Anetta Barska, Janusz Śnihur Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytet Zielonogórski
INNOWACJE W SŁUŻBIE SREBRNEJ GOSPODARKI
Streszczenie
Europa, także i Polska wchodzą w "jesień życia" swojego społeczeństwa. Dane demograficzne pokazuję, że duży procent społeczeństwa to osoby w starszym wieku. Również długość życia wzrasta oraz okres aktywności zawodowej. Coraz większa grupa klientów seniorów będzie również oczekiwała innowacyjnych produktów i usług.
Niniejszy artykuł ma na celu pokazanie obszarów, na których możliwe jest wdrożenie innowacji dla zaspokojenia potrzeb tej grupy konsumentów.
Słowa kluczowe: senior, jesień życia, demografia, innowacje.
Sumary
Europe, and Poland also included in "autumn of life" of their society. Demographic data show that a large percent of the population is elderly. Also, increasing life expectancy and working life. More and more customers seniors will also be expected of innovative products and services. This article aims to show the areas in which it is possible to implement innovations to meet the needs of this group of consumers.
Keywords: senior, autumn of life, demography, innovation
Wstęp
Europa, jak również Polska wchodzą w „jesień życia”, segment 55 plus staje się coraz bardziej atrakcyjnym nie tylko z punktu widzenia potencjału ekonomicznego tej grupy nabywczej, ale również z racji czynników demograficznych, które to nieuchronnie powiększają tę grupę konsumentów. Wydłużający się czas aktywności zawodowej, świadoma aktywność fizyczna i intelektualna, konsekwencje kształcenia się przez całe życie, wzrost długości życia wszystko to plasuje tę grupę w czołówce potencjalnych konsumentów na rynku nie tyko dóbr, ale i usług. Dlatego też oferenci coraz bardziej starają się dostrzegać tę grupę, jako potencjalnych strategicznych klientów. Wszelkiego rodzaju działania związane z przygotowaniem i wdrożeniem produktów czy świadczenia usług są głęboko analizowane z punktu widzenia możliwości oraz potrzeb konsumenta seniora. Coraz częściej zauważamy, iż doskonalenie produktów czy świadczonych usług pod kątem właśnie tej grupy konsumentów skłania przedsiębiorstwa, czy też różne instytucje do wdrażania innowacyjnych rozwiązań. Celem artykułu jest identyfikacja obszarów powstawania innowacyjnych rozwiązań skierowanych do seniorów.
IX Kongres Ekonomistów Polskich
Krótko o demografii
Polska znajduje się w fazie zaawansowanego procesu starzenia si społeczeństw jest procesem nieuchronnym i obiektywnym wynikaj W naszym kraju w roku 2000 udział ludno
W kolejnych latach udział ludności w wieku poprodukcyjnym GUS) w 2010 r. - 16,3% (6271 tys.),
24,4% (9112 tys.). Prognozy pokazuj
w ogólnej liczbie ludności Polski1. Proces starzenia si wolniejszy, niż w większości krajów Unii Europejskiej.
nastąpią korzystne zmiany w zakresie umieralno i obniżającym się poziomie dzietno
w strukturze ludności Polski. Udział ludno
24% w 2030 r., oznacza to przyrost o około 3,4 mln osób przedstawia rysunek (rysunek 1). Osoby w wieku 75 lat i wi Polski jednak w nadchodzących trzech dekadach odsetek ten b
Rys. 1. Odsetek osób w wieku 75 lat i wi Źródło: Prognoza ludności na lata 2008
Największy wzrost nastąpi po 2025 roku, kiedy to demograficznego przekroczą 75 lat.
i więcej nastąpi w subpopulacji kobiet. W 2030 roku udział kobiet w wieku 75 lat i wi W ostatnim roku prognozy, co siódma kobieta i co dziesi
i więcej3.
1 Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999
2 Wszystkie dane dotyczące sytuacji demograficznej, (je ubezpieczeń społecznych na podstawie danych ZUS.
3 Z. Szweda-Lewandowska, Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej http:// http://www.demografia.uni.lodz.pl/pubonline/
w fazie zaawansowanego procesu starzenia się społeczeństwa. Proces starzenia si stw jest procesem nieuchronnym i obiektywnym wynikającym z procesów ruchu naturalnego.
w roku 2000 udział ludności w wieku poprodukcyjnym wynosił około 14,7% (5680 tys.).
