Halina Chałacińska-Wiertelak
Poetyka sugestii : "Małe tragedie"
Puszkina, "Buda jarmarczna" Błoka
Studia Rossica Posnaniensia 18, 57-63
STUDIA BOSSICA POSNANIENSIA, Vol. X V III: 1986 pp. 57 - 63. PL ISSN 0081-6884 Adam Mickiewicz University Press Poznań
PO E TY K A SU G E ST II
M A L E T R A G E D IE PU S Z K IN A , B U D A J A R M A R C Z N A BŁOKA
(T H E P O E T IC S OF SU G G E S T IO N
„ L I T T L E T R A G E D IE S ” OF P U S H K I N S , „ T H E S T A L L ” OF BLO K)
H A LINA CH AŁAC1ŃSKA-W IERTEŁ AK
U niw ersytet iin. Adama Mickiewicza, In stytu t Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej, ul. Marchlewskiego 124/126, 61-874 Poznań, Polska — Poland.
A b s t r a c t . In the article the author considered antecedents of dramas of A. Pushkin »nd A. Blok and suggested the purposefulness of this kind of research in general in Russian drama of the turn of the nineteenth and twentieth centuries as well as in tlie romantic one.
Główną tendencją awangardowej literatury X X wieku jest jej założona otwartość, determinująca wdelość kierunków odczytania i niemożność wyboru ostatecznej wersji interpretacyjnej. N iedościgniony wzorzec mówdenia ,,o przedmiocie niejednoznacznym ” za pomocą ,,znaków' niejednoznacz n ych ” , m iędzy którym i zachodzą „związki niejednoznaczne” , jest twórczość J o yce’a. U jej podstaw leży tvysoki stopień świadomości artystycznej tw órcy wpisującego w tek st artystyczn y wielość interpretacji1.
Poszukiwania genezy zjawdska otwartości zamierzonej niechybnie przy wołują literaturę przełomu X I X i X X wdeku, odznaczającą się ożywieniem poszukiwań ideow o-artystycznych, frontalnym atakiem przeciwko m im ety- zmowd, dydaktyzm ow i, moralnemu posłannictwm sztuki. W zrost tego typ u świadomości autorskiej — kształtującej ideow o-artystyczną całość z orientacją na mnogość znaczeń — najpełniej zam anifestowała się w praktyce a rtystycz nej sym oblistów oraz w ich teorii sym bolu. Sym bolistyczny typ sym bolu, w odróżnieniu np. od ekspresjonistycznego, nie był nacechow any aksjologicz nie, tj. nie wyczerpywał się poprzez jakości dobra i zła, a jako tak i prze- rastał w ym iary tropu stając się kategorią światopoglądową. W takiej funkcji wystąpił sym bol w Budzie jarm arcznej Aleksandra Błoka. W pisany wr kon tek sty zwielokrotnionych relacji m iędzy rodzajami literackim i (liryka — dramat) i rodzajami sztuk ( literatura — teatr) bodaj osiągnął status k
ate-1 U . E c o , Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, Warszawa 1973.
68 H. C h a ł a c i ń s k a -W i e r t e l a k
gorii genologicznej. Za sprawą licznych transformacji, jakim podlega (szczegól nie w postaci kolom biny)2 i kontekstów znaczeniowych, które uruchamia, Błokowski symbol przezwycięża doraźny chaos w ynikający z herm etyczności mikroświatów i — w planie estetyk i utworu — sugeruje istn ienie harmonij nej pełni, Kosmosu. W przekładzie na język interpretacji zaś podsuwa celowość odczytania Wszystkich kręgów asocjacji (i wzajemnych powiązań między nimi), by zrekonstruować ten najbardziej ogólny sens w yrażony w modelu świata-kosm osu.
Sposób m anifestowania się świadomości artystycznej w dramacie, wyklu czającej interpretacyjną dow olność3, pozwala traktować Budę jako m etodo logię dramatu. N ie tylk o sym bolistycznego, który utwór Błoka przerasta z racji przewartościowania-byłych jakości idealnych.
