Tożsamość narodowa : przegląd problematyki

TOZSAMOSC NARODOWA MNIEJSZOSCI NARODOWE ARTY KUL Y

mgr Paweł ŚCIGAJ

doktorant, Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Jagielloński (Kraków)

TOŻSAMOŚĆ NARODOWA.

PRZEGLĄD PROBLEMATYKI

r:m,ii:łillll

"subject" of national identity, as it can be ascribed to both individuals and groups. Therefore national identity should not be discussed in abstraction from personal identity, for the latter appears in the academic discourse earlier. The question of the "object" ofidentity also needs to be specified. There are two main views, as far as the object is con cerned: one is based on the notion of"distinctiveness" as a determinant ofidentity,

the other refers to "sameness" as the key concept in examining the issue of identity.

These two positions can be treated complimentary.

WPROWADZENIE

Praca niniejsza ma służyć przedstawieniu podstawowych problemów związanych z badaniami prowadzonymi nad tożsamością narodową. Podjęcie takiej próby wyda je się niezbędne z dwóch względów. Po pierwsze, kategoria tożsamośćnarodowa wy daje się przesadnie eksploatowana we wszelakiego rodzaju debatach społeczno-po litycznych. Po drugie, obserwujemy niezwykłe ożywienie badawcze w zakresie oma wianej problematyki. Chciałbym w tym miejscu nadmienić, że moim celem nie jest udzielenie pełnej odpowiedzi na pytanie: ,,co rozumie się przez tożsamość narodo wą", lecz jedynie wskazanie głównych punktów spornych i problemów pojawia ją cych się w przypadku analizy tak skomplikowanej materii.

W przypadku terminologii będę stosował następujące zasady. Termin tożsamość będzie się pojawiać jako oznaczenie dla całej grupy zagadnień i problemów, które

POLITEJA V2004 TOŻSAMOŚĆ NARODOWA. PRZEGLĄD PROBLEMATYKI 153 wiążą się z samookreśleniem jednostek i/lub grup. Tożsamośćjednostki będzie doty czyła takiego rodzaju tożsamości, której podmiotem jest człowiek. Tożsamość spo łeczna jednostki dotyczyć będzie tej sfery tożsamości jednostki, która tworzy się dzię ki funkcjonowaniu we wspólnocie. Tożsamość narodowa jednostki będzie oznaczać tę sferę tożsamości jednostki, która dotyczy narodowości i uczestnictwa w życiu na rodu. W szkicu tym będę zamiennie stosował kategorie tożsamośćkolektywna i zbio rowa. Tożsamość narodowa będzie pojawiać się jako jeden z rodzajów tożsamości kolektywnych.

POJĘCIE

Tożsamośćnarodowa jest jednym z tych pojęć pojawiających się w dyskursie nauko wym i publicystycznym, których znaczenie jest niejasne; wielość ujęć i różnorod ność interpretacji tego, czym tożsamość narodowa jest, czy też ściślej, co się przez nią rozumie, czyni z niej także termin „modny". Nie sprzyja to precyzji i konsekwencji w jednolitym, lub przynajmniej zbliżonym, użyciu pojęcia tożsamośćnarodowa w li teraturze przedmiotu. Terminy modne mają bowiem to do siebie, iż im więcej do świadczeń zyskuje dzięki nim przejrzyste wyjaśnienie, tym bardziej same stają się mętne i niejasne. W miarę Jak rośnie liczba dogmatycznych prawd, wypartych i wyrugowa nych przez modne słowa, one same coraz szybciej stają się zasadami, o których się nie dyskutuje^{1 •}

Tożsamośćnarodowa jest pojęciem modnym, ale nie nowym. Pojawiło się w pol skim języku dość dawno. Wydaje się, że tożsamość (a ściślej jej staropolska forma - tosamośc) funkcjonowała raczej w języku potocznym. Pierwotnie pojęcie tożsamość występowało w piśmiennictwie związanym z matematyką, logiką oraz filozofią2. Termin tożsamość ma daleko głębsze korzenie w naukach ścisłych i filozofii aniżeli w naukach społecznych.

Z. Bauman, Globalizacja, Piw, Warszawa 2000, s. 5.

2 Taką sugestię zdaje się potwierdzać słownik autorstwa S.M.B. Lindego, w którym odnajdujemy informację o pierwszym, jak można przypuszczać, użyciu pojęcia tożstwo, p_rzez X.A. Cyankie wicza w pracy dotyczącej logiki. Tosamość pojawia się natomiast w pracy J. Sniadeckiego (Alge bra), gdzie znajdujemy ustęp: zrównania są tosamemi, kiedy wyrażają tosamość co do stosunków i co do terminów (cyt. za: S.M.B. Linde, SłownikJęzyka polskiego, Wyd. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lwów 1859, t. V, s. 688). Nadmienimy jeszcze, że, w kontekście powyższego, nie może dziwić, iż w encyklopedii z połowy XIX wieku odnajdujemy takie oto definicje tożsa mości: w algebrze tożsamością czyli identycznością nazywa się równość, której strona druga jest powtórzeniem pierwszei albo też różni się od niej tylko sposobem napisania.

Tożsamości często używa się dla wykonania przekształceń rachunkowych, albo dla sprawdzenia wypadków z rachun ku otrzymanych. Dalej czytamy o drugim znaczeniu:

tożsamość (identycznośc) wyrażenie filozo ficzne oznaczające stosunek równości kilku przedmiotów lub pojęć, i to w taki sposób, że np. mó wiąc o tożsamości jednego przedmiotu z sobą samym, pojmować go jednak należy w kilku poję ciach, których właśnie orzeka się tożsamość, Jak np. kiedy jaźń uważa się tożsamośćsubJektu i obJektu [... ] filozofiją tożsamości nazywa się szczególnie filozofija Schellinga i Hegla, bo systema ich wy stępują z twierdzeniem, Że mys1enie i istnienie są tożsame (Encyk!opedyja powszechna, praca zbio rowa, Wyd. S. Orgelbrand, Warszawa 1867, t. XXV, s. 489-490).

154 Paweł Ścigaj POLITEJA V2004 Przechodząc do kluczowego w tym miejscu zagadnienia, co się rozumie przez termin „tożsamość", należy z całą mocą podkreślić, iż termin ten posiada w języku polskim wiele znaczeń zróżnicowanych względem nauki, w jakiej jest używany. W języku nauk formalnych możemy mówić o przynajmniej dwóch podstawowych znaczeniach; tożsamość to: (a) ,,bycie tym samym", identyczność oraz (b) równość prawdziwa dla wszystkich zmiennych w niej występu jących3 • Inaczej ujęta tożsa mość może być jednakże postrzegana jako:

(a) bliskie podobieństwo, analogia; (b) niezmienność, jednostajność4. Drugie rozumienie tożsamości nawiązuje bezpośred nio do rozpowszechnionego w naukach humanistycznych znaczenia.

Powyższe definicje nie są jednolite. Z jednej strony mamy do czynienia z „sil nym" pojęciem tożsamości, które wywodzić możemy z języka matematyki i logiki, oznaczającym, iż dowolne elementy jakiegoś układu są sobie równe, ekwiwalent ne, wymienne. Drugie - ,,słabsze" - ujęcie tożsamości związane jest z jej „humani stycznym" znaczeniem, w którym tożsamość oznacza raczej „bliskość", podobień stwo, nie zaś równoważność, wymienność. Nadto, tożsamość w ujęciu słowniko wym (wiążącym się z tradycją nauk formalnych) odsyła do cech przedmiotu, które sprawiają, Że jest ono tym samym w jakimś okresie czasu, podczas gdy współcze sne humanistyczne projekty tożsamości odsyłają nader często do pojęcia odrębno ści i obcości.

