Agnieszka Szyszkowska
"Człowiek, jego świat i życie : próba
integracji", Zbigniew Zaborowski,
Warszawa 2002 : [recenzja]
Studia Psychologica nr 5, 375-376
R
E
C
E
N
Z
J
E
S tu d ia P s y c h o lo g ic a U K S W 5 (2 0 0 4 ) s. 375-3 8 2
Z b ig n ie w Z a b o ro w s k i, C złow iek, jeg o św ia t i życie. P róba integracji, W arsza w a 2002, W y d aw n ic tw o A k a d e m ic k ie Ż a k .
N a p ó łk a c h k się g ars k ic h p o jaw iła się k o le jn a k sią żk a Z b ig n ie w a Z a b o ro w s k ie g o p o św ię c o n a p ro b le m a ty c e s a m o św ia d o m o ś ci czło w iek a pt. C złow iek, jeg o św iat i życie. P o d ty tu ł o m aw ia n ej p u blik acji sy g n alizu je, że m am y do czy n ien ia z p ró b ą syntezy, in te g rac ji d o ty c h c za so w eg o d o ro b k u a u to ra . Z . Z a b o ro w s k i p ró b u je o p ra c o w a ć i stw orzyć in te rd y sc y p lin a rn y m o d e l fu n k c jo n o w a n ia c zło w iek a o p ie ra ją c się n a te o ria c h treś c i i fo rm a c h sa m o św ia d o m o ści.
P re z e n to w a n a książka zaw iera, o p ró cz p rzedm ow y a u to ra i zak o ń czen ia, trzy o b sz e rn e części (Pro
blem y osobowości, R ów now aga ze św iatem i innym i ludźm i, Z ycie człow ieka), p o d z ie lo n e n a m niejsze
rozdziały, b ibliografię, szk o d a tylko, że selektyw ną, w iele w ykresów i tab el, tw orzących w artościow y m ate ria l dydaktyczny. L ite ra tu ra , z któ rej korzystał Z ab o ro w sk i, je s t o b sz e rn a i zróżnicow ana. A u to r po w o łu je się n a znanych i cenionych psychologów , socjologów i filozofów , nie b ra k lite ra tu ry zag ra nicznej. Im p o n u ją c a eru d y cja a u to ra ujm ie czytelnika ju ż o d pierw szych stro n o m aw ian ej publikacji.
P ierw sza c zęść k siążk i p o św ię c o n a je s t p ro b le m o m o so b o w o ści c zło w iek a, jej s tru k tu rz e , s tr u k tu rz e „ ja ”, sp raw ied liw o ści w e w n ę trz n e j, racji w łasn e j, p e w n o ści sieb ie. O s ta tn i ro z d z ia ł p ierw szej części z a w ie ra u sy ste m aty z o w an y w ykład d o ty czący teo rii C F {C o n ten t-F o rm ), a u to rs tw a Z a b o ro w skiego. N a w s tę p ie a u to r p rz e d sta w ia w n im k ró tk ą h is to rię b a d a ń d o ty czący ch s a m o św ia d o m ości a u to rs tw a W ic k lu n d a, G ib b o n sa , C a rv e ra , S c h e ie ra, B u ssa o ra z C sik sz e n tm y h a ly a . Po k r ó t kim w p ro w a d z e n iu w p ro b le m a ty k ę sa m o św ia d o m o ści c zło w iek a z n a jd u je się, w s p o m n ia n a w cze śn iej, w łasn a k o n c e p c ja sa m o św ia d o m o ś ci Z b ig n ie w a Z a b o ro w s k ie g o . S a m o św ia d o m o ś ć a u to r tra k tu je ja k o n a d rz ę d n y i głów ny m e c h a n iz m fu n k c jo n o w a n ia o so b o w o śc i i re g u la cji z ac h o w a ń , d la te g o n ie p rz y p a d k o w o te o r ia C F z n a jd u je się w części p o św ię c o n ej o so b o w o ści. U ję c ie s a m o św iad o m o ści czło w iek a p rz e z Z a b o ro w s k ie g o ja k o u k ła d u z ło ż o n e g o i d y n a m ic zn e g o , im p lik u je w k o n se k w e n cji w y o d rę b n ie n ie w s tr u k tu r z e sa m o św ia d o m o ści o k re ślo n y c h tre ś ci i fo rm . T reści sa m o św ia d o m o ści, z d a n ie m a u to ra , d z ie lą się n a treści w e w n ę trz n e - o b e jm u ją c e m yśli, e m o cje, sądy, p r a g n ie n ia o ra z tre ści z e w n ę trz n e , n a k tó re s k ła d a ją się z a c h o w a n ia je d n o s tk i, jej sto su n k i sp o łe c z n e , p e łn io n e ro le. P o rz ą d e k w fu n k c jo n o w a n ie treś c i sa m o św ia d o m o ś c i w u m y śle czło w ie ka w p ro w a d z a ją cz tery fo rm y sa m o św ia d o m o ści: in d y w id u aln a , o b ro n n a , z e w n ę trz n a i reflek sy jn a, za p o m o c ą k tó ry ch tre ś c i są p rz e tw a rz a n e . M ięd zy tre ś c ia m