ści w wieku poprodukcyjnym zaczął wzrastać i wyniósł (według danych 16,3% (6271 tys.), a w 2020 r. prognozuje się – 21,4% (8215 tys.), natomiast w 20 24,4% (9112 tys.). Prognozy pokazują stały wzrost liczby i udziału ludności w wieku poprodukcyjnym
Proces starzenia się ludności Polski postępuje, lecz jest on ci krajów Unii Europejskiej. Analizy demograficzne wskazuj korzystne zmiany w zakresie umieralności, wydłuży się przeciętne trwanie
poziomie dzietności prowadzić będzie do szybkiego wzrostu udziału ludzi starszych dział ludności w wieku poprodukcyjnym wzrośnie z 15% w 2000 r.
4% w 2030 r., oznacza to przyrost o około 3,4 mln osób2. Dynamikę zmian w strukturz
rysunek (rysunek 1). Osoby w wieku 75 lat i więcej w 2007 roku stanowiły 6% ogółu ludno trzech dekadach odsetek ten będzie dynamicznie wzrastał.
Odsetek osób w wieku 75 lat i więcej w populacji Polski w latach 2007-2035 (w % ogółem).
ci na lata 2008-2035, GUS, Warszawa 2009.
pi po 2025 roku, kiedy to najliczniejsze roczniki powojennego wy 75 lat. Szczególnie dynamiczny wzrost odsetka osób w wieku 75 lat pi w subpopulacji kobiet. W 2030 roku udział kobiet w wieku 75 lat i wi
prognozy, co siódma kobieta i co dziesiąty mężczyzna bę
ci Polski według województw na lata 1999 – 2030, GUS, Warszawa 2000.
ce sytuacji demograficznej, (jeśli nie zaznaczono inaczej) na podstawie danych GUS. Wszystkie informacj społecznych na podstawie danych ZUS.
Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce w perspektywie 2035 roku http://www.demografia.uni.lodz.pl/pubonline/Folia_Szweda.pdf
ństwa. Proces starzenia się cym z procesów ruchu naturalnego.
ci w wieku poprodukcyjnym wynosił około 14,7% (5680 tys.).
ć i wyniósł (według danych 21,4% (8215 tys.), natomiast w 2030 - ci w wieku poprodukcyjnym puje, lecz jest on wciąż jeszcze demograficzne wskazują, że do 2030 roku tne trwanie życia, co przy niskim go wzrostu udziału ludzi starszych
śnie z 15% w 2000 r. do ok.
zmian w strukturze ludności cej w 2007 roku stanowiły 6% ogółu ludności
dzie dynamicznie wzrastał.
2035 (w % ogółem).
najliczniejsze roczniki powojennego wyżu Szczególnie dynamiczny wzrost odsetka osób w wieku 75 lat pi w subpopulacji kobiet. W 2030 roku udział kobiet w wieku 75 lat i więcej wyniesie 13%.
czyzna będą w wieku 75 lat
li nie zaznaczono inaczej) na podstawie danych GUS. Wszystkie informacje dotyczące seniorów w Polsce w perspektywie 2035 roku.
Rys. 2. Piramida wieku ludnoś
Źródło: http://www.egospodarka.pl/61651,Rozwoj
Struktura wiekowa ludności w Polsce
że liczba i struktura ludności w wieku produkcyjnym determinuje poda na rynku pracy. Możemy zauważ
konsumentów o swoistych oczekiwaniach stosownych do wieku, stanu zdrowia, zainteresowa i planów, które pojawiają się w zwi
to klient, który nie powinien nam się
Charakterystyka grupy senior
Analizy ekonomiczne pozwalaj wykorzystana przez wielu producentów Również, jak każda inna grupa, tak i s w sporcie, klubach tematycznych czy realizacj
ze zwiększoną aktywnością tej grupy konsumentów oferenci (przedsi kulturalne, zdrowotne oraz urzę
i bezpieczeństwie codziennego życia (np. modele telefo inteligentne domy), usługową ( np.
wspierać rozwój infrastruktury kulturalnej, o
znaczenie, w wychodzeniu naprzeciw tej grupie konsumentów, maj warunków życia i niwelacji przeszkód architektonicznych,
starszych.
