Widok Struktura morfologiczna słowa a jego funkcja interakcyjna

Struktura morfologiczna słowa a jego funkcja interakcyjna 295

GRAŻYNA HABRAJSKA

Uniwersytet Łódzki

Struktura morfologiczna słowa a jego funkcja interakcyjna

Poziom interakcyjny języka jest zorganizowaną częścią jego gramatyki, pozwalającą na nawiązanie i utrzymywanie kontaktu między interlokutorami.

Podstawową jednostką na tym poziomie jest akt mowy. Wszystkie środki ję- zykowe, które przekształcają wypowiedzenia ideacyjne w akty mowy, tworzą odrębną klasę strukturalnie różnorodnych jednostek funkcjonalnych — opera- torów interakcyjnych. Wśród nich spotykamy takie, które są przeznaczone wyłącznie do generowania aktów mowy, oraz takie, które pełnią funkcję podwój- ną — występują jako jednostki poziomu przedstawieniowego (ideacyjnego), bę- dąc równocześnie operatorami interakcyjnymi (por. Awdiejew 2004). Operatory interakcyjne występują w postaci leksemów (chyba, niestety, przecież itd.), frazemów (mówię ci!, a niech cię!, po jaką cholerę? itd.), afiksów (-by, -że, -no itd.) i innych wykładników formalnych, umożliwiających identyfikację okre- ślonych kategorii gramatycznych. Afiksy mogą same być operatorami interak- cyjnymi, ale mogą także tworzyć struktury, które są w sposób szczególny predys- ponowane do pełnienia funkcji operatorów interakcyjnych.

Kiedy mówimy o afiksalnych operatorach interakcyjnych to przede wszystkim narzucają się przykłady operatorów emotywno-oceniających. Zgodnie z definicją emotywnego aktu mowy¹, sformułowaną przez Aleksego Awdiejewa, wyrażona emocja pomaga mówiącemu w przekonaniu odbiorcy do przyjęcia proponowanej oceny, ponieważ — na mocy konwencji wymagającej solidarności uczuć — odbior- ca nie ma możliwości odrzucenia wyrażonej emocji z taką samą łatwością, z jaką odrzuciłby samą ocenę niepopartą emocją. Wyrażana emocja pełni więc równo- cześnie funkcję perswazyjną. Na wartościującą funkcję afiksów od dawna zwracała uwagę Jadwiga Puzynina, wiele miejsca poświęciła im w swych pracach Elżbieta Laskowska. Wszyscy znamy takie formanty słowotwórcze, które są predyspono- wane do pełnienia funkcji emotywno-oceniających operatorów interakcyjnych,

1 Za Aleksym Awdiejewem: akt emotywny: Stosując Aj, nadawca zabezpiecza przyjęcie przez odbiorcę oceny, towarzyszącej wyrażonej emocji (Awdiejew 2004).

Jêzyk a Kultura • tom 25 • Wrocław 2015

jak: -ka, -ek, -ko, -ik, -ki; -ina, -ś-/-iś-/-uś-, -ć-, -ń-, -’o, -ucha, -uchna, -alek/-ulek;

-sko/-isko, -idło, -al, -uch; -ę, -ątko, -ak, -czyk, ucięcie, a także formanty obcego pochodzenia typu: super-, arcy-, ekstra- itd. Derywaty utworzone za pomocą tych formantów stanowią zwykłe dublety emotywno-oceniające, które stosowane w ję- zyku potocznym, wyrażają oceny, którym towarzyszą różnego rodzaju odcienie emocji. Na przykład przedrostkowe formanty obcego pochodzenia super-, arcy, - ekstra- w połączeniu z rzeczownikami wprowadzają wysoką ocenę pozytywną² wraz z towarzyszącą jej emocją, wskazującą na zachwyt nadawcy, por.:

koncert ⇒ (+) SUPER-koncert, (+) mistrz ⇒ (++) ARCY-mistrz, chłopak ⇒ (+) EKSTRA-chłopak itd.

Z kolei rodzime formaty przyrostkowe nakładają na wprowadzany przez pod- stawę sens różnorodne nacechowanie emotywne — od pogardy po serdeczność, któremu towarzyszy negatywna³ lub pozytywna ocena o różnej sile. Najbardziej negatywna ocena idzie w parze oczywiście z wyrażaniem pogardy, np.:

dziew-czyna ⇒ (− −) dziew-UCHA, (−) bab-a ⇒ (− − −) bab-SKO, (−) dziad

⇒ (− − −) dziadz-ISKO / (− − −) dziad-YGA itd.