Dojrzałość propozycji estetycznych stwarza tu m odelowy k ształt dramatu przełomu X I X i X X w., szerzej — współczesnego. Rozsadzając ramy światopoglądu wewnętrznego dotychczasow ych dzieł B łoka liryka, Buda jarm arczna w pełni realizuje współczesny jej kontekst dążeń W ielkiej Reformy Teatralnej ku tem u, by ,,literackie” ambicje intelektualne sprawdzały się w „metafizycznej konkretyzacji teatraln ej” . „Dram at liryczn y” Błoka unl·- Aversalizowal znaczenia umownością, stylizacją, a jednocześnie — jako na cechowany subiektyw nie — stwarzał szerokie możliwości w sferze odbioru dzieła sztuki. Nośność znaczeniowa Błokowskiej umowności zasadza się na jej zbliżeniu bądź wręcz identyfikacji z teatralizacją rozum ianą tu dwojako: jako gra w sferze ustalonych, stereotypow ych konwencji (miłosny trójkąt' rodem z coinedii delľarte) i — jako gra komvencją (konwencjami).
Z tej ostatniej w ypływ ają pogłębione znaczenia, kom edii włoskiej nie-» znane. Totalna orientacja omawianej form y gatunkowej Błoka na pier wiastek „teatralności”, jak się wydaje, zwalnia „literacką sferę” dramatu z konieczności ujawnienia konfliktu, zam anifestowania opozycyjnych racji w planie fabularnym . T radycyjny wyróżnik formy gatunkowej (konflikt) zastępuje tu rozminięcie, plan pozafabularny natom iast wyczerpuje się po-1 przez kategorię sugestii, która uruchamia liczne asocjacje. Nadbudowują
2 Т. Р одина, А. Блок и русский театр начала века, Москва 1972.
3 Świadomość artystyczną Błoka otwierającą Budę jarm arczna na wielość sensów, a jednocześnie nadającą tym znaczeniom kierunek skupiający je w jednorodnym polu zna czeniowym można bez wątpienia wyinterpretować z relacji zachodzących między posta ciami: Autor (jako postać dramatu) — publiczność obecna na spektaklu i domagająca się happy endu — Pierrot (nieszczęśliwy kochanek i artysta), którego podwójne osamotnienie przywołuje sytuację Bloka —sym bolisty spoza tekstu. Tęsknoty obydwu, zwłaszcza pisarza częściowo utożsamiającego się z Pierrotem, nawiązują do wizji takiego teatru przyszło-^ ści, w którym widz rozumiałby istotę rozgrywającej się na scenie sztuki (Budy jarm arcz
nej i każdej sztuki sym bolistycznej) nie tylko jako dramat m ający miejsce ,,tu i teraz” ,
Poetyka sugestii 50.
się one nad wydarzeniam i fabularnym i na zasadzie coraz bardziej ogólnych pól znaczeniowych. N ośnikiem Blokowskiej sugestii może być kostium,, imię, będące hasłem wywoławczym , ruch sceniczny — zawsze jednak będzie chodziło o zasygnalizgwanie znaczeń, wartości zorientowanych wobec siebie opozycyjnie,szerzej „dialogow o” (w Bachtinowskim rozum ieniu)4. To znaczy, iż nawiązują one kontakt na styk u napięć m iędzy zróżnicowanymi zakresam i sem antycznym i (np. dystansujące się wzajem nie św iaty m istyków, Pierrota,. Autora, widza, przyporządkowane „dialogow o” , choć w każdym przypadku inaczej — transformacjom sym bolu w B udzie jarm arcznej).
Jak można przypuszczać, kształt konfliktu był tu naturalnym i bez pośrednim rezultatem specyfiki światopoglądu im m anentnego. R ys generalny, tj.. wieloaspektowość, sprawia, iż ów konflikt nie rozgrywa się jednorazowo w ramach określonej płaszczyzny struktury dram atycznej, lecz ogarnia swym zasięgiem wielość elem entów, co pozwala określić go synonim icznie jako rodzaj „zdialogizowania w ew nętrznego” 5. K ategoria ta, przynależna do ga tunku jako takiego, w dram acie B łoka zajmuje miejsce szczególne głównie zą sprawą nośności ty ch elem entów struktury, które w formach wcześniej szych epok literackich spełniały funkcje drugorzędne. Dla ustaleń ty p o logicznych omawianej kategorii celowe w ydaje się odwołanie do źródeł, które naszym zdaniem tkwią w „m ałych tragediach” Puszkina, będących szczegól nym przypadkiem dramatu rom antycznego. Dramat opisa r z przewartościo wał tu kolizję racji i w m iejsce jej określenia stworzył system sugestii na- kierowujących odbiorcę na rekonstrukcję narastania swoistego konfliktu dom yślnego6.
