u Ossowskich, Chałasińskiego i Kotarbińskiego. W czasie studiów na Uniwersytecie Łódzkim był współzałożycielem Akademickiej Organizacji Służby Społecznej. Żywot tej organizacji był jednak krótki - w 1949 r. władze wydały decyzję o jej likwidacji. Pracę magisterską pisał pod kierunkiem H.
Radlińskiej, a następnie pracował w oświacie. Od 1955 r. był pracownikiem Polskiej Akademii Nauk. W latach 1955-1985 Zdzisław Kowalewski opublikował kilkanaście rozpraw naukowych, wiele podręczników, artykułów i skryptów. Był współzałożycielem International Commission for Science Policy Studies oraz członkiem Zarządu Międzynarodowego Ko
mitetu Badawczego Socjologii Nauki. Był też współzałożycielem i przewodniczącym Sto
warzyszenia Autorów Dzieł Naukowych.
Do najważniejszych prac Zdzisława Kowalewskiego należą: Chemicy Polskiej Rzeczy
pospolitej Ludowej. Studium o pozycji społecznej i kulturalnej inteligencji technicznej. Wrocław 1962 Ossolineum, ss. 248; Nauka a planowanie jej rozwoju. Wrocław 1967 Ossolineum, ss. 261; Główne kierunki badań nauk o człowieku w Polsce Ludowej. Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk Społecznych. R. X 1967 z. 1, ss. 139; Nauki społeczne a rozwój społeczny (Problemy potencjału naukowego i krzewienia kultury naukowej). Warszawa 1971 IW PAX, ss. 331; Z badań nad społeczną funkcją nauki. Pod red. Z. Kowalewskiego.
Wrocław 1974 Ossolineum; Bureaucratic trends in the organization and institutionalization o f scientific activity. W: Social Processes o f Scientific Development. London - Boston 1974, s. 269-280; The Sociology of Science in Poland (wraz z T. Krauze i A. Podgóreckim).
W: The Sociology o f Science in Europe. Ed. by R. K. Merton, J. Gaston. Londyn 1977, s. 193-223; Wolność a służebność nauki. Pod red. Z. Kowalewskiego. Warszawa 1991 IFiS PAN, Stowarzyszenie Autorów Dzieł Naukowych, ss. 134; Społeczeństwo oby
watelskie w doświadczeniu historycznym. Warszawa 1991 IW PAX, ss. 396.