4A. Klimczuk, Srebrna gospodarka, jako odpowied http://odpowiedzialnybiznes.pl/pl/baza-
Piramida wieku ludności w Polsce 2010.
http://www.egospodarka.pl/61651,Rozwoj-demograficzny-Polski-2000-2010,8,39,1.html
Struktura wiekowa ludności w Polsce ulega nadal dynamicznym zmianom. Warto zauwa ci w wieku produkcyjnym determinuje podaż zasobów siły roboczej emy zauważyć, ze obecne „nadwyżki” będą przechodziły w wiek seniorów konsumentów o swoistych oczekiwaniach stosownych do wieku, stanu zdrowia, zainteresowa
ę w związku z brakiem aktywności zawodowej. Jedna to klient, który nie powinien nam się kojarzyć ze stereotypem staruszka.
Analizy ekonomiczne pozwalają zauważyć rosnącą siłę nabywczą emerytów
wykorzystana przez wielu producentów pod warunkiem dostosowania do ich potrzeb produktów i usług.
da inna grupa, tak i seniorzy starają się być aktywni, co przejawia si w sporcie, klubach tematycznych czy realizacją pasji, na które wcześniej mogło nie by
tej grupy konsumentów oferenci (przedsiębiorstwa produkcyjne, jak i instytucje kulturalne, zdrowotne oraz urzędy) powinny zwiększać ofertę produktową
życia (np. modele telefonów komórkowa, łatwość dost
( np. w zakresie kształcenia przez całe życie i usług rehabilitacyjnych oraz rozwój infrastruktury kulturalnej, oświatowej, rekreacyjnej i turystycznej
znaczenie, w wychodzeniu naprzeciw tej grupie konsumentów, mają inwestycje ycia i niwelacji przeszkód architektonicznych, komunikacji miejskiej
, Srebrna gospodarka, jako odpowiedź sektora prywatnego wobec starzenia się społecze -wiedzy/publikacje/artykuly.html?id=6931
2010,8,39,1.html
ulega nadal dynamicznym zmianom. Warto zauważyć, ż zasobów siły roboczej przechodziły w wiek seniorów – konsumentów o swoistych oczekiwaniach stosownych do wieku, stanu zdrowia, zainteresowań
ci zawodowej. Jednakże klient senior
emerytów, która może zostać runkiem dostosowania do ich potrzeb produktów i usług.
aktywni, co przejawia się uczestnictwem niej mogło nie być czasu. W związku biorstwa produkcyjne, jak i instytucje produktową np. w komunikacji
ść dostępu do Internetu czy ycie i usług rehabilitacyjnych oraz wiatowej, rekreacyjnej i turystycznej)4. Również istotne inwestycje w zakresie poprawy i miejskiej oraz pomocy dla osób
starzenia się społeczeństwa,
Konsument jesieni życia ma swoje potrzeby i mogą być one różne. Potrzeby tych, którzy są aktywni zawodowo, mogą znacznie różnić się od wymagań emerytów. Różnice mogą również występować, jeśli chodzi o ich zdolność ekonomiczną (zgromadzone oszczędności, dochody z aktywności zawodowej czy wielkość świadczeń emerytalnych). Dlatego w strategiach marketingowych i sprzedażowych coraz bardziej kompleksowo uwzględnia się dojrzałych klientów. Klient senior często charakteryzuje się następującymi cechami5:
- tradycje rodzinne;
- niska lojalność wobec marki;
- przywiązanie do miejsca zakupów;
- chęć do budowania relacji personalnych;
- podatność na akcje promocyjne.
Przedsiębiorstwa coraz częściej zaczynają reagować na te informacje i nie tylko dostrzegają potrzeby starszych konsumentów, ale również dywersyfikują ten segment rynku. W porównaniu z USA czy krajami Europy Zachodniej, polski rynek usług i produktów dla seniorów dopiero się rozwija.
O ile dzisiaj osoby powyżej 65 roku życia stanowią ok. 13,5 % obywateli naszego kraju, to według GUS już w 2035 r6. będzie ich prawie dwukrotnie więcej, a do 2050 r. mogą stanowić nawet połowę polskiego społeczeństwa. Przemiany, jakie zachodzą w demografii i wielkości dochodów polskich seniorów będą determinować działania przedsiębiorstw produkcyjnych i instytucji na rzecz tej ważnej grupy konsumentów.
Nowe tendencje w marketingu wskazują, że w niedługim czasie będziemy zbliżać się do tendencji zachodnich, gdzie grupa seniorów będzie stanowić strategiczną grupę klientów. Będzie to grupa często dobrze wykształcona i o wzrastających dochodach oraz wysokich oczekiwaniach wobec produktów i usług jak również oczekująca odpowiedniej, jakości obsługi, co determinować będzie działania marketingowe.