K onfrontacje dwojga bohaterów u Puszkina, generalnie rzecz biorąc, n ie doprowadzają do zderzenia. Przyczynę może stanowić m iędzy innym i określona logika jednej z postaci, która nie wchodzi w kolizję z żadną inną z racji przerostu norm y przez geniusz (M ozart i S a lie ri) bądź też zaistniawszy, kolizja pozwala się natychm iast znosić (momeiit zrozumienia racji opo nenta w Uczcie podczas dżum y). Pow yższy szereg uzupełnia pozorna jedynie opozycyjność postaw7 ojca i syna w S ką p ym rycerzu, gdzie postaw ie egoi stycznej nie została przeciwstawiona altruistyczna. Z czterech postaci kolizji charakterystycznych dla Puszkinowskich „scen dram atyczny cli” daje się wyprowadzić zasada asym etrii polegająca na eksponowaniu jednej ze stron opozycji przy jednoczesnym osłabieniu przeciwnej, jak również zasada po szerzonej perspektyw y czasowej, za sprawą której realizuje się aspekt do
4 M. B a c h t in , Problemy poetyki Dostojewskiego, Warszawa 1970.
5 E. K a s p e r s k i, Teatr widowiskowy (z problemów poetyki dramatu). W: P oetyk a i stylistyk a słowiańska, Wrocław 1973.
6 H. C h a ł a c iń s k a - W ie r t e l a k , B. S t e m p c z y ń s k a , Kategoria fragmentu a zasad
nicze aspekty poetyki „M ałych tragedii'” A. Puszkina. W: O poetyce Aleksandra Puszkina,
60 H. C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k
m yślny kolizji (przed- i poakcja). W ybiegająca poza aktualny ciąg zdarzeń perspektywa ta jest na ty le nośna, że w połączeniu ze zjawiskiem zdialogizo- wanej przestrzeni dram atycznej om awianych utworów stawia w nowym świetle tezę o wierności Puszkina trzem jednościom.
Sytuacja sprzed rozpoczęcia akcji sugerowana w tekście dramatu, jako Wyraźnie korespondująca z końcową, określa specyfikę Puszkinowskiego konfliktu nie narastającego, lecz wyczerpującego się w wariacyjności zasad niczego m otywu opozycji.
Graniczny przypadek znaczenia przedakcji reprezentuje S k ą p y rycerz, w którym konflikt mógł mieć miejsce wyłącznie przed rozpoczęciem dramatu. Świadczy o tym fak t autentyczności rycerstwa barona w przeszłości, zd ecy dowane przeciwstawienie byłej i aktualnej postawy, wreszcie sama logika postaci, bez reszty ulegającej nam iętności. Z punktu widzenia isto ty konfliktu mógł to być dla bohatera czas bardziej intensyw ny — skoro uwikłanie zostało przezwyciężone — niż aktualnie. N aw et przy założeniu istnienia w akcji kolizji m iędzy czcią rycerską a skąpstwem , jak chce tego np. S. D u ry lin 7, akt śmierci barona można byłoby uznać za rozwiązanie wyłącznie w planie sytuacji, w rzeczywistości zaś śmierć św iadczyłaby o niem ożności ew entualnego wyboru, pozostawiając tym sam ym bohatera jako uwikłanego. Z an tyte- tycznych postaw (rycerz — skąpiec) nie sposób wyprowadzić spodziewanego sensu m iędzy innym i dlatego, że, zbliżone co do intensyw ności em ocjonalnego zaangażowania, monolog (barona-skąpca) i dialogi (barona-rycerza) są na tyle odizolowane co do ich isto ty (autentyczność i fałsz przejawu postawy), że nie stanowią już opozycji.