i i fo rm a m i sa m o św ia d o m o ś c i z a c h o dzą o k re ś lo n e zw iązki, o k tó ry c h a u to r pisze o b sz e rn ie w p o z o sta ły c h ro z d z ia ła c h p ierw szej części pracy. W k o lejn y ch ro z d z ia ła c h Z a b o ro w s k i p rz e d sta w ia u ż y te c z n o ść z a s to s o w a n ia te o rii C F w b a d a n ia c h n a d s a m o o c e n ą , a u to a n a liz ą i n a stro je m . P ierw sza część k siążk i k o ń czy się p rz e d s ta w ie n iem in te res u jąc y ch b a d a ń p ro w a d zo n y c h p rz ez Z. Z a b o ro w s k ie g o i je g o z e s p ó ł w z a k re s ie te o rii CF, z a p re z e n to w a n ie m n a rz ę d z ia b ad aw czeg o , słu ż ąc e g o d o m ie rz e n ia in ten sy w n o ści c z te re c h fo rm sa m o św ia d o m o ś c i o ra z u k a z a n ie m ró ż n o ro d n y c h n ie z b a d a n y c h jes zc z e p rz e z a u to r a p ro b le m ów , k tó re z a s łu g u ją n a rz e te ln ą an alizę i b a d a n ia e k s p e ry m e n ta ln e .
D ru g a część k siążk i p o św ię c o n a je s t re la c jo m c zło w iek a ze św ia te m p rzeży w an y m i innym i lu d źm i o ra z p ro c e s o m u trz y m a n ia ró w n o w ag i w życiu. O m ó w io n o tu szerzej z a g a d n ie n ie św iata p rz eż y w a n eg o , ja k ie k sz ta łto w a ło się n a p rz e s trz e n i lat, o ra z ja k w s p ó łc z eśn ie tłu m a c z y się to z ja
w isko. A u to r p o n a d to d o k ła d n ie z a p re z e n to w a ł k o n c e p c je ró w n o w ag i in te rp e rs o n a ln e j (te o ria IB - Interpersonal B a la n c e), ro zw o ju s p o łe cz n eg o i m o ra ln e g o c z ło w iek a o ra z in te r p e r s o n a ln ą k o n c ep c ję o so b o w o ści. Z b ig n ie w Z a b o ro w s k i n ie o g ra n ic za się tylko i w y łączn ie d o p rz e d sta w ie n ia i a n alizy k o n c ep c ji z ac h o w a ń m o ra ln y ch z n an y c h filozofów czy p sy ch o lo g ó w (A . G rz eg o rc z y k a, J. T is c h n e ra , E. F ro m m a ), ale p re z e n tu je w ła sn ą te o rię o so b o w o śc i p o d n o s z ą c e j, k tó r a w sp o só b holistyczny m o ż e an alizo w a ć i tłu m aczy ć psy ch o lo g ic zn e u w a ru n k o w a n ia z a c h o w a ń m o raln y ch czło w iek a. C zęść d ru g ą k o ń czy a n a liz a z a g a d n ie n ia to żsa m o śc i, je j k o m p o n e n tó w i fu n k cji o ra z p rz e d s ta w ie n ie in te re s u ją c y c h b a d a ń B o sk ieg o n a d z m ia n am i to żs am o śc i k u ltu ro w o -n a ro d o w e j n a obczyźnie. N a sz c ze g ó ln ą u w ag ę z asłu g u je fa k t u jęc ia p rz ez Z ab o ro w s k ie g o p ro b le m a ty k i to ż s a m ości z w y k o rz y stan ie m z a ło ż e ń te o rii treści i fo rm sa m o św ia d o m o ści.
O s ta tn ia część o m aw ia n ej p u b lik a c ji dotyczy p ro b le m ó w życia c zło w iek a, je g o p o te n c ja łu życio w ego, życia d u c h o w eg o , sił życiow ych, p rz y sto so w a n ia, p o d m io to w o ś c i, w o ln o ści o ra z p ro c e s u k sz ta łc e n ia i w y ch o w an ia . O p ró c z o p isu z ło ż o n eg o p ro c e s u i p rz e b ie g u życia czło w iek a Z b ig n ie w Z a b o ro w s k i p re z e n tu je w tej części, zarys św ieżo o p ra c o w a n e j p rz e z sie b ie k o n c ep c ji ró w n o w ag i życiow ej. W ed łu g a u to ra , „ o rg an izm czło w iek a, oso b o w o ść, ro le , s ta n d a rd y s ta n u n o rm a ln e g o , z a c h o w an ie o ra z m iejsce życiow e i b ila n s są p rz e d m io te m tre ś c i i fo rm sa m o św ia d o m o ś ci, k tó re p e ł n ią ro lę n a d rz ę d n e j in stan c ji w reg u lacji rów n o w ag i życiow ej” (s. 4 69-470). Z b ig n ie w Z a b o ro w s k i d o s trz e g a z a s a d n o ś ć dalszy ch b a d a ń n a d k o n c e p c ją ró w n o w ag i życiow ej n ie ty lk o em p iry czn y ch , ale ró w n ie ż m eto d o lo g ic z n y c h w c elu d o o k re ś le n ia p o d staw o w y c h p o jęć .