Słabsze negatywne nacechowanie towarzyszy lekceważeniu, wyrażanemu poprzez ironizowanie, np.:

(+) myśliciel ⇒ (− −) myśliciel-EK, aktor ⇒ (− −) aktor-EK; (− −) aktorz- -YNA, pisarz ⇒ (− −) pisarz-YNA, (+) naród ⇒ (− −) narod-EK/(− −) na- rodz-IK, (+) Polak ⇒ (− −) Polacz-EK, syn ⇒ (− −) syn-ALEK, sukienk-a

⇒ (− −) sukiencz-YNA itd.

Jeszcze mniej negatywnie nacechowane jest bagatelizowanie, często związa- ne z wyrozumiałością, czy wstydliwą aprobatą, jak w przykładach:

(+++) miłość ⇒ (−) miłost-KA, film ⇒ (−) film-IK, pytani-e ⇒ (−) pytan- -KO, wiersz ⇒ (−) wiersz-YDŁO, sztuk-a ⇒ (−) sztucz-YDŁO itd.

Bliskie emocjonalnie takiej wstydliwej aprobacie jest litość i wyrażanie współczucia, powiązane z oceną pozytywną obiektu nazwanego w podstawie, np.

kobiet-a ⇒ (+/−) kobiec-INA, chłopak ⇒ (+/−) chłopacz-YNA, (−) biedn-y/

biedn-a ⇒ (+/−) bid-ULA itd.

Pozytywne nacechowanie wprowadzają również formanty znoszące dystans, implikujące nieoficjalność kontaktu, np.:

brzuch ⇒ (+) brzu-Ś, jedzenie ⇒ (+) jedzon-KO itd.

2 Przy przykładach sygnalizowana znakiem (+), a w miejscach, gdzie ważna jest moc (grada- cja), odpowiednio znakami (++) i (+++).

3 Przy przykładach sygnalizowana znakiem (−), a w miejscach, gdzie ważna jest moc (grada- cja), odpowiednio znakami (− −) i (− − −).

Oczywiście, jak wiadomo, wartościowanie dodatnie wprowadzają wszystkie formanty spieszczające, umożliwiające wyrażanie uczucia bliskości, serdeczno- ści, życzliwości, np.

dziad-ek ⇒ (++) dziadzi-UŚ ~ (++) dziad-UNIO, syn ⇒ (++) syn-UŚ, córk-a

⇒ (++) cór-UŚ ~ (++) cór-USIA, mam-a ⇒ (++) mam-CIA, syn ⇒ (++) syn- -CIO, dziad-ek ⇒ (++) dziadzi-O, mat-ka ⇒ (++) mat-UCHNA itd.

Nie przypadkiem wiele z tych formantów wprowadza także kategorię po- mniejszania, powiększania czy niedorosłości, np.

Żyd ⇒ (+) Żydzi-Ę, Cygan ⇒ (+) Cygani-ĄTKO, jaskółk-a ⇒ (+) jaskółecz- -KA, lew ⇒ (+) lwi-ĄTKO, szaf-a ⇒ (−) szaf-SKO, dom ⇒ (−) dom-ISKO, nos ⇒ (−) noch-AL. palec ⇒ (−) pal-UCH itd.,

jak się bowiem wydaje, nacechowanie wprowadza każde odstępstwo od normy, takie jak brak, nadmiar, natężenie cechy czy przeciwieństwo. W funkcji operato- rów emotywno-oceniających wystąpić więc mogą wszystkie formanty na takie odstępstwo wskazujące. Negatywne oceny i emocje wyrażane są przez derywaty, które wskazują na nadmiar tego, co określone w podstawie, na przykład pewne predykaty akcji w połączeniu z prefiksami, takimi jak: na-, ob-, u-, za- itd. I ope- ratorem SIĘ, por.:

chodzić ⇒ (−) NA-chodzić SIĘ⁴, jeść ⇒ (−) OB.-jeść SIĘ⁵, pić ⇒ (−) U-pić SIĘ⁶, pracować ⇒ (−) ZA-pracować SIĘ⁷ itd.

albo przymiotniki z formantami nad-, hiper- itp., por.:

(+) opiekuńcz-y ⇒ (−) NAD-opiekuńczy, (+) poprawn-y ⇒ (−) HIPER-po- prawny itd.

Specyficzne odstępstwo od normy stanowi rozproszenie czy naruszenie pożą- danego stanu, zawierające prefiksy roz-, dez- itp., por.:

(+) skupić : (−) ROZ-proszyć, (+) pobrać się : (−) ROZE-jść się; (+) aprobata