Z denëk F i a l a , P r ë d -h u s its k ê C e c h y 1310— 1419. C e s k y s tâ t p od v la d o u L u c e m b u rk u , w y d . 2, N a k la d a te lstv i S v o b o d a , P ra h a 1978, s. 421, 1 n lb ., 55 ta b lic , 2 m a p y .
Z d en ëk F i a 1 a, zm arły w 1975 r. za słu żo n y m e d ie w ista czesk i, w b a d a n ia ch sw y c h sk u p ił u w a g ę n a d d zieja m i C zech w dobie rząd ów P r z e m y ślid ó w i L u k sem b u rgów . P lo n em ty c h b ad ań są d w ie sy n tezy : recen zo w a n a p raca, oraz dru ga, r ó w n ież za słu g u ją ca n a u w a g ę, p o św ięco n a d ziejo m C zech pod rząd am i P r z e m y śli
d ów К A u to r w p racach sy n te ty c z n y c h za p rezen to w a ł dorobek n o w szej i n a jn o w szej n a u k i cz e sk ie j, n ie u n ik a ją c p o d ejm o w a n ia p o lem ik i z n ie k tó r y m i u sta le n ia m i d a w n y ch h isto ry k ó w czesk ich , a ta k że h isto rio g ra fii ob cej, g łó w n ie n ie m ie c k ie j.
P o śm ie r tn e w y d a n ie „P rzed h u sy ck ich C zech ” z o sta ło p rzy g o to w a n e do druku p rzez żon ę au tora, G. C e c h o w ą , która za ch o w a ła u k ła d w y d a n ia p op rzed n iego.
C h ron ologiczn ie p raca o b ejm u je la ta 1310— 1419. O ile data p o czą tk o w a n ie b u d zi w ą tp liw o ś c i, je s t to b o w ie m m o m en t o b jęcia tro n u czesk ieg o p rzez L u k se m b u rg ó w , o t y le w y ja śn ie n ia w y m a g a data za k o ń czen ia pracy. A u to r w y s z e d ł z z a ło żen ia , że rok 1419 b ęd ą cy fa k ty c z n y m k o ń cem p a n o w a n ia L u k sem b u rg ó w w C ze
ch a ch (w ła d za Z ygm u n ta L u k sem b u rsk ieg o jak o k ró la czesk ieg o b y ła czy sto ilu zoryczna) rozp oczyn a ró w n ież n o w ą ep o k ę w d zieja ch C zech: w o jn y h u sy c k ie , te zaś sta n o w ią ju ż odrębne za g a d n ien ie.
„ P rzed h u sy ck ie C zech y ” sk ła d a ją się z trzech za sa d n iczy ch cz ę śc i o b e jm u ją c y ch d zieje C zech w d ob ie p a n o w a n ia p o szczeg ó ln y ch w ła d c ó w z d y n a stii L u k se m b u rgów : J a n a (1310— 1346), K arola IV (1346— 1378) oraz W acław a IV (1378— 1419).
K o n stru k cja p o szczeg ó ln y ch części je s t podobna: n a jp ie r w au tor o p isu je sy tu a c ję w e w n ę tr z n ą i zew n ętrzn ą C zech, n a stę p n ie sy tu a c ję sp ołeczn ą i gosp od arczą, d zieje K o ścio ła oraz rozw ój k u ltu r a ln y C zech pod p a n o w a n iem p o szczeg ó ln y ch w ła d c ó w . P o n a d to do p racy dołączon o cztery dodatki: w y k a z k la sz to r ó w w C ze
ch a ch i n a M oraw ach w dobie p rzed h u sy ck iej, m apę ziem i K oron y C zesk iej przed śm iercią K a ro la IV , ta b lic ę g en ea lo g iczn ą L u k sem b u rg ó w i P r z e m y ślid ó w o p a w sk ic h oraz m a p ę g rod ów k r ó le w sk ic h i sied zib sz la c h e c k ic h w C zech ach i na M oraw ach przed 1419 r.