Senior do łatwych konsumentów nie należy – bywa nieufny, ostrożny, nieco oporny na korzystanie z technologii, które młodym często wydają się niezbędne do życia. Taka postawa z reguły wynika z braku umiejętności poszukiwania niezbędnych do zakupu informacji oraz niedostatecznej wiedzy na temat praw konsumentów. Jednakże ten stan zmienia się, powoli zaczynamy odchodzić od stereotypu seniora staruszka, co jest konsekwencją rosnącej aktywności fizycznej i intelektualnej ludzi w jesieni wieku. Przejawia się to aktywnością seniorów w Uniwersytetach III Wieku, ich uczestnictwem w programach unijnych w ramach kształcenia w zakresie obsługi Internetu i urządzeń informatycznych, itp. Większa aktywność ludzi w wieku dojrzałym jest determinowana koniecznością podnoszenia swoich kwalifikacji z racji rosnącej świadomości o permanentnym kształcenia się, jak również ustawa o wzroście wieku emerytalnego wymusza świadomość aktywności zawodowej.
5 J. S. Ławicki, Zachowania rynkowe seniorów w Polsce, W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Nr 660, Ekonomiczne Problemy Usług Nr 72. S. 606.
6http://www.zycie.senior.pl/147,0,Senior-8211-konsument-przyszlosci,13325.html
Pojęcie innowacji
W związku z istnieniem wielu definicji oraz brakiem jednego powszechnie akceptowanego wyjaśnienia terminu innowacje, występuje wiele podziałów oraz zależnych od nich rodzajów innowacji.
Termin ten w opinii Ph. Kotlera to „jakikolwiek produkt, usługa lub pomysł, który jest postrzegany przez kogoś, jako nowy. Pomysł ten może istnieć od dawna, ale stanowi innowacje dla osoby, która postrzega go, jako nowy”7. Na potrzeby polityki naukowo-technicznej, a także dla zachowania porównywalności w czasie z wynikami dotychczasowych badań statystycznych innowacji, w wielu przypadkach użyteczne jest stosowanie „węższej” definicji innowacji, dlatego też w drugim wydaniu podręcznika Oslo Manual wyodrębnione zostają innowacje produktowe, innowacje organizacyjne, innowacje procesowe oraz innowacje marketingowe. Produkty (wyroby i usługi), procesy i metody (techniczne, organizacyjne i marketingowe) są innowacjami, jeśli są nowe lub istotnie ulepszone przynajmniej z punktu widzenia wdrażającego je przedsiębiorstwa. Oznacza to, że definicja innowacji według podręcznika Oslo Manual obejmuje pełne spektrum nowości – od nowości na skalę światową, poprzez nowości w skali rynku, na którym działa przedsiębiorstwo, po nowości tylko z punktu widzenia danego przedsiębiorstwa.
Interesować nas będą innowacje związane z produktem, jak również procesem świadczenia usług.
W warunkach konieczności szybkiego reagowania na wymagania dynamicznego rynku seniorów, znajomość ich postaw i zachowań wobec innowacji może istotnie przyczynić się do wzrostu innowacyjności podmiotów. Według Raportu Arthur D. Littre The Future of Innovation Management: The Next 10 Years najsilniejszym trendem zmieniającym podejście do kreowania produktów będą właśnie zmiany zachowań nabywców i konieczność uwzględniania tych zmian w procesach innowacyjnych8. Pod względem innowacji w produkcji i gospodarce, polskie przedsiębiorstwa należą do najmniej aktywnych w Unii Europejskiej, w czołówce znajdują się Niemcy i Finlandia. Uboga tradycja kultury innowacji sprawia, że Polska znajdują się w grupie słabych innowatorów9. Innowacje w gospodarce prowadzą do tworzenia nowych produktów, do ulepszania technologii, zwiększenia efektywności i tym samym do zwiększenia konkurencyjności gospodarki wobec innych krajów. We wszystkich działaniach zarówno w zakresie innowacji, jak i imitacji powinno mieć się na uwadze wartość dla klienta10, a nie tylko skuteczność konkurowania. Ich rynkowa skuteczność zależna jest od tego na ile uwzględniają one panujące trendy w konsumpcji, które dotyczą również osób starszych i czynniki je warunkujące, w tym również demograficzne. Wśród nowych zjawisk w konsumpcji należy wymienić: dbałość o zdrowie, dobrą kondycję, wygodę oraz towarzyszące temu serwicyzacja i dematerializacja konsumpcji, homocentryzm i prywatyzacja konsumpcji, ekokonsumpcja,
prosumpcję, mediatyzację
i wirtualizację, jak również heterogenizację i glokalizację11. Zmiany te przyczyniają się również do większej