TOŻSAMOŚĆ JEDNOSTKI

Rozważania nad tożsamością narodową nie mogą się obyć bez odwołania do tożsa mości jednostki5. Wymaga tego zarówno pierwszeństwo historyczne (nauki humani styczne tożsamość jednostki obrały za przedmiot poznania znacznie wcześniej niż tożsamość narodową), jak i fakt, iż tożsamość zawsze odnosi się do jakiejś „formy wiedzy". Rozpatrywanie tożsamości narodowej w oderwaniu od tożsamości jedno stek, które są - rzec by można - nośnikiem owej wiedzy, budzić może uzasadnione wątpliwości.

Tożsamość jednostki bywa rozpatrywana rozmaicie, zasadniczo jednak ist nieje zgodność co do swego rodzaju dwuskładnikowej struktury tożsamości jed-

3 Por. Slownikjęzyka polskiego, praca zbiorowa, PWN, t. IX, Warszawa 1967, s. 197.

4 Por. K. Górski, S. Hrabec, Slownikjęzyka Adama Mickiewicza, PWN, t. IX, Warszawa 1977,

s. 141.

5 Problematyka ta poruszona jest przede wszystkim w pracach: A. Giddens, Nowoczesność i tożsa mość.

,Ja" i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, przeł. A. Szulżycka, PWN, Warszawa 2001; M.

Karłowski, Epizody i tożsamość, ,,Kultura i Społeczeństwo", 4, 1996; K. Kwasniewski, Tożsamośćspołeczna i kulturowa, ,,Studia Socjologiczne", 3(102), 1986; H. Mamzer, Tożsamość w podróży. Wielokulturowośća kształtowanie tożsamości jednostki, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2002; B. Skarga, Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne, Wyd. Znak, Kraków 1997; Toz samośćczłowieka. A. Galdowa (red.), Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002; Ch. Tay lor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości współczesnej, przeł. M. Gruszczyński, O. Latek, A.Lipszyc, A. Michalak, A. Rostkowska, M. Rychter, Ł. Sommer, PWN, Warszawa 2001.

POLITEJA V2004 TOŻSAMOŚĆ NARODOWA. PRZEGLĄD PROBLEMATYKI 155 nostki, złożonej z najbardziej wewnętrznych, prywatnych i subiektywnych, auto telicznych przeżyć oraz refleksji nad otaczającą rzeczywistością. W różnych kon cepcjach rozmaicie się ową opozycję definiu je^{6 •} Tożsamość jednostki jest, w tym ujęciu, co najmniej dwuwymiarowa - posiada wymiar swoistości jednostki rozwi janej w ramach autorefleksji oraz wymiar społeczny, któremu odpowiada termin tożsamość społeczna jednostki.

W sensie najbardziej ogólnym tożsamość jednostki można postrzegać jako sa mowiedzę; autorefleksyjny projekt podmiotu oparty na danych mu składnikach przed miotowych. Stąd też, bez większych kontrowersji, można mówić o podmiocie i przed miocie tożsamości. Podmiotem mogą być -w moim mniemaniu - zarówno jednost ki, jak i grupy, choć podmioty pierwszego rodzaju wydają się być znacząco uprzywilejowane i pierwotne. Wyróżnikiem ich pozycji jest zdolność refleksji, my ślenia, której pozbawiony jest podmiot zbiorowy swą tożsamość konstytuujący w spo sób zapośredniczony. Ten charakter tożsamości kolektywnych nie oznacza jednak możliwości ich redukcji do tożsamości jednostek. Sądzę, że tożsamości kolektywne można traktować w sposób zbliżony do „3 świata" Karla Raimunda Poppera^{7 ;} są one inicjowane i konstruowane przez jednostki, jednakże, ulegając obiektywizacji, prze kraczają możliwości percepcyjne poszczególnych jednostek.

TOŻSAMOŚĆ JEDNOSTKI A TOŻSAMOŚCI KOLEKTYWNE - DYSPROPORCJE BADAWCZE

Uważam, że nie jest pozbawione podstaw przyjęcie wniosku o widocznej dyspro porcji pomiędzy przeprowadzonymi dotychczas badaniami nad tożsamością jednost ki i tożsamościami kolektywnymi. W przypadku pierwszym mamy do czynienia z bo gatą literaturą rozwijaną głównie w ramach psychologii, w której bada się problem tożsamościjednostki w sposób wszechstronny. Rozumiem przez to, iż nie brak za równo teoretycznych przewidywań i rozwiązań, jak i empirycznego materiału zgro madzonego w toku długoletnich badań psychologicznych. Wynika to, jak sądzę, z fak tu, iż tożsamość jednostki bywała różnie konceptualizowana, lecz jej obecność w hi storii myśli sięga najstarszych pism. Pytania: ,,kim jestem", ,,jak siebie doskonalić", towarzyszyły powszechnie myśli greckiej, co zgrabnie wykazał Michel Foucault, i ża den, w zasadzie, system filozoficzny nie był wolny od pytań, które dziś klasyfikuje-

6 Chodzi mi tu o takie dystynkcje, jak: ,,Ja-empiryczne" i „Ja-czyste" Williama Jamesa, ,,Ja-pod miotowe" i „Ja-przedmiotowe" George'a H. Meada, ,,Ja, jako to, co takie samo" (idem, same) i „Ja jako to, co to samo" (ipse, self! Paula Ricouera; jak i wiele innych, których wymienić tu nie sposób (por. A. Piotrowski, Pojęcie tożsamości w tradycji interakcjonizmusymbolicznego, ,,Kultu ra i Społeczeństwo", 3, 1985, s. 54; A. Kloskowska, Kultury narodowe u korzeni, PWN, Warsza wa 1996, s. 107; por. także: P. Ricoeur, O sobie samym jako innym, przeł. B.

Chełstowski, PWN, Warszawa 2003).

7 W tej materii zob. K.R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, przeł.

A. Chmielewski, PWN, Warszawa 1992.

156 Paweł Ścigaj POLITEJA 1/2004 my jako „pytania o tożsamość"8 • Nie brak również prób typologizacji sposobów po strzegania tożsamości jednostki9•

Inaczej rzecz ma się, jak sądzę, w przypadku tożsamości kolektywnych. Tu re fleksja badaczy raczej nie zmierza ku kreacji szeregu konkurujących z sobą modeli teoretycznych. Wydaje się raczej, Że mamy do czynienia z ogromną przewagą empi rycznych badań nad próbami teoretycznych rozwiązań zagadnienia tożsamości zbio rowych. Postawa taka jest ze wszech miar zrozumiała; problemy, które pojawiają się przy próbach przypisywania grupom cech oznaczających, że są one takimi samymi bytami, jakimi są jednostki i związane z tym aporie, są w literaturze szeroko znane. Tożsamość kolektywna wydaje się, w sferze teoretycznej, zagadnieniem zaniedba nym. Rodzi to, w przypadkach skrajnych, podejrzenie o brak zrozumienia terminu. Niezbyt pomocne wydaje się wykreślanie znaczenia tożsamości narodowej na pod stawie tego, co bywa badane. Otrzymujemy w tym przypadku zbiór, który pojawia się także w przypadkach badań nad kulturą narodową, świadomością narodową, cha rakterem narodowym, a wcześniej duchem narodu czy psychologią narodową. Owo cem tego jest nader częste wymienne stosowanie terminów świadomość narodowa i tożsamość narodowa w literaturze10 •