P raca oparta jest przed e w sz y stk im n a k ron ik ach , k tó re au to r w y r a ź n ie p rzed k ła d a ł n a d źród ła d o k u m en to w e. L itera tu rę p rzed m iotu w n in ie js z y m w y d a n iu u z u p e łn ił I. H l a v a ć e k . B u d zić tu m u si zd z iw ie n ie k o n se k w e n tn a rezy g n a cja z zam ieszczen ia prac h isto ry k ó w p o lsk ic h tr a k tu ją c y c h o sto su n k a ch p o ls k o -c z e s- k ic h w p e łn y m ś r e d n io w ie c z u 2, skoro a u to r za m ieścił n a jw a ż n ie jsz e jeg o zd a n iem p race o b co języ czn e, d otyczące o m a w ia n eg o ok resu . A u tor p o tra k to w a ł sto su n k i C zech z k ra ja m i są sied n im i dość n ie ró w n o m iern ie, m n iej u w a g i p o św ię c a ją c p o l
sk iej i w ę g ie r sk ie j p o lity c e w ła d c ó w czesk ich . Z godzić się jed n a k trzeb a z au torem , że a n i W ęgry, a n i P o lsk a n ie s ta n o w iły g łó w n e g o p u n k tu za in te r e so w a ń k ró ló w czesk ich .
W c z ę śc i p ierw szej za ty tu ło w a n ej „ Z iem ie czesk ie za k róla o b co k ra jo w ca ” F ia la sk u p ił u w a g ę n a e w o lu c ji p o g lą d ó w Jan a L u k sem b u rsk ieg o n a ro lę C zech dla p o tę g i d y n a stii, co — ja k w ia d o m o — d op row ad ziło do u zn an ia C zech za p od sta w ę p o tęg i rodu. S p o w o d o w a ło to , że p o lity k a Jan a L u k sem b u rsk ieg o zm ierzała do ro zszerzen ia len n czesk ich , b y w o p a rciu o n ie w ła d ca te n m ó g ł w zią ć u d ział w w ie lk ie j p o lity ce eu ro p ejsk iej i sięg n ą ć po koron ę cesarsk ą. In te r e su ją c e jest p r z e d sta w ie n ie e w o lu c ji sto su n k u Jan a L u k sem b u rsk ieg o do zn iem czo n eg o d u ch o w ie ń s tw a i b og a teg o m ieszcza ń stw a , k tó re p rzecież w zn a czn y m sto p n iu p rzy czy
1 Z . F i a l a , P fe m y s l o v s k ê C e c h y . C e s k y s tà t a s p o le ć n o st v le te c h 995 a i 1310, w y d . 1, P r a h a 1965, w y d . 2 ro z sz e rz o n e , P r a h a 1975. ,
* P o r . n p . K . M a l e c z y ń s k ł , P o ls k a a C zecl y w ś r e d n io w ie c z u , „ S o b ó tk a " t. I I, 1947,
*. 1—46, czy te ż o s ta tn ie b a d a n ia R . H e c k a .