7 Ph. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner i Ska, Warszawa 2004, s. 222.
8 T. Taranko, Zmiany zachowań konsumentów i ich wpływ na kształtowanie produktów, „Marketing i Rynek” 20013, nr 3, s.2.
9 Wdług Innovation Union Scoreboard 2013.
10 Wartość dla klienta może być definiowana w różny sposób. Może być ona postrzegana przez niego, jako zespół korzyści ekonomicznych, technicznych i społecznych pozyskiwanych w zamian za cenę płaconą za dany produkt z uwzględnieniem dostępnej na rynku oferty.
11Cz. Bywalec, Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 194-239.
akceptacji nowych produktów, również wśród osób starszych, jednak musza one oferować konsumentom nowe wartości.
Reasumując każda innowacja ma na celu udoskonalić dany produkt czy świadczona usługę, a z punktu widzenia konsumenta usprawnić mu działanie lub uatrakcyjnić dany zakup. Innowacje marketingowe to tworzenie nowej wartości dla konsumenta, o czym powinni pamiętać producenci i usługodawcy skoncentrowani na grupie klientów – seniorów.
Obszary powstania innowacyjnych rozwiązań dla seniorów
Tematyka starzenia się społeczeństwa jest coraz częściej poruszana nie tylko na niwie medycznej czy socjologicznej, ale również ekonomicznej i dalej marketingowej. Konsument senior - często opisywany, jako Segment 55 + - staje się coraz bardziej atrakcyjnym również finansowo obszarem rynku. Segment tych konsumentów to osoby bogate w doświadczenia rynkowe, dysponujący coraz większymi dochodami, wiedzą z zakresu poszukiwanych produktów czy usług jak i większymi możliwościami czasowymi. Często osoby te realizują swoje „odroczone” pasje czy też testują poszukiwane przez siebie nowości produktowe jak również odkrywają ciekawe obszary – np. podróżując. Wbrew stereotypom, emeryci, jako grupa społeczna nie są biedni - dochody ich gospodarstw domowych często przekraczają średnią krajową. Kwota tej nadwyżki w 2007 roku wyniosła ok. 76 mld złotych (dane z GUS). Z tych 76 mld znaczna część została w sklepach.
Korzystając ze swoich pewnych, stałych dochodów, polscy emeryci nadrabiają braki w wyposażeniu swoich mieszkań, remontują je, wymieniają sprzęt AGD. Stanowią stałą, silną grupę konsumentów w hipermarketach. Mają czas, więc chętnie wychodzą na zakupy, wykorzystując promocje, obniżki, itp. i wydają pieniądze nie tylko na artykuły pierwszej potrzeby. Badania pokazują, że zmienia się także struktura wydatków. Na przykład w roku 2008 emeryci kupili ponad sto tysięcy telefonów komórkowych i ponad 70 tysięcy odtwarzaczy DVD12. Dlatego tez należy coraz bardziej udoskonalać produkty pod kątem tej grupy konsumentów.
Działania innowacyjne winny się skupić na takich obszarach życia i działalności osób w podeszłym wieku, aby zapewnić im lepszą jakość życia i funkcjonowania w społeczeństwie, mogą one obejmować:
−
wykorzystanie technologii informacyjnych do tworzenia domowych systemów opieki medycznej oraz opieki telmedycznej, który umożliwia min. pomoc w nagłych przypadkach, detekcję upadku, monitorowanie dodatkowych sygnałów jak zalanie, pożar gaz, itp.;
−
działania architektoniczne związane z dostosowaniem warunków mieszkaniowych do możliwości osób starszych;
−
promocję samodzielnego życia, również z coraz większym wykorzystaniem IT (telefony komórkowe dostosowane pod względem funkcjonalności do możliwości obsługi przez starsze
12J. Śnihur, Senior, jako istotny klient – uczestnik współczesnego rynku, W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług .2011, Nr 660 (72), s. 653-663.