Przyczyn wspomnianych dysproporcji badawczych upatruję w cechach naszych czasów. Sądzę, Że nie jest bezzasadne przyjęcie, iż tożsamość narodowa jako przed miot badawczy pojawia się dopiero w późnej nowoczesności. Jak zauważa Charles Taylor, tożsamośćstanowi integralny składnik współczesnej cywilizacji ^{11 •} Adwersarze niezbędnego, moim zdaniem, osadzenia rozważań nad tożsamością w późnonowo czesnej perspektywie argumentują, na podstawie przedmiotu badań empirycznych, Że tożsamość określana poprzez język, kulturę, państwowość, tradycję, religię, nie może pretendować do „bycia zjawiskiem nowym". Taka argumentacja przemawia na rzecz mówienia o tożsamości narodowej jakiegokolwiek narodu na przestrzeni jego istnienia. Jednakże apologeci związania problematyzacji tożsamości z późną nowoczesnością, wskazują na specyficzne dla niej cechy, takie jak upadek prymatu rozumu, afirmacja zwyczajnego życia, ucieczka w prywatność, atrofia więzi spo łecznych, rozpływanie się poczucia czasu i przestrzeni, kurczenie się świata, co każe

8 Zob. M. Foucault, Techniki siebie [w:] tenże, Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, przeł.

D. Leszczyński, L. Rasiński, wyd. PWN, Warszawa-Wroclaw 2002, s. 247-275.

9 Najbardziej rozpowszechnioną i uznaną wśród badaczy typologię tożsamości przedstawi! R. Rob bins. Wyróżni! on trzy modele tożsamości, które w polskiej literaturze zostały uzupełnione przez Zbigniewa Bokszańskiego o model czwarty. Wymieniane przez Robbinsa modele to: (a) model zdrowia tożsamości (identity health model); (b) model interakcyjny tożsamości (identity interac tion model); (c) model światopoglądowy tożsamości (identity world view model).

Bokszański ze swej strony mówi jeszcze o egologicznym modelu tożsamości; por. Z.

Bokszański, Tożsamość jednostki, ,,Kultura i Społeczeństwo", 2, 1988.

10 Pogląd jakoby refleksja nad tożsamością narodową zastępowała historycznie refleksję nad cha rakterem i świadomością narodową wyraziła w polskiej literaturze A. Kloskowska; zob. tejże, Kultury narodowe...

11 Ch. Taylor, Źródła współczesnej tożsamości [w:] Tożsamość w czasach zmiany, Wyd. Znak, Kra ków 1999, s. 12.

POLITEJA V2004 TOŻSAMOŚĆ NARODOWA. PRZEGLĄD PROBLEMATYKI 157 przypuszczać, że oto mamy do czynienia ze szczególnymi warunkami egzystencji, sprawiającymi, iż pytanie dotychczas oczywiste - pytanie o to, ,,kim jestem/jeste śmy" - stawiane jest każdego dnia1 2 •

TOŻSAMOŚĆ KOLEKTYWNA, TOŻSAMOŚĆ NARODOWA - WPROWADZENIE

Truizmem wyda się z pewnością artykułowane tu przekonanie, iż tożsamości kolek tywnych jest wiele; sądzę, iż tworzą one pewnego rodzaju zbiór. Jako elementy tego zbioru możemy wyróżnić: tożsamości narodowe, etniczne, cywilizacyjne, lokalne, regionalne, kontynentalne, państwowe, ruchu społecznego13, jak i wiele innych;

krót ko: tożsamość przynależy w zasadzie każdemu refleksyjnemu projektowi dowolnej

grupy ludzi. Wrażenie chaotyczności zbioru tożsamości kolektywnych jest uzasad nione. W celu uporządkowania przyjmę, że podmioty tożsamości zbiorowej można podzielić na: (a) narody, grupy etniczne, społeczeństwa; (b) wspólnoty lokalne; (c) or ganizacje i ruchy społeczne ¹ 4.

Badania nad tożsamością kolektywną prowadzone są w obrębie różnych nauk;

w szczególności w psychologii i socjologii. Takie „rozbicie" namysłu nad tożsamo ścią kolektywną implikuje co najmniej dwa jej znaczenia, zróżnicowane ze względu na podmiot tożsamości. Tożsamość kolektywną można bowiem postrzegać jako:

12 Na ten temat por. w szczególności: Z. Bauman, Tożsamość-jaka była,jest i po co? [w:] Wokół problemów tożsamości, A. Jawłowska (red.), Wyd. LTw, Warszawa 2001, s. 8-25; tenże, Tożsa mość. Wtedy, teraz, po co?, [w:] Idee a urządzanie świata społecznego. Księga jubileuszowa dla Jerzego Szackiego, E. Nowicka, M. Chałubiński (red.), PWN, Warszawa 1999.

13 W zasadzie za „główne" rodzaje tożsamości zbiorowej uznaje się w literaturze przedmiotu trzy:

państwową, narodową oraz ruchu społecznego; zob. E. Halas, Symbole publiczne a polska toż samość. Zmiana i niejednoznacznośćw kalendarzu świąt państwowych III Rzeczypospolitej, ,,Kul tura i Społeczeństwo", 3, 2001.

14 Wielki wpływ na tak skonstruowaną typologię ma propozycja M. Castellsa. Przyjmuje on na wstępie, iż tożsamość jest źródłem znaczenia dla ludzi. Nadawanie znaczenia ma tu charakter procesu symbolicznej identyfikacji, której aktor społeczny dokonuje w celu realizacji swych za mierzeń. Tożsamość jest kategorią wyprowadzaną w związku z narracją i konstrukcją, jakiej należy dokonać, aby móc działać. Ma zatem tożsamość charakter ontologiczny; nadaje znacze nie ludzkiej egzystencji i aktom. Takie wnioski wyprowadza Castells za Giddensem, jednakże nie zgadza się z nim, Że to tożsamość jednostki jest charakterystyczna dla współczesności. Za uważa natomiast, że projekty tożsamości jednostki poniosły klęskę i ich miejsce zajęły projekty tożsamości oparte na wspólnocie. Dokonuje tu typologizacji różnych form tożsamości kolek tywnych, zastrzegając dla każdego typu określoną formę urządzenia społecznego. Typ pierwszy to tożsamość legitymizowana (Legitimizing identity), tworzona przez polityczne elity bazujące na strukturach aparatu władzy; odpowiada jej pojęcie społeczeństwa obywatelskiego jako „od biorcy" tej formy tożsamości. Typ drugi to tożsamość oporu (Resistance identity), konstruowana w związku z niechęcią i brakiem akceptacji dla nieznośnych form opresji, za jakie uznane mogą być procesy modernizacyjne, struktury i charakter władzy; ,,twórcą" i

„odbiorcą" tożsamości jest tu wspólnota. Typ trzeci to tożsamości projektowane (Project identity), konstruowane przez współcześnie wyodrębnione ruchy społeczne, takie jak feministki czy organizacje ekologiczne (por. M. Castells, The Power of ldentity (The lnformation Age.

Economy, Society and Culture,

t. II), Blackwell, Massachusetts 2002, s. 5-12).

158 Paweł Ścigaj POLITEJA V2004 (a) składnik tożsamości jednostki konstytuowany przez jej doświadczenia i reflek sję; (b) niezależną rzeczywistość społeczną, w której przestrzeni jednostki odnajdu ją ramy dla tworzenia swojej tożsamości. W dalszej części pracy te dwie perspektywy postrzegania tożsamości ze względu na inny podmiot, będą nieustannie przenikać się wzajemnie i znajdą wyraz w omówieniu: (1) psychologicznego ujęcia tożsamości narodowej; (2) socjologicznego ujęcia tożsamości narodowej.

Ważnym głosem w dyskusji nad precyzją terminu tożsamość narodowa wydaje się propozycja Leszka Kołakowskiego. Rozpatrując analogie pomiędzy tożsamością jednostkową i zbiorową zauważa on, iż istnieje pięć aspektów tożsamości jednostki, które można także przypisać tożsamości zbiorowej. Są to: substancja (doświadcze nie własnego „ja" jednostki i narodu), pamięć, antycypacja (orientacja na przyszłość), ciało (w przypadku narodu jest nim terytorium) i początek w czasie ^15•

Diagnoza ta wydaje się niezwykle trafna w szczególności w kontekście empirycznych sposobów badania tożsamości narodowej, które omówię przy końcu tej pracy.