R E C E N Z J E
137
n iło się do w y n ie sie n ia Jan a n a tron czesk i. F ia la u k a zu je, ja k w m ia rę sp ad k u zn a czen ia w y m ie n io n y c h g ru p sp o łeczn o -n a ro d o w y ch ro śn ie w p a ń stw ie rola re
p r e z e n ta n tó w sp o łe c z e ń stw a czesk ieg o . P o czą tk ie m tej p o lity k i jest p o ślu b ien ie p rzez Jan a córki W acław a II, E lżb iety , zaś fin a łe m n a d a n ie go d n o ści h etm an a z ie m sk ie g o C zech i M oraw H e n r y k o w i z L ip y w 1319 r. W iązało się to za p ew n e w zn a czn y m sto p n iu ze zo b o w ią za n iem złożon ym p rzez Jan a L u k sem b u rsk ieg o p rzed p rzy b y ciem do C zech, że n ie b ęd zie ob sad zał g o d n o ści p a ń stw o w y c h cu d zo
ziem ca m i. W ydaje się, że au to r p rzecen ił p roczesk ie sta n o w isk o n o w eg o króla, e k sp o n u ją c te m o m en ty , w k tó r y c h w ła d ca te n w y su w a n a p la n p ie r w sz y w p a ń s tw ie rep rezen ta n tó w czesk iej k la s y fe u d a ln e j. To b o w ie m n ie ozn acza jeszcze o sła b ie n ia p ozycji n ie m c z y z n y w C zech ach . G d yb y ta k w is to c ie b y ło , to skąd p o ja w ia ły b y się w śr e d n io w ie c z n y c h C zech ach raz po raz h a sła sk ie r o w a n e p rze
c iw cudzoziem com , czego w id o c z n y m p rzyk ład em b ęd zie zb u d o w a n ie K a p lic y B e tle je m s k ie j w P radze, g d zie k a za n ia m ian o gło sić dla C zech ów w ję z y k u czesk im . W y d a je się , że p ro b lem y te w y m a g a ją d a lszy ch b ad ań , p r z e d sta w ie n ie zaś w y p a d k ó w p rzez F ia lę n ie p o zw a la w y ra źn iej dostrzec b u d zen ia się św ia d o m o ści n a ro d o w ej C zech ów , św ia d o m o ści — d od ajm y — rozu m ian ej k a teg o ria m i p ełn eg o śr e d n io w iecza (np. za g a d n ien ia sw o jsk o śc i i obcości). In te r e su ją c e je s t p rzed sta w ie n ie w a lk i p a try cja tu m ie jsk ie g o , k iero w a n eg o przez ż y w io ły ob ce, o w y z w o le n ie się spod w ła d z y u rzęd n ik ó w k ró lew sk ich . P od ob n ie c ie k a w e są u w a g i autora o p rob lem ach n u rtu ją cy ch w ie ś czesk ą oraz o sy tu a c ji k o śc io ła czesk ieg o , który w p o ró w a n iu do k o ścio ła w P o lsc e m ia ł o w ie le sła b szą p o zy cję p raw n ą, i to m im o, że jeg o p otęga m a teria ln a b y ła n ieza p rzecza ln a . T łu m a czen ie teg o zja w isk a ty lk o r y w a liz a c ją d u c h o w ie ń stw a ś w ie c k ie g o i zak on n ego oraz n ieo b e c n o śc ią w P r a dze p rzez szereg la t b isk u p a p ra sk ieg o Jan a IV z D rażic zd aje s ię b yć n ie w y s ta r cza ją ce. A u tor p od k reśla duży w p ły w k r ó ló w czesk ich n a k o śc ió ł le c z n ie d o w ia d u jem y s ię n ic o źród łach te g o w p ły w u . W y d a je się, że p rob lem w y ja śn ia ło b y k il
k a u w a g n a tem a t p o zy cji k o ścio ła w k ra ja ch są sied n ich , np. w P o lsc e , g d zie k o ś
c ió ł w y k o r z y sta ł p rzecież o sła b ie n ie w ła d z y k sią żęcej dla w z m o cn ien ia sw e g o s t a n o w isk a . P r z e d sta w ia ją c p o lity k ę zagran iczną L u k sem b u rga, Z. F ia la n a k r e ślił d ą żen ia n o w eg o k róla do z d o b y cia k oron y cesa rsk iej oraz do p o szerzen ia p o sia d ło ś c i rod ow ych , a ta k że do p o szerzen ia ziem i K oron y C zesk iej, k tó re to p o jęcie za czy n a się w te d y k sz ta łto w a ć . T o o sta tn ie z a g a d n ien ie au tor o p ra co w a ł o d d z ie l
n ie . J e ż e li zaś chodzi o p o lity k ę zagran iczną Ja n a L u k sem b u rsk ieg o , zb yt m ało, n a sz y m zd an iem , au tor p o ś w ię c ił u w a g i p r zejęciu Ś lą sk a p rzez C zech y; Ś lą s k sta n o w ił p rzecież n a jp o w a ż n ie jsz y n a b y te k p a ń stw a cz e sk ie g o w p ierw szej p o ło w ie X IV w . Z d a jem y sob ie sp ra w ę, że p rob lem te n w y m a g a n o w y c h stu d ió w , lecz p rzecież u w a g i au tora m o g ły b y m ieć dużą w a rto ść in sp iru jącą.