osoby, interaktywne programy telewizyjne, czy też doskonalenie w tej grupie umiejętności korzystania z sieci);
−
rozwój usług skoncentrowanych na zagospodarowaniu wolnego czasu seniorów (usługi edukacyjne, turystyka, usługi prozdrowotne, inne);
− rozwój usług zmierzający do dostarczenia potencjalnemu klientowi okazji do kontaktów społecznych (np. różnego rodzaju kluby, sekcje zainteresowań, itp.), czy też potwierdzających jego status
społeczny;
− rozwój dziedzin gerontologicznie istotnych dla ekonomii zdrowia, w tym technologie medyczne i e-zdrowie, technologie wspierające słuch i wzrok, protetyka i ortopedia;
− IT i media w połączeniu z medycyną, promowaniem niezależności i bezpieczeństwa (np. na wzór bezpiecznych domów w Skandynawii);
− robotyka usług połączona z promocją samodzielnego życia w przypadku starszych osób z ciężkimi schorzeniami zdrowotnymi13;
− usługi komunikacji miejskiej dostosowane do potrzeb ludzi starszych (np. formy informowania pasażerów o przebiegu jazdy);
− rozwój usług bankowych i ubezpieczeniowych mający na celu zabezpieczenie ekonomiczne tej grupy konsumentów;
− rozwój usług propagujących zdrowy styl życia (np. zajęcia sportowe, porady w zakresie diety i inne);
− rozwój rynku produktów żywnościowych przeznaczonych dla osób z określonymi schorzeniami (np. produkty o obniżonym wskaźniki glikemicznym, obniżające cholesterol i inne);
− rozwój rynku suplementów diety wspomagających leczenie dolegliwości typowych dla osób w podeszłym wieku;
− produkcja odzieży i obuwia adresowanych do seniorów i seniorek.
Podsumowując rozważania warto zauważyć, iż w grupie klientów seniorów znajdujemy nie tylko osoby niesprawne, samotne, żyjące ze skromnej emerytury czy renty, które wymagają wsparcia i opieki ze strony państwa, samorządu, pomocy społecznej, ale również stale powiększającą się grupę osób aktywnych, wykształconych, w miarę sprawnych i samodzielnych, która poszukuje oferty rynkowej dostosowanej do swoich potrzeb i możliwości. Dzisiaj nikogo nie dziwi już senior z komórką czy też surfujący po Internecie. Działania marketingowe winny być skoncentrowane na wdrażaniu optymalnych rozwiązań – oferta i obsługa dostosowana do indywidualnych potrzeb, zwiększanie dogodności jej wykorzystywania jak również budowania więzi pomiędzy firmą a klientem poprzez: karty lojalnościowe.
13 A. Klimczuk, Srebrna gospodarka, jako odpowiedź sektora prywatnego wobec starzenia się społeczeństwa, http://odpowiedzialnybiznes.pl/pl/baza-wiedzy/publikacje/artykuly.html?id=6931
Podsumowanie
Nieuchronność przemijania zawsze jest sprawą trudną jednak nie musi być to czas smutny i nieaktywny. Dzisiejszy senior to osoba coraz lepiej wykształcona o poprawiającym się portfelu, oczekująca określonych produktów i usług, które przyczynią się do poprawy, jakości ich życia czy też realizacji pasji, na które wcześniej np. nie było czasu. Z punktu widzenia usługodawcy i producenta może to być bardzo atrakcyjny rynek docelowy, którzy już dzisiaj adresują swoją ofertę właśnie do nich. Niestety nie są to jeszcze polskie firmy, ale zapewne niebawem to się zmieni.
Literatura:
1. Arthur D. Littre The Future of Innovation Management Union Scoreboard 2013.
2. Bywalec Cz., Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010.
3. http://www.zycie.senior.pl/147,0,Senior-8211-konsument-przyszlosci,13325.html.
4. Klimczuk A. , Srebrna gospodarka, jako odpowiedź sektora prywatnego wobec starzenia się społeczeństwa, http://odpowiedzialnybiznes.pl/pl/bazawiedzy/publikacje/artykuly.html?id=6931.
5. Taranko T., Zmiany zachowań konsumentów i ich wpływ na kształtowanie produktów,
„Marketing i Rynek” 2013, nr 3.
6. Kotler Ph., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wyd. Gebethner i Spółka, Warszawa 2004.
7. Ławicki J. S., Zachowania rynkowe seniorów w Polsce, W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 660, Ekonomiczne Problemy Usług nr 72.
8. Szweda-Lewandowska Z., Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów
w Polsce w perspektywie 2035 roku. http://www.demografia.uni.lodz.pl/pubonline/Folia_Szweda.pdf.
9. Śnihur J., Senior, jako istotny klient – uczestnik współczesnego rynku, W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 660, Ekonomiczne Problemy Usług nr 72.
10. Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999 – 2030, GUS, Warszawa 2000.