Wprawdzie samo an tytetyczn e zorientowanie postaw jednego bohatera kwalifikuje się do rozpatrzenia go w ramach konfliktu, lecz ewentualność taką znosi prawo „ciążenia stereotypu” , określające reakcje aktualnego skąpca w sytuacji przywołującej sens wartości sprzed zaistnienia kolizji.
Mechanizm specyficznego ujawniania się cech zostaje w ostatnim utworze cyklu ( Uczta podczas dżumy) skom plikowany poprzez w łączenie w pole zna czeń kolizji nowych relacji w yznaczonych drogą zam iany „konfliktotwór- czego” partnera przez kategorię losu. Za sprawą takiego poszerzenia w y miaru, przy jednoczesnym zachowaniu zasady unieobecniania zdarzeń w war stwie fabularnej, dokonuje się istotn e dla kształtu kolizji przesunięcie.
Oto wraz z proponowaną przez duchownego szansą wyjścia wspomnienia, odżywające w W alsinghamie, stają się antytezą aktualnej postaw y bohatera zbuntowanego wobec losu. Tym sam ym tradycyjnie tragiczna sprzeczność bohater-los została niejako wciągnięta w sferę oceniającej świadomości Walsinghama i jako zdewaluowana w ystąpiła w roli jednej ze stron konfliktu
Poetyka sugestii 61
wewnętrznego. Problem bohater-los okazał się w rezultacie jedynie stroną konfliktu, tracąc tym sam ym na znaczeniu jako uwikłanie trag iczn e8.
Zasadniczy udział w kreowaniu Puszkinowskiego konfliktu przynależy fragmentowi, spełniającemu w ,,mały cli tragediach” rolę czynnika gatunko- twórczego. Fragm ent stanowi tu generalną zasadę strukturowania, w od m ienny sposób obecną w różnych rodzajach literackich uprawianych przez Puszkina. O ile jednak w B orysie Godunowie zasada owa przejawiała się bar dziej powierzchniowo (względna autonom ia poszczególnych scen utworu), to w dalszej twórczości dram atycznej scena, fragm ent jawi się jako równo ważnik całego dramatu, pełniąc funkcję podobną do tej, jaką w epice i liryce pełni słowo, będące leksykalnym reprezentantem całego ciągu asocjacji i zastępujące rozwinięty opis, obraz. Zdaniem J. Tynianowa fakt ten podważa określenie „tragedii” jako „m ałych” . Są one „m ałe” niejako technicznie, w rzeczywistości jednak zawierają m ateriał odpow iadający utworom dra m atycznym „norm alnych” rozm iarów 9.
Analogiczną funkcję na gruncie dramatu m odernistycznego, w szczegól nym przypadku Błokowskiego, zdaje się spełniać kategoria um owności. Zbliżając się z fragm entem w swej funkcji — jak byśm y to określili — wielkiej metonim ii przywołującej całość wieloznaczną (wieloaspektową), umowność różni się odmiennością przejawu określającą liczne dla gatunku konsekwencje.
Fragm ent funkcjonował w planie fabularnym jako w ustalonym już wcześniej wzorcu: tę niejako gotową fabułę m aksym alnie „skracał” i suges tyw n ie „otwierał” na wielość interpretacji.
Ingerencja „um owności” wydaje się być i wcześniejsza, i bardziej ważka; działa ona u podstaw fabuły jako kategoria norm atywna, ustalająca nie tylko linię rozwoju, ale w ieloaspektow y te m it. „W prowadza” przede w szyst kim skonwencjonalizowane, obiegowe w kulturach m inionych oraz m oderni stycznej jakości; i dopiero na nie jako na fundam ent nakłada się swoista sieć fabularna, z reguły o m aksym alnie skondensowanych zdarzeniach i tak zw anych „d anych ” o ich uczestnikach.