O drębną n ieja k o ca ło ść s ta n o w i te n fra g m en t p ierw szej cz ę śc i p racy, w której F ia la o m a w ia lo sy sy n a Ja n a L u k sem b u rsk ieg o do śm ierci ojca („K arol IV jak o m argrab ia m o ra w sk i”). A u to r śle d z i lo sy K arola, k tóry jak o sie d m io le tn i ch ło p iec op u szcza C zech y u d ając s ię n a Z ach ód E u rop y, gd zie p rzeb y w a do 1333 r., b io rą c u d zia ł w d zia ła ln o ści p o lity czn ej ojca, u cząc się w ie lk ie j p o lity k i. In teresu ją co p rzed sta w ia Z. F ia la o d b u d o w ę św ia d o m o ści czesk iej K arola po je g o p o w ro cie do C zech i o b jęciu przez n ieg o sta n o w isk a m argrab iego m o ra w sk ieg o . P rzem ia n y te b ard zo w y r a ź n ie m ożem y śled zić w a u to b io g ra ficzn ej k ro n ice K a ro la IV.
K o lejn a część p racy p o św ięco n a je s t p a n o w a n iu K arola IV ja k o sa m o d zieln e
go k ró la czesk ieg o . J e st to n a jo b sz e r n ie jsz y rozd ział k sią ż k i, p r z e d sta w io n y n ie z w y k le ż y w o i zajm u jąco, a trzeb a p o d k reślić, że sa m w ła d c a i jeg o ep ok a p o tra k to w a n e są z d u żym p iety zm em . A u to r za czy n a od o m ó w ien ia sy tu a c ji w e w n ę tr z n ej i zew n ętrzn ej C zech, w sk a z u ją c n a d ą żen ie K arola do o sią g n ię c ia p ełn ej sta b iliz a c ji k ra ju , co m u s ię w p o czą tk o w y m o k resie r zą d ó w n ie w p e łn i p ow iod ło,
P a ń stw o czesk ie trap ion e b y ło b o w ie m b u n ta m i m o żn o w ła d ztw a z p o tężn y m ro
d em V itk o w ic ô w n a czele. P isz ą c o p o lity c e zagran icznej K arola IV au tor słu szn ie w sk a z a ł n a zn a czen ie d y p lo m a cji w d ążen iu do k oron y cesa rsk iej i z a ła tw ie n iu k o n flik tó w , p rzez co w ła d c a te n u n ik n ą ł w ie lu n iep o trzeb n y ch w o je n . W ą tp liw o ści b u d zi sposób p rzed sta w ien ia zata rg u K arola IV z K a zim ierzem W ielk im i L u d w i
k ie m W ielk im w la ta ch 1361— 1362, a zw ła szcza og ra n icze n ie p rzy czy n k o n flik tu do c h ę c i zem sty ze stron y w ła d c ó w P o lsk i i W ęgier za o b r a ź liw e sło w a sk ie r o w a n e p rzez K arola pod a d resem E lż b ie ty Ł o k ietk ó w n y , sio stry K a zim ierza , a m a t
k i L u d w ik a .