Rozważmy tutaj jeszcze, w jaki sposób różnego rodzaju tożsamości kolektywne wpływają na siebie. Takie badanie jest uprawnione ze względu na założenie, iż toż samość kolektywna może być percypowana jako „składnik" tożsamości jednostki.

Dla zachowania precyzji będziemy w takim przypadku mówić o tożsamości społecz nej jednostki^{1 6 •}

Badacze problematyki przyjmują dwa główne sposoby postrzegania wzajem nych oddziaływań różnych tożsamości społecznych jednostki. Można je określić - idąc za sugestią terminologii teorii gier - jako „tożsamość o sumie zerowej" oraz ,,tożsamość o sumie dodatniej". W przypadku pierwszym mamy do czynienia z wy kluczaniem się poszczególnych tożsamości społecznych jednostki; im bardziej jed nostka czuje się Polakiem, tym mniej może czuć się Europejczykiem. Przypadek drugi, określany mianem multitożsamości, oznacza, Że poszczególne rodzaje tożsa mości kolektywnych jednostki dookreślają się wzajemnie, a nie wykluczają, tworząc całościowy i niepowtarzalny układ tożsamości jednostki^{1 7 •} Tożsamość narodowa jed nostki istnieje tutaj niejako „obok" innych tożsamości kolektywnych „posiadanych"

przez jednostkę. Multitożsamość jednostki jest budowana i interpretowana różnora-

15 Por. L. Kołakowski, O tożsamości zbiorowej, [w:] Tożsamość w czasach zmiany, wyd. cyt., s. 44-

55; zob. także: B. Goryńska-Bittner, J. Stępień, Znaczenie tożsamości narodowej w procesie inte gracji europejskiej, Prodruk, Poznań 1998, s. 21-25.

16 Podążam tutaj za trafną, jak się wydaje, sugestią M. Melchior, iż termin tożsamośćspołeczna ma dwojakie znaczenie (jest to w zasadzie „dziedzictwo" samego pojęcia tożsamośc'). Po pierwsze, jako określenie, którego podmiotem jest społeczeństwo; odnosi się wówczas do innego zakresu zjawisk niż w przypadku drugim, w którym termin tożsamość społeczna jest częścią „pełnej"

tożsamości jednostki, zgodnie z opisywanymi powyżej konceptami przenikania się czynników wewnętrznych i zewnętrznych Va i mnie) w tworzeniu tożsamości jednostki; por. M. Melchior, Społeczna tożsamość jednostki, Wyd. ISNS UW, Warszawa 1990, s. 19-30.

17 Por. Th. Risse, Regionalism and Collective Identity. The European Experience, referat wygłoszo ny na konferencji „El estado del debate contemporaneo en Relaciones Internacionales" odbywa jącej się w dniach 27-28 VII 2000 r. w Buenos Aires, zorganizowanej przez Universidad Torcu ato Di Tella (maszynopis niepublikowany).

POLITEJA 1/2004 TOŻSAMOŚĆ NARODOWA. PRZEGLĄD PROBLEMATYKI 159

ko1•8 Trzy podstawowe modele to: (a) tożsamość zagnieżdżona, w której

poszczegól ne formy tożsamości kolektywnej jednostki (regionalna, narodowa i cywilizacyjna) są inkluzywne. Oznacza to, iż tożsamość regionalna „zawiera się" w tożsamości narodowej, która „zawiera się" w tożsamości cywilizacyjnej.

Poszczególne poziomy odznaczają się zróżnicowaniem pod kątem ogólności i abstrakcyjności definiują cych detali; (b) tożsamość skrzyżowana, w której poszczególne tożsamości społeczne jednostek nachodzą na siebie, przecinają się wzajemnie. W ten sposób kształt tożsa mości narodowej jest zależny od całego układu tożsamości społecznej jednostki, nie występują tu tak jasne i czytelne poziomy tożsamości, ale poszczególne tożsamości składające się na multitożsamość są wyodrębnione; (c) tożsamość synkr etyczna1 9 , w której poszczególne składowe multitożsamości są z sobą wymieszane do tego stop nia, że nie sposób ich jasno i czytelnie wyodrębnić, a zmiana w postrzeganiu siebie jako np. Polaka zmienia także postrzeganie siebie jako Europejczyka.

Przedstawione powyżej modele multitożsamości mogą odgrywać niebagatelną rolę w interpretacji wzajemnych oddziaływań na siebie różnego rodzaju tożsamości kolektywnych jednostki20 •

TOŻSAMOŚĆ NARODOWA W UJĘCIU SOCJOLOGICZNYM

Za punkt wyjścia do dalszej analizy obierzemy, za Anitą Jakobson-Widding, stwier dzenie, iż tożsamość w ogóle, a kolektywna w szczególności posiada dwa zasadnicze znaczenia, które oddajemy w języku angielskim jako sameness i distinctiveness - po zostawanie tym samym i różnienie się2 1 • Sugestia zawarta w tym stwierdzeniu jest czytelna. Tożsamość kolektywna jest wyznaczana przez poczucie ciągłości, spójno ści oraz odrębności od innych grup. Zbigniew Bokszański, uzupełniając powyższe stanowisko, wyróżnił dwa fundamentalne podejścia do tożsamości narodowej zna czone przez dwa wymiary: co jest źródłem tożsamości, czy też inaczej kto - jaka

18 Por. Th. Risse, The Euro and Identity Politics in Europe, referat wygłoszony na konferencji

„The Year of Euro" odbywającej się w dniach 6-8 XII 2002 r., zorganizowanej przez University of Notre Dame (maszynopis niepublikowany).

19 Nazywam tutaj ten rodzaj tożsamości.synkretyczną z powodu niemożności bezpośredniego prze łożenia określenia marble cake model of identities, które zostało użyte przez Th. Risse'a. Inten cją autora było oddać wzajemne przemieszanie różnego rodzaju tożsamości tak, że nie możemy żadnej z nich jasno zdefiniować, a zmiana w jednej pociąga za sobą zmiany w innej.

20 Autorowi tej typologii posłużyła ona do ukazania, opierając się na modelu tożsamości synkre tycznej, w jaki sposób wprowadzenie euro w dwunastu krajach europejskich zmienia tożsa mość jednostek, a także, w następstwie, zmienia tożsamość narodową eksponowaną w prze strzeni symbolicznej, z którą jednostki identyfikują się. I tak, np. przekonanie, że tożsamość niemiecka po II wojnie światowej jest wyznaczona przez Konstytucję oraz markę niemiecką, jakie wypowiedział znany publicysta Henri de Bresson, musi w tym przypadku ulec zmianie;

por. H. de Bresson, Nowe Niemcy, przeł. W. Dłuski, Wyd. WAB, Warszawa 2003, s. 130-144.

21 A. Jakobson-Widding,Introduction, [w:] Identity: Personal and Socio-Cultural, tejże (red.), Aca demiae Upsaliensis, Uppsala 1983.

160 Paweł Ścigaj POLITEJA V2004 instytucja, agenda, układ społeczny, struktura - ją tworzy, i po wtóre, jaka jest rola jednostek w tym procesie. Bokszański nazywa opisane przez siebie podejścia

„antro pologicznym" i „socjologicznym".

Podejście antropologiczne (kulturologiczne) zakłada, iż podstawą tożsamości et nicznej/narodowej jest spajająca grupę kultura, formująca swoisty sposób życia zbioro wości22. Tożsamość narodowa jest pewnym „stylem", który dominuje w obrębie ja kiejś grupy i jest postrzegany oraz asymilowany przez jej członków.