K siążk a Z ab o ro w s k ie g o je s t u n ik aln y m i n iesp o ty k a n y m d o tą d w p o lsk iej lite r a tu r z e p sy c h o lo gicznej (z w y jątk iem w cześniejszych je g o p ra c , P sychospołeczne p ro b le m y sa m o św ia d o m o śc i, W ar szaw a 1986, Ś w ia d o m o ś ć i sa m o św ia d o m o ść człow ieka, W arszaw a 1998, Teoria treści i fo r m s a m o
św ia d o m o ści, W arszaw a 2000) w s ze ch s tro n n y m i u sy ste m aty z o w an y m s p o jrz e n ie m n a p r o b le m a ty
kę sa m o św ia d o m o ś c i c zło w iek a. O p ró c z w sp o m n ia n e g o z a g a d n ie n ia sa m o św ia d o m o ś ci, r e c e n z o w a n a k siążk a z aw ie ra w iele p y ta ń i o d p o w ie d zi dotyczących teg o , kim je s t czło w iek , ja k fu n k c jo n u je, co s k ła d a się n a je g o w e w n ę trz n y i z ew n ę trzn y o b ra z, ja k i je s t w s to s u n k u d o sie b ie i d o innych ludzi. P re z e n to w a n e u jęc ie p ro b le m a ty k i czło w iek a w y k racza d a le k o p o z a g ra n ic e psy ch o lo g ii, p e d a g o g ik i, filozofii czy so c jo lo g ii. C złow iek, jego św iat i życie, to ju ż n ie tylko p r ó b a o d p o w ie d z i n a p y tan ie: K im je s t i ja k i je s t czło w iek ? To ju ż usy stem aty zo w an y , so lid n y i in te rd y sc y p lin a rn y tr a k ta t a n tro p o lo g icz n y . C zło w iek w u jęc iu Z b ig n ie w a Z a b o ro w s k ie g o je s t is to tą s a m o św ia d o m ą , o d p o w ie d zialn ą , s a m o o k re ś la ją c ą się, sta le o rg a n iz u ją c ą się, k o ry g u jąc ą i ro z w ija ją c ą się. J e s t w rażliw y i n ie o b o ję tn y n a sp raw y lu d zk ie i sp o łe cz n e . D u c h o w o w z b o g ac o n y m o ż e p o sz u k iw a ć i tw orzyć, m im o teg o , że „ n ie d o k o ń c z o n y ”, ale za to p e łe n d y n a m iz m u i o p ty m iz m u .
P u b lik ac ja Z b ig n ie w a Z a b o ro w s k ie g o , c h o ciaż z aw ie ra a rty k u ły ju ż w cześn iej d ru k o w a n e , m a p e w n e z n a m io n a n ow ości. M o ż n a stw ierd zić, że g łów nym w a lo re m tej k siążk i je s t k o n se k w e n tn e u sy s te m aty z o w an ie - z g o d n ie z z a ło ż e n ie m a u to ra - d o ty ch c zaso w ej w ie d zy p sy c h o lo g iczn ej, s o cjo lo g iczn ej i filo z o ficzn ej o c zło w iek u . A u to r s ta ra n n ie i rz e te ln ie u d z ie la in fo rm a c ji czytelnikow i. K iedy a n a liz u je o k re ś lo n e z a g a d n ie n ie p o d a je je g o g e n e z ę, d e fin icję o ra z s ta n d o ty ch czaso w y ch b a d a ń p ro w a d zo n y c h w tej kw estii w P olsce i p o z a je j g ra n ic a m i. W sta w ia n iu p ro b le m ó w m o żn a d o s trz e c d u ż ą o tw a rto ś ć a u to ra . Z należytym u z n a n ie m tra k to w a ł o n z a ró w n o d a n e d o s ta rc z a n e p rz ez ró ż n e n a u k i h u m a n isty c z n e , ja k też i w yniki o ry g in aln y ch b a d a ń em p iry czn y ch .
K siążka ta j e s t c e n n ą p o zy cją n ie tylko d la psychologów , p e d ag o g ó w , so c jo lo g ó w czy filozofów , lecz ró w n ie ż d la k a żd e g o czło w iek a p o sz u k u ją c e g o sie b ie i w ła sn e g o m ie jsc a w życiu. N a z a k o ń c ze n ie w a rto zaznaczyć, że le k tu ra ta m o że s ta ć się c e n n ą in sp ira c ją d o now ych b a d a ń n a d czło w ie kiem , je g o św ia tem i życiem .