W sposób c ie k a w y n a p isa n e są rozd ziały p o św ięco n e s p o łe c z e ń stw u i gosp o
d arce C zech w dobie p a n o w a n ia K a ro la IV . K o ścio ło w i, oraz o sią g n ię c io m k u ltu ra ln y m C zech w p o ło w ie X IV w . N a u w a g ę za słu g u ją zw ła szcza ro zw a ża n ia n a tem a t rozw oju op ozycji a n ty fe u d a ln e j. A u to r w y ró żn ia d w a n u r ty op ozycji: lu d o w y , c ech u ją cy się du żym ra d y k a lizm em , oraz bard ziej u m ia rk o w a n y , k tó ry m ożna o k r e ślić ja k o u czony, r o z w ija ją c y s ię zw ła szcza n a u n iw e r sy te c ie p rask im . W ielu te ż p r z e d sta w ic ie li teg o n u r tu w c h o d z iło p óźniej w szereg i g ó rn y ch w a r s tw k la s y fe u d a ln e j, ja k np. p ó źn iejszy b isk u p , profesor u n iw e r sy te tu p ra sk ieg o , M ateusz z K ra k o w a . O m aw iając o sią g n ię c ia k u ltu ra ln e C zech w d ob ie p a n o w a n ia K aro
la IV au tor w sk a z u je n a w sp ó łu c z e stn ic tw o sz la c h ty i m ie sz c z a ń stw a w tw o rzen iu k u ltu r y czesk iej. O bok fu n d a c ji k r ó le w sk ic h i k o śc ie ln y c h ró w n ie ż i te g ru p y zd o b y w a ją się n a p o w a żn e in w e s ty c je k u ltu ra ln e. Z te g o o k resu p och od zi w ie le g o ty c k ic h za m k ó w szla ch eck ich . P o d su m o w u ją c rząd y K a ro la IV w C zechach Z. F ia la p od k reśla przede w s z y stk im ic h ch arak ter p o k o jo w y , d zięk i czem u C zech y u n ik n ę ły ob cych n a ja zd ó w . S ą d zim y , że au tor m ia ł n a m y ś li z ie m ie rd zen n ie c z e sk ie , a n ie z iem ie K oron y C zesk iej, k tóre to p o jęcie n ie ty lk o w C zech ach p rze
ż y w a w ó w cza s sw ój rozw ój.
T rzecia część k sią żk i, za ty tu ło w a n a „Przed b u rzą”, p o św ięco n a je s t p a n o w a n iu W a cła w a IV , sy n a K arola IV . Z. F ia la śle d z i k sz ta łto w a n ie się sy tu a c ji C zech i d y n a stii L u k sem b u rg ó w n a tle sy tu a c ji p o lity czn ej w E u rop ie Ś rod k ow ej oraz w a lk i sp orów w ew n ą tr z k o śc ie ln y c h . P o d k reśla autor n ieu d o ln o ść n o w eg o k róla, k tó ry n ie m ia ł ta k ie g o d o św ia d czen ia w sp ra w a ch rząd ów , ja k jeg o ojciec. Z azn a
cza te ż w zro st zn aczen ia m o żn o w ła d ztw a czesk ieg o , k tó re w c za sie p o k o jo w y ch r zą d ó w K arola o siąga dużą siłę gospodarczą. N ie pok azał jed n a k F ia la , ja k i w p ły w na o sła b ie n ie p ozycji C zech w R zeszy m iała rea k cja cz y n n ik ó w a n ty sło w ia ń sk ic h . N ie b y ła ona w p ra w d zie ta k siln a , ja k w cza sie rząd ów P rzem y śla O ttokara II, le c z n ie m ożna jej n ie d ostrzegać. L u k sem b u rg o w ie b y li tra k to w a n i w R zeszy ja k o w ła d c y R zeszy, a n ie ja k o C zesi, ja k słu szn ie dostrzega au tor, le c z ró w n o cześn ie w R zeszy d osk on ale zd a w a n o so b ie sp raw ę z p o lity k i K a ro la IV , d ążącego do w zm o cn ien ia C zech.