Kluczowym elementem staje się związek kultury i jej powszechnego przeżywania przez człon ków narodu. Tożsamość to odzwierciedlenie kluczowych wartości kultury.

Tożsa mość narodowa, stwierdza Bokszański,jest w tej perspektywie generowana w sposób

„demokratyczny". Wszysry członkowie grupy partyrypują bowiem we właściwejjej kulturze i mogą w związku ztym postrzegać i przeżywaćw pewien okres1ony sposób jej swoistośc'23• Rola jednostek w kreowaniu i trwaniu tożsamości narodowej jest więc oczywista; staje się ona projektem powszechnej i zbieżnej, w swym przedmiocie, refleksji nad kategoriami kultury, a proces tworzenia odbywa się „oddolnie", ,,spon tanicznie"; nie jest „sterowany", lecz, co najwyżej, ukierunkowywany przez elity. Kultura narodu jawi się tu jako pewna spójna całość.

Podejście drugie, ,,socjologiczne", za języczek u wagi przyjmuje rolę elit w kształ towaniu tożsamości narodowej. Inne jest także stanowisko wobec kultury przecina nej lokalnymi odrębnościami, stanowiącej niejednolitą sferę, w obrębie której nie zbędna jest ingerencja. Tożsamośćnarodowa pojmowana więc byćmożeJako rezultat złożonych przedsięwzięć konstrukcyjnych podejmowanych przez kręgi liderów społecz nych będących wyrazicielami tendencji nacjonalistycznych^{2 4•} Tożsamość narodowa w ujęciu socjologicznym jest naznaczona wysiłkiem grupy ludzi podjętym w celu jej budowy. Jednostka

„otrzymuje", w pewnym sensie, zbiór symboliczny określony jako jej tożsamość narodowa. Dlatego też, co podkreśla Bokszański, mamy do czynienia z dyskursem tożsamości narodowej, czyli wciąż konstruowanymi i rywalizującymi propozycjami tożsamości narodowej. Dyskurs odbywa się w przestrzeni symbolicz nej i prowadzony jest przez intelektualistów.

Tożsamość narodowa wyznaczana jest zatem przez dwa wymiary: sameness lub distinctiveness oraz antropologicznośćlub socjologiczność. Tworzą one możliwe czte ry sposoby analizy tożsamości narodowej, przy czym Bokszański zauważa, iż naj bliższe rzeczywistości wydaje się podejście socjologiczne uzupełnione o założenie, iż głównym tworzywem tożsamości jest kwestia odrębności, która to odrębność, ,,od różnianie się" jest kluczowym obecnie wyznacznikiem problematyki tożsamości narodowej pośród innych zjawisk.

Typologia tożsamości narodowych Bokszańskiego wydaje się niezwykle cenna ze względu na akcent kładziony na istnienie „przestrzeni symbolicznej", która sta nowi o „obiektywnym" statusie tożsamości narodowej (tzn. niezależnym od jed-

22 Z. Bokszański, Stereotypy i kultura, Wyd. Funna, Wroclaw 2001, s. 91.

23 Tamże, s. 92

24 Tamże.

POLITEJA V2004 TOŻSAMOŚĆ NARODOWA. PRZEGLĄD PROBLEMATYKI 161 nostki). Zespół symboli, owa przestrzeń symboliczna, stanowi swego rodzaju kod semiotyczny, nadając „znaczenie" otaczającej rzeczywistosci^{25 •}

Inną typologię tożsamości narodowej przedstawiła w polskiej literaturze Anto nina Kloskowska^26• Wedle niej istnieją trzy jej odmiany: (a) jako stereotypu; (b) jako fikcji heurystycznej oraz (c) jako hipostazy^{27 •} Aporie związane ze zdefiniowaniem

25 Sam Z. Bokszański wiele miejsca poświęca rekonstrukcji chyba najbardziej znanej obecnie koncepcji tożsamości kolektywnej. Jej autorzy- S.N. Eisenstadt i B. Giesen - przedstawili mo del tożsamości kolektywnej jako kodu semiotycznego. Uważają oni, Że wizerunek grupy wła snej, jak i wizerunek grupy obcej jest pewną formą kodu semiotycznego. ,Wzorzec postrzegania obcej grupy nie powstaje np. jako proste odwrócenie tożsamości własnej grupy w jej wyrazie treściowym. Wzorzec ten wynika natomiast z logiki procesów kodowania rządzących powoły waniem tożsamości kolektywnej danej grupy" (tamże, s.101).

Elementarnym narzędziem w kon struowaniu tożsamości kolektywnej są odróżnienia i podziały funkcjonujące w ramach trzech wymiarów kodowania: przestrzennego, temporalnego oraz relacyjnego.

Uściślając powyższe należy scharakteryzować, co rozumie się przez „wymiary kodowania". Jak już wspomniałem, tożsamość kolektywna jest tworzona w perspektywie poszukiwania elemen tów różnicujących. Podobnie na wymiary kodowania składa się szereg przeciwstawnych okre śleń mających na celu jasne i czytelne wyselekcjonowanie dwóch rzeczy. I tak: na przestrzenny wymiar kodowania składają się takie rozróżnienia, jak: ,,wyższy-niższy", ,,zewnętrzny-we wnętrzny". Na temporalny wymiar kodowania składają się takie pary, jak: ,,równoczesność-nie równoczesność", ,,przeszłość-przyszłość". Wymiar relacyjny określony jest przez przeciwsta wienia: ,,centrum-peryferie", ,,sacrum-profanum", ,,transcendentalny-ziemski" (por. tamże, s. 102), decydujące o istnieniu specyficznych kodów tożsamości kolektywnej, których wyróżnia się trzy typy organizowane poprzez wymiary kodowania: (a) pierwotności; (b) ucywilizowania;

(c) świętości-transcendencji. Typy kodów tożsamości kolektywnych oznaczają: (1) pierwotność - koncentruje się na piet; pokoleniu, pokrewieństwie, etniczności i rasie w konstruowaniu rozgra niczeń między tym, co «wewnątrz» i tym, co «na zewnątrz». Kod tego rodzaju odwołuje się do podstawowych i niezmiennych zasad. Zasady te są uważane za «obiektywne», a granice budowane za ich pomocą-za niemożliwe do przekroczenia. Inni są czymś (nie kimś), co istnieje, ale nie ma nic wspólnego z nami i co nie może być w żaden sposób nam bliskie; (2) ucywilizowanie -istotą tego kodu jest idea respektowania implicytnych reguł działania, tradycji i rutyny społecznej. Grani ca między «my» a «oni» związana jest z demarkacją między zwykłością, rutyną a czymśnadzwy czajnym. Inni nie są wrogiem, choć ich zrozumienie jest niemożliwe; (3) świętość-transcenden cja - granice między «my» i «oni» budowane są przez powiązanie zbiorowości macierzystej z nie zmienną i wieczną dziedziną świętości lub transcendencji. Może to być Bóg, Rozum, Postęp albo Racjonalność. Inni są, co prawda, niżej w swoim rozwoju jednakże ich zrozumienie i „nawróce nie" jest możliwe, a co więcej, konieczne (por. tamże, s. 103-104). Tożsamość kolektywna jest tu przedstawiona jako różnicujący proces semiotyczny zorganizowany wokół trzech kluczowych kodów wyznaczanych przez trzy mechanizmy kodowania. Koncepcja Eisenstadta i Giesena jest bardzo istotna z kilku względów. Po pierwsze, wydaje się być uniwersalna w tym względzie, że nie jest ograniczona do jednego rodzaju tożsamości kolektywnej (np. etnicznej, lokalnej), lecz dotyczy całego zbioru tożsamości kolektywnych. Po drugie, schemat semiotycznego kodu wykorzystany przez autorów pozwala na uwypuklenie roli komunikacji i symboliki w tworze niu zbiorowej tożsamości. Po trzecie, nacisk na splotowość i wielopoziomowość zjawisk komu nikacyjnych zachodzących we wspólnotach bardzo dobrze oddaje „ducha" dzisiejszej refleksji nad funkcjonowaniem wspólnot.