W obydwu typach dramatu (poetyckiego) kategoria otwartości działa w kierunku zwielokrotnienia znaczeń. Otwartość tzw. „tragedii bołdinowskich” wyraziła się w zawieszeniu, niedookreśleniu i nieostrości ich sensów wtórnych, w różnym stopniu nasycających poszczególne elem enty kom pozycyjne utworu i różnie m anifestujących się w zależności od poziomu struktury dzieła. W dra m acie Błoka natom iast om awiana kategoria przejawiła się w intencjonalnym zespoleniu różnopoehodnych znaczeń przezwyciężającym wzajemne
dystan-* Zob. M. J a n io n , Tragizm. W: M. Janion, Romantyzm , rewolucja, marksizm, Gdańsk 1972, s. 13 - 91.
* J. T y n ia n o w , Puszkin. W: J. Tynianow, Puszkin i jego sowriemienniki, Moskwa 1969, s. 122 - 165.
62 H. C h a ł a c i ń s k a - W i e r t e l a k
«owanie skonwencjonalizowanych ,,wzorców” kultur m inionych i w trans formacji symbolu.
W obydwu przypadkach analiza poetyki sugestii — realizującej się p o przez kategorię fragm entu u Puszkina i kategorię umowności u B łoka — w y stąpiła jako niezbędna dla odczytania zawartości treściowej utworów i dla określenia sposobu funkcjonowania swoistego konfliktu. W ięcej, „sugestia” okazała się określającą dla rozminięcia (zastępującego trad ycyjn y konflikt), które w Puszkinwoskim i Błokowskim typ ie dramatu spełnia funkcję w yróż nika form y gatunkowej.
Jest to w ystarczający powód podsuwający interpretatorow i celowość przebadania antecedencji rosyjskiego dramatu przełomu X I X і X X w. w rom antycznym. X А ЛИН А ХАЛАЦИНЬСКА-ВЕРТЕЛЯК ПОЭТИКА ВНУШЕНИЯ (.МАЛЕНЬКИЕ ТРАГЕДИИ ПУШКИНА И БАЛАГАНЧИК БЛОКА) Р езю м е Категория открытости, детерминирующая множество направлений в расшифровке худо жественного текста и невозможность выбора конечного варианта интерптетации, в драмак А. Пушкина и А. Блока проявилась через поэтику внушения. Симптомы открытости т.н. „болдинских трагедий” видны в неопределенности вторичных значений, которые в разной степени проникают композиционные элементы произведений цикла. Зато у Блока упомя нутая категория выявилась в совокупности ассоциаций идущих от разных уровней структуры драмы. Принцип ассиоциативного стиля Блока преодолевает стереотипы бывших культур и движет символом подвергая его многим трансформациям. Категория внушения оказалась определяющей для расхож ден и я двух сторон несбыв- шегося конфликта (заменяющего традиционную коллизию), которое в обоих типах драмы выполняет функцию жанрового компонента. Автор статьи ставит тезис о целесообразности анализа Маленьких трагедий Пушкина как предопределяющих драму перелома Х1Х/ХХ вв. TH E POETICS OF SUGGESTION (.L IT T L E T R A G E D IE S OF P U SH K IN A N D T H E S T A L L OF BLOK) by HALINA CHAŁACIŃSKA-WIERTELAK S u m m a r y
Category of openness, understood as the determining m ultitude o f directions o f reading and im possibility o f selection of the ultim ate version o f interpretation, in th e drama o f Pushkin and Blok was manifested through the poetics of suggestion. The open
Poetyka sugestii 6 3
ness o f the so called „Boldinovskaia tragedy” was expressed in tne suspension, indefinite - ness and bluntness o f secondary senses, in different degree saturating particular com po sition elem ents o f the analysed works. In B lok’s drama on the other hand it was m ani fested in the intentional imion o f the m eanings, originating differently, overcoming m utual distancing of “ conventionalized m odels” o f the past cultures and — in the tran s form ation of a sym bol.
“ The suggestion” appeared to be d e f i n i n g for the m issing (replacing the traditional conflict) which in Pushkin’s and B lok’s type o f drama performs the function o f the discri m inant o f the genre form.
This points to the usefulness of investigation o f the antecedents o f the Russian drama on the turn of the nineteenth and tw entieth centuries in the romantic.