O bszerne fra g m en ty o sta tn iej cz ę śc i p racy p o św ię c ił Z. F ia la r o zw o jo w i opo
z y c ji a n ty k o ścieln ej i a n ty fe u d a ln e j. In teresu ją ce są zw ła szcza t e p a rtie, w k tó r y ch au tor o m a w ia rolę m ie sz c z a ń stw a i szla ch ty w k sz ta łto w a n iu się op o zy cji a n ty k o ś c ie ln e j, łączącej sw ą d z ia ła ln o ść z w a lk ą o w zro st z n a czen ia czeszczy zn y w ż y c iu r e lig ijn y m . N a tle w z r o stu św ia d o m o ści n arod ow ej C zech ó w ła tw ie j ś le dzić p rzem ia n y w e w n ę tr z n e Jan a H u sa , k tó ry z reform atora n ie d o c ią g n ię ć ży cia k o śc ie ln e g o sta je się ró w n ie ż a k ty w n y m u c z e stn ik ie m w a lk i o z a ję c ie przez ję z y k czesk i teg o m iejsca w ż y c iu sp o łeczn y m , k tó re dotąd z a jm o w a ły ła c in a i języ k n ie m ie c k i. S y lw e tk a w ie lk ie g o reform atora u k azan a je s t za jm u ją co , p od ob n ie jak śro d o w isk o u d ziela ją ce m u pop arcia, czy w r e sz c ie p roces m istrza Ja n a w K on sta n c ji. W ty m o sta tn im w y p a d k u ^ i e c o m ie jsc a n a le ż a ło p o św ię c ić obrońcom H usa, w śró d k tó ry ch b y li ró w n ież p r z e b y w a ją c y w K o n sta n cji P o la cy . W te n sp o
R E C E N Z J E 139
só b rozszerzyłb y się k rąg gru p ro zu m ieją cy ch p o trzeb ę refo rm w K o śc ie le w sp o só b o d m ien n y, n iż p r o p o n o w a ły to sob ory w P iz ie i w K o n sta n cji.
W za k o ń czen iu p racy u k azan o r e a k cję w C zech ach n a w ie ść o sp a len iu n a sto sie Ja n a H u sa. C zech y d ojrzały do w y b u ch u p o w sta n ia h u sy ck ieg o .
R ea su m u ją c stw ie r d z ić n a le ż y , że o trzy m a liśm y cen n ą p o zy cję, k tóra p ozw ala p rześled zić c z y te ln ik o w i d zieje C zech w o k resie 100 la t, z c a ły m zasob em p ro b le
m ó w , k tóre te n ok res ze sob ą n ie s ie . W artość p racy p od n osi sta ra n n e w y d a n ie , za ś za łą cz en ie d użej lic z b y (55) fo to g r a fii ilu str u ją c y c h b o g a ty dorob ek k u ltu r a ln y C zech w X IV w . je s t p o m y słe m g o d n y m n a śla d o w a n ia .
Id2t P a n ic
J e a n -P ie r r e S o s s o n , L e s tr a v a u x p u b lic s d e la v il le d e B ru g e s, X IV e— X V e siè c le s . L e s m a té r ia u x . L e s h o m m es. C rédit C om m unal de B e lg iq u e . C o lle c tio n H isto ire „Pro C iv ita te ”, B r u x e lle s 1977, s. 375, m ik ro fisze a n ek só w .
W artość te j k sią ż k i z a w d zięcza m y d w óm czyn n ik om : im p o n u ją cy m zasobom a r c h iw u m m ie jsk ie g o w B r u g ii i u ło żen iu p ytań b a d a w c z y c h is to tn y c h dla zrozu m ien ia rze c z y w isto śc i sp o łeczn ej i gospodarczej m ia sta fla m a n d zk ieg o w p óź
n y m śred n io w ieczu . P u n k tem w y jśc ia sta ły się dla au tora d a n e d oty czą ce fin a n so w a n ia prac p u b liczn y ch w B ru g ii. N ie od dziś w ia d o m o , ż e m ia sta eu ro p ejsk ie, ró żn ią ce się s w y m sam orząd em od m ia st a z ja ty ck ich czy a fry k a ń sk ich , p o d ejm o w a ły d ziałaln ość m a ją cą n a c e lu u sp ra w n ien ie ż y c ia k o m u n a ln eg o i k o n tro lo w a n ą przez szersze lu b w ę ż sz e k r ę g i d y sp o n en tó w w ła d z y . W B ru g ii ju ż od 1279 r.
ła w n ic y m u s ie li ro zlicza ć s ię z w y d a tk o w a n ia fin a n s ó w p u b liczn y ch . P ie r w o tn ie d a n e n a te n tem a t ro zsia n e b y ły w ró żn y ch d zia ła ch sp ra w o zd a w czo ści k a n c e la r y jn e j. Od o k o ło 1300 r. p o w sta ł o sob n y zesp ó ł a k t, za c h o w a n y w sp osób p o zw a la ją c y n a w y k o r z y sta n ie sta ty sty c z n e o d r. 1332. W artość te g o m a te r ia łu n ie je s t jed n a k o w a , n ie z a w sze p o sia d a n e sp raw ozd an ia są ja sn e i p o ró w n y w a ln e. N iem n iej m o ż liw o śc i b a d a w cze i in te r p r e ta c y jn e w zb u d zić m ogą u p o lsk ieg o m e d ie w isty p o w a żn e k o m p lek sy n iż s z o śc i i zazdrość.
J. P . S o s s o n w y s z e d ł z za ło że n ia , że b a d a n ia n a d r y n k ie m p racy w ep oce fe u d a ln e j m ogą b y ć p ro w a d zo n e ty lk o n a ob szarze m ia sta , ta m , g d zie p raca n a je m n a sta n o w iła is to tn ą część p rod u k cji. W o p a rciu o r a ch u n k i d o ty czą ce c e n i p la c w g osp od arce r y n k o w e j m ożn a p rzep row ad zić b a d a n ia d o ty czą ce p oziom u p ła c i cen , w z r o stu lu b sp a d k u sto p y ż y c io w e j, z e sta w ie ń o k r e śla ją c y c h w z a je m n e w a r to śc i prod u k tów . T ak sta w ia ło sp r a w ę w ie lu b a d a czy o b cy ch i p o lsk ich , n ie w ą tp liw ie słu sz n ie . P raca w o ln o n a jem n a b yła tą je d y n ą fo rm ą za tru d n ien ia , k tórej zb a d a n ie u m o żliw ia w y c ią g n ię c ie w n io sk ó w d o ty czą cy ch p o zio m u ty c ia . N a le ż y jed n a k p a m ięta ć, ż e w w a r u n k a c h go sp o d a rk i w ie js k ie j w śr e d n io w ieczu n ie w sz y stk o da się sp ro w a d zić d o d zia ła n ia p ra w a w a rto ści. D z isie jsz e z ja w is k a ch ło p o -ro b o tn ik a w P o lsc e , fa rm era a m ery k a ń sk ieg o p ra cu ją ceg o ta k ż e w p rze
m y śle, są te g o w s p ó łc z e s n y m i p rzyk ład am i. W w a r u n k a c h d om in acji p rzy
m u su p o zaek on om iczn ego p raca w o ln o n a jem n a s ta n o w iła d rugo lu b trzecio rzęd n y c z y n n ik o k r e śla ją c y p oziom ż y c ia m ie sz k a ń c ó w w s i i m ia st. O czy w iście, im sp o łe c z e ń stw o b y ło b ard ziej zu rb a n izo w a n e, s iln ie jsz e ek o n o m iczn ie, ty m sprzedaż s iły rob oczej o d g ry w a ła w ię k s z ą rolę. M iasta fla m a n d zk ie n a p ew n o n a le ż a ły do p rzo d u ją cy ch ośro d k ó w ó w c z e sn e j E uropy, ta m w ła śn ie sto su n k i ry n k o w e o k reśla ły sto su n k o w o d obrze w a ru n k i ży c ia . I w ty m jed n a k p rzyp ad k u n ie m ożn a zap o
m in a ć o d o d a tk o w y ch fo rm a ch zarob k u i dochodu. A u tor p rzek o n y w a ją co u k azał