26 A. Kloskowska, Kultury narodowe... , s. 89-103.

27 W przypadku pierwszym tożsamość narodowa to pewien idealny obraz narodu podzielany przez jego członków. W drugim tożsamość narodowa to ogól tekstów kultury narodowe;; jej symboli i wartości składających się na uniwersum tej kultury, tworzących jej syntagmę, a zwłaszcza jej rdzeń kanoniczny (tamże, s. 100). Ujęcie trzecie odnosi się do tradycji Durkheimowskiej w so cjologii i wskazuje na istnienie pewnej rzeczywistości społecznej istniejącej niezależnie, na któ rą składają się zbiorowe wyobrażenia i przeżycia. To podejście - ze względu na nieistnienie

162 Paweł Ścigaj POLITEJA 1/2004 tożsamości narodowej skłoniły polską badaczkę do uznania, iż bardziej odpowied nim terminem w odniesieniu do jednostki jest raczej identyfikacja narodowa. Podsu mowując: tożsamośćnarodowa dotyczy całego narodu, nie zaś członków tegoż naro du, zaś identyfikacja jest przypisana jednostkom, które w ten sposób uwidaczniają swoją przynależność kultu rowo-na rodową28 • Wskazując na procesualny charakter identyfikacji narodowej, Kloskowska sprowadza kształtowanie się narodowego uczest nictwa do przyswajania i przeżywania przez członków narodu wartości i symboli kultury narodowej. Ten proces, nazwany kulturalizacją, jest podobny w swej istocie do socjalizacj²i9 •

PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJE TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ - TOŻSAMOŚĆ NARODOWA JEDNOSTKI

Wspominam tu o kulturalizacji nie bez celu. Polski psycholog, Paweł Boski, uznał podejście skonstruowane przez Kloskowską za jedno z trzech podejść teoretyczno -badawczych do problemu tożsamości narodowej jednostki na polu psychologii (toż samości narodowej rozumianej jako przynależnej jednostce, nie grupie, czyli temu, czemu w słowniku Kloskowskiej odpowiada pojęcie identyfikacji). Pozostałe dwie koncepcje są rozwijane w nurcie psychoanalitycznym oraz w nurcie psychologii po znawczej. Według stanowiska pierwszego tożsamość narodowa jednostki to irracjo nalna, nieświadoma część psyche, która ogranicza jej sprawne funkc jonowanie30 •

W psychologii poznawczej tożsamość narodowa jednostki związana jest z ludzką potrzebą „dobrego samopoczucia", która sprawia, Że powszechne są poszukiwania punktów oparcia jednostki w otaczającej rzeczywistości poprzez kategoryzację świata na „swój" i „obcy". Ciekawe rozwinięcie tego zagadnienia znalazło wyraz w propo zycjach Marii

J

odrębność, unikalność oraz przynależność. Te potrzeby w konfrontacji z rzeczywi stością konstytuują schemat Ja-My-Inni. W zależności od zbliżenia bądź oddalenia punktów krańcowych możemy mówić o „innej" tożsamości. I tak osoba, którą opisać można poprzez bliskość pomiędzy My a Inni wyodrębnionymi wyraźnie od Ja po siada tożsamość osobniczą, zindywidualizowaną. Gdy zaś pomiędzy Ja a My nie

„organu" samowiedzy narodu - najbliższe jest błędu określanego przez A. Kloskowską jako ,,hipostazowania narodu jako ontycznego tworu obdarzonego kolektywną swiadomoscią od rębną od świadomości indywidualnych" (Konwersja narodowa i narodowe kultury. Studium przy padku, ,,Kultura i Społeczeństwo", 4, 1992, s. 12).

28 O roli identyfikacji narodowej por. A. Kloskowska, Kultura narodowa, [w:] Encyklopedia kultu ry polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, tejże (red.), Wyd. Wiedza o Kulturze, Wrocław 1991, s. 51-61.

29 Por. A. Kloskowska, Kultury narodowe... , s. 103-112.

30 Por. P. Boski, O byciu Polakiem w ojczyźnie i o zmianach tożsamości kulturowo-narodowej na obczyźnie [w:] Tożsamośća odmiennośćkulturowa, P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Pey re (red.), PAN IP, Warszawa 1992, s. 72-74.

POLITEJA V2004 TożSAMOśt NARODOWA. PRZEGLĄD PROBLEMATYKI 163 występują znaczące różnice, zaś Inni stanowią wyraźnie wyodrębnioną grupę, mamy do czynienia z tożsamością narodową jednostki^{3 1 •}

Opisane powyżej podejścia sytuują tożsamość narodową jako składnik tożsa mości jednostki, nie zaś odrębną kategorię. W takim duchu Boski przedstawił swoją propozycję, w której wymienił dwa składniki tożsamości narodowej. Są to tożsa mość kryteria/na oraz tożsamość korelatywna. Typ pierwszy odnosi się do podziela nej przez członków narodu symboliki narodowej świadczącej o odrębności grupy, nabywanej w procesie kulturalizacji. Typ drugi oznacza relację pomiędzy obowią zującymi dla danego narodu wartościami, normami, wzorami zachowań a warto ściami, normami i wzorami zachowań podzielanymi przez daną jednostkę nabywa nymi w procesie socjalizacji. Na marginesie można wspomnieć, że badania przepro wadzone przez Boskiego dowiodły, Że szybszej erozji ulegają elementy tożsamości kryterialnej, co byłoby argumentem na rzecz silnej pozycji elit i liderów społecznych w konserwacji i pielęgnacji narodowej tożsamości^{32 •}

Całość powyższych rozważań skłania do wniosku, Że tożsamość narodowa jest polem, na którym nieustannie dochodzi do przenikania się aspektów psychologicz nych i socjologicznych. Zróżnicowanie definicyjne dotyczy: (a) rodzaju podmiotu tożsamości narodowej (może to być jednostka, może to być naród); (b) sposobów jej konstruowania (znacząca rola podzielanych przez jednostki wartości lub polityczny projekt elit); (c) ,,poziomu" występowania tożsamości narodowej w strukturze oso bowości (czy jest dla jednostki kluczowa i fundamentalna, organizując proces kształ cenia osobowości); (d) czy tworzy się w procesie nabywania kompetencji kulturowej

- kulturalizacji, czy też odróżnienia od obcych.

TOŻSAMOŚĆ NARODOWA W PERSPEKTYWIE BADAWCZEJ

Początek wyraźnego zainteresowania naukowców tożsamością narodową jako pro blemem badawczym przypada na przełom lat 70. i 80. Niniejsza część ma służyć prze glądowi dostępnych w literaturze przedmiotu badań. Postaram się odpowiedzieć na pytanie, co „rozumie się" przez tożsamość narodową na podstawie badań empirycz nych. W żadnym wypadku nie jest to lista kompletna. Moim celem jest jedynie wy punktowanie najważniejszych sposobów rozumienia i opisywania tego fenomenu, ja kim jest tożsamośćnarodowa. Dla uproszczenia będę je nazywał „nurtami".

Jako narzędzie klasyfikacji nurtów badawczych nad tożsamością narodową po służy mi wzmiankowana już koncepcja zarysowana przez Bokszańskiego. Dla przy pomnienia dodam, Że według tego autora tożsamość narodową bada się najczęściej, mając na uwadze dwie opozycje: ,,pozostawanie tym samym-różnienie się" oraz ,,socjologiczność-antropologiczność". Uznaję, iż dychotomia sameness-distinctive-

31 Por. tamże, s. 78-84.

32 Zob. P. Boski, Studia nad tożsamością narodową Polaków w kraju i na emigracji: zmiany w skład nikach kryterialnych i korelatywnych, ,,Kultura i Społeczeństwo", 4, 1991, s. 139-151.

164 Paw I Ścigaj POLITEJA V2004 ness jest najbardziej znacząca dla kategoryzacji badań nad tożsamością narodową.

Wewnątrz opisanych przeze mnie nurtów da się zauważyć różnice, związane cho ciażby ze „źródłem" tożsamości narodowej (antropologiczność-socjologiczność) lub podmiotem (jednostka-kolektyw), jednakże dla przejrzystości wywodu nie będę dokonywał dalszych podziałów.

l. Tożsamość narodowa jako „ciągłość". Ten nurt badawczy koncentruje się na opisie tożsamości narodowej poprzez te elementy życia narodu, którym przypisuje się znaczenie w utrzymywaniu spoistości i jednolitości grupy w długim okresie.

Zróż nicowanie wewnętrzne tego nurtu badawczego wiąże się z przypisywaniem roli naj istotniejszej w procesie tworzenia tożsamości narodowej mechanizmom kulturo wym, wykraczającym poza działania aparatu państwowego i elit politycznych, lub tymże właśnie elitom politycznym, które mogą być postrzegane jako główne źródło symboliki narodowej.

Pośród wielu istotnych dla narodowej jednolitości czynników bardzo często wymieniany jest język. Jako narzędzie przekazywania informacji o kulturze, pań stwie, tradycji, historii i religii, pozwala on utrzymać spoistość grupy narodowej. To w języku artykułowana jest wiedza na temat kultury, państwa, historii, a co za tym idzie, to on właśnie bywa często poddawany badaniom jako swego rodzaju miernik przynależności narodowej. Stąd też tożsamość narodowa wyznaczana jest głównie w obszarze językowym. Jego rola bywa istotnie wiązana z rolą kultury w procesie tożsamości narodowej. Bada się świadomość językową, rolę języka w zachowywa niu wartości narodowych w diasporze, wskazuje się na istotną rolę języka w zacho waniu narodowej ciągłości33 • Niebagatelne wydają się związki języka w procesie kul turalizacji, co także bywa silnie podkreślane.

Można więc stwierdzić, że niezwykle istotne wydają się wszystkie te momenty, które wpływają na ukształtowanie poczucia ciągłości narodu, w szczególności zaś dotyczy to znajomości i rozpoznawalności określonego kodu kulturowo-symbolicz nego. Niezwykłą rolę zwykło się tu przypisywać wzmiankowanej już kulturalizacji. Pogląd taki, rozwijany w obrębie polskiej psychologii przez Boskiego34 , stanowi, iż tożsamość narodowa to składnik tożsamości jednostki, który tworzy się w wyniku przyswajania symboliki narodowej w procesie kulturalizacji. Kładąc nacisk na indy widualny aspekt tożsamości narodowej (przyjmujący, iż tożsamość to pewnego ro dzaju dalekosiężna narracja podmiotu o nim samym wskazująca na spójność egzy stencji i cech jednostki na przestrzeni lat), przeprowadzono również zakrojone na

33 Poczucie tożsamości narodowej młodzieży. Studium z pogranicza polsko-czeskiego, T. Lewowicki (red.), Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza, Cieszyn 1994; T. Zgólka,]ęzykjako narzędzie kre owania tożsamości. Refleksje na marginesie przygotowań do Kongresu Kultury Polskiej, [w:] Kul tura wobec kręgów tożsamości, wyd. cyt., s. 149-151; J. Bartmiński,]ęzykowy obraz świata jako podstawa tożsamości narodowej, [w:] tamże, s. 152-167; A. Dąbrowska, Rola polszczyzny w kształ towaniu tożsamości środowiskpolonijnych, [w:] tamże, s. 168-180; T. Wicherkiewicz, Tożsamość mniejszościjęzykowych w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] tamże, s. 181-190; W.

Lubaś, Tożsamość regionalna w języku (na przykładzie polszczyzny s1ąskie;), [w:] tamże, s. 191- 202.

34 Zob. P. Boski, Studia nad... oraz O byciu Polakiem..., wyd. cyt.

POLITEJA V2004 TOŻSAMOŚĆ NARODOWA. PRZEGLĄD PROBLEMATYKI 165 szeroką skalę badania biograficzne mające podkreślić związek tożsamości narodowej i pamięci. Polskość jest tutaj uczuciem towarzyszącym jednostce przez całe życie i opiera się na należących do kulturowego kanonu składni kach³ 5.

W tym nurcie badaniom poddaje się także aktywność polityczną poszczegól nych osób oraz grup nacisku w celu zmiany przestrzeni symbolicznej, z którą iden tyfikowane jest państwo. Założeniem kluczowym jest, iż tożsamość narodowa pod lega nieustannym rekonstrukcjom i ewolucji, albowiem jej kształt zależy od zmien nego obszaru symboli, których dobór jest politycznie uzależniony. Tożsamość narodowa jest zespołem symboli obecnych w politycznej debacie. Wpływa się na nią, na przykład, poprzez zmiany dat świąt państwowych^{36 ,} ingerencje w obszarze pa mięci zbiorowości37, podkreślanie „odpowiednich" wątków politycznych w historii narodu^{38 •} Zdarza się także, iż łączy się wątki państwowości i władzy z kulturą naro du czy religią^{3 9} dla uwypuklenia politycznej natury tożsamości narodowej, funkcjo nującej w rzeczywistości społecznej jako tożsamość polityczna40 •

35 Zob. na ten temat A. Piotrowski, Wprowadzenie do projektu „Biografia a tożsamość narodowa",

,,Kultura i Społeczeństwo", 4, 1995, s. 3-10; Z. Bokszański, Obrazy innych etnicznych a tożsa mośćnarodowa, tamże, s. 11-23; M. Melchior, Problemy tożsamości w sytuacji zagrożenia.

Kon cepcja badania, ,,Kultura i Społeczeństwo", 1, 1999, s. 89-99.

36 Por. doskonały artykuł: E. Halas, Symbole publiczne..., s. 49-67.

37 Na ten temat zob. B. Szacka, A. Sawisz, Czas przeszły i pamięć społeczna, Wyd. IFiS UW, War szawa 1990; M. Ziółkowski, Przemiany interesów i wartości społeczeństwa polskiego, Wyd. Hu maniora, Poznań 2000.

38 Z taką sytuacją mamy w szczególności do czynienia w przypadku polityki symbolicznej prowa dzonej w czasie transformacji, kiedy to - jak słusznie określa to E. Halas - dokonano najpierw pewnego rodzaju „znieczulenia" na elementy przeszłości politycznej określonych osób, co znala zło swój wyraz w odpowiednich ustawach, tak iż wydawać się może, że w znacznym stopniu za zmianą systemu optowała część ówczesnych dygnitarzy partyjnych. Symbolika związana z PRL stała się na tyle politycznie niewygodna, iż nawet osoby bezpośrednio z tym ustrojem związane poszukiwały nowych obszarów symbolicznej identyfikacji, ,,zagarniając" te symbole, które do tychczas zdawały się być domeną opozycji solidarnościowej. Anestezja obudziła więc amnezję, która wpłynęła znacząco na nowy „ustrój" symboliczny polskiej polityki; zob. E. Halas, Transfor mac;a w wyobraźni zbiorowej, [w:] Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalność, wartości i więzy społeczne czasów transformac;'i, P. Sztompka (red.), PWN, Warszawa-Kraków 1999, s. 69-87.

39 Taką sytuację mogliśmy zaobserwować w przypadku powstania państw Pakistan i Bangladesz, gdzie tożsamość państwową budowano na podstawie uwypuklania roli religii w życiu wspólno ty, co znalazło wyraz w przepisach najwyższych aktów prawnych; zob. A. Riaz, Nation, Nation

-State and Politics o Mus/im. Identity in South Asia, ,,Comparative Studies of South Asia, Africa and Middle East", 1&2, 2002, s. 53-58.

40 Do takiej interpretacji skłania mnie następujący fragment: każdy naród kreuje na przestrzeni dziejów swoją tożsamość. Ta tożsamość to całokształt dziedzictwa jego kultury. Kultura narodu stanowi pewien archetyp. Na ten archetyp składa się ogól wartości, norm, wzorów, które tworzą okres1ony system, taką czy inną hierarchię[. .. Jw kulturze każdego narodu znajduje wyraz charak terystyczne dla niego pojmowanie cywilizac;·i, miejsca i roli człowieka w cywilizac;'i. Człowiek wszakże, zgodnie z ujęciem Arystotelesa, to zoon politikon - «zwierzę żyjące w państwie». System wartości, norm, wzorów, Jakie składają się na archetyp kultury, zna;duje ostatecznie wyraz we właściwym temu czy innemu społeczeństwu rozumieniu zasad funkc;'onowania polis. Kwestia toż samości narodu jest w swejistocie zagadnieniem jego

tożsamości politycznej (W Kaute, Idee demo krac;'i nowożytnej a tożsamość polityczna Polaka, ,,Przegląd Humanistyczny", 3, 1997, s. 41).

166Paweł Ścigaj POLITEJA l/2004

Szczególnym czasem, w którym można obserwować nadzwyczajny ruch w sfe rze tak rozumianej tożsamość narodowej, jest transformacja systemowa 4 •1 W przy padku narodów zachodniej Europy takim wyjątkowym okresem jest integracja. Nie bagatelną rolę w procesie „odkrywania" tożsamości narodów europejskich^{4 2,} ich ba dania, odgrywa także podjęta w latach 70. i 80. dyskusja nad rolą przeszłości dla jednoczącej się Europy oraz dla samych narodów^{43 •} W tym przypadku badania doty czą przede wszystkim cech współczesnego świata, warunków wpływających na zmia nę oraz zachowanych w związku z nią wartości⁴ 4. Można przyjąć, że w tym nurcie w zasadzie wszystko może zostać poddane „upolitycznieniu", stając się częścią pro jektowanej tożsamości narodowej.

2. Tożsamośćnarodowa jako „odrębność". W nurcie tym bada się przede wszyst kim stereotypy mające wskazywać cechy odróżniające dany naród od innych, przy czym zakłada się, Że owe stereotypy kształtowane są bądź przez elity polityczne, bądź, że powstają one w pewnym sensie samoczynnie i spontanicznie, jako narzę dzie klasyfikacji otaczającej rzeczywistości. Jest to bodajże najpowszechniejszy nurt badań empirycznych nad tożsamością narodową. Punktem wyjścia jest założenie, iż tożsamość narodowa oznacza odrębność, wyróżnianie się od innych. Jej kształt okre ślają obrazy innych oraz obraz własny. Najważniejsze w tym nurcie wydaje się prze konanie o pewnym następstwie badawczym kategorii charakteru narodowego i toż samości narodowej. Poddane pod osąd stereotypy odzwierciedlają w najwyższym stopniu stosunek narodu do innych narodów oraz do samego siebie, co pozwala wyodrębnić cechy narodu składające się na jego tożsamość⁴ 5. Tożsamość narodowa jest tu swego rodzaju uproszczonym wyobrażeniem; narzędziem poznania porząd kującym rzeczywistość społeczną.

Rozważania rozwijane w tym nurcie zasadzają się na przekonaniu, iż tożsamość narodowa jest w znacznym stopniu efektem umiejscowienia wspólnoty narodowej na osi czasu. Tradycja jest podstawowa dla funkcjonowania grupy. W codziennym jej życiu występuje jednakże w dwóch odmianach: (a) jako paradygmaty narodów i grup etnicznych, które oznaczają żywe i kultywowane wzorce zachowań zobiektywizowa ne w folklorze, nawykach, podlegające procesom internalizacji przez członków naro du; (b) jako schematy ideologiczne narodów i innych grup etnicznych, różniące się od powyższych tym, iż są świadome, intencjonalne, a co za tym idzie mają zarówno twór ców, jak i spełniają określone funkcje. W szczególności schematy ideologiczne innych

41 Por. np.:

z.

41 Na temat tożsamości narodów zachodnioeuropejskich zob. w szczególności: Nation and Identi ty in Contemporary Europe, B. Jenkins, S.A. Sofos (red.), Routledge, Nowy Jork 2001.

43 Por. np.: P. Nora, Czas pamięci, ,,Res Publica Nowa", 7, 2001; H. de Bresson, Nowe Niemcy,

wyd. cyt.

44 Zob. w szczególności niezwykle cenne analizy M. Castellsa (The lnformation Age... ).

45 Zob. w szczególności: I. Krzemiński, Polacy i Żydzi - obraz wzajemnych stosunków. Antysemi tyzm i tożsamość narodowa, ,,Kultura i Społeczeństwo", 1, 1999, s. 143-169; A Kloskowska, Kultury narodowe ... , s. 89-102.

POLITEJA V2004 TOŻSAMOŚĆ NARODOWA. PRZEGLĄD PROBLEMATYKI 167 są związane z tożsamością narodową. One bowiem odpowiadają na aktualne proble my i przedsięwzięcia; służą kategoryzacji współczesnych okoliczności, określając wa runki istnienia narodu. Owe schematy ideologiczne innych są widoczne najlepiej w funkcjonujących stereotypach. Dlatego też one powinny być badane w pierwszej kolejności dla potrzeb zdefiniowania narodowej tożsamości ^46•

PODSUMOWANIE

Przedstawione w tym artykule problemy wiążące się ze zrozumieniem pojęcia „toż samość narodowa" można streścić następująco:

Po pierwsze, rozważania nad tożsamością narodową nie mogą zostać przedsta wione bez odwołań do tożsamości jako szerszego obszaru zagadnień. Szczególnie istot ne wydają się związki tożsamości jednostki i tożsamości narodowej rozumiane jako relacja, w której tożsamość jednostki, będąca refleksyjnym projektem świadomego pod miotu, staje się podstawą dla istnienia tożsamości narodowej. Mamy tu do czynienia z pewną formą legitymizacji tożsamości narodowej przez tożsamość jednostki.

Po drugie, znajduje to swój wyraz w dwoistej naturze tożsamości narodowej rozumianej albo jako składowa tożsamości jednostki, albo jako obiektywna wzglę dem jednostki przestrzeń symboliczna, której kształt zależy jednak od wyborów do konywanych przez jednostki identyfikujące się z wybranymi elementami owej sym bolicznej przestrzeni konstytuowanej przez świadome projekty podmiotów polityki.

Na przestrzeń symboliczną składać się mogą: (a) miejsca pamięci; (b) wzorce za chowań i normy społeczne; (c) aktualnie istotne problemy, wokół których koncen truje się życie narodu; (d) ,,kod cywilizacyjny", przez który rozumiem wizje dobra i moralności.

Po trzecie, badania empiryczne tożsamości narodowej uwypuklają jej dwoistość. Z jednej strony bada się symbolikę narodową i stereotypy, z drugiej zaś oglądowi poddaje się świadomość jednostek wobec nich.

Obraz tożsamości narodowej rysujący się w tym artykule skłania do refleksji, że na tym polu wiele jeszcze pozostaje do zbadania, zarówno gdy idzie o nieprzebrane zasoby informacji na temat przestrzeni symbolicznej, w której konstytuuje się „obiek tywna" natura tożsamości narodowej, jak i w przypadku roli jednostek w tworzeniu narodowej tożsamości oraz związków tożsamości narodowej i jednostkowej.

46 Por. Z. Bokszański, Stereotypy ... , s. 58-70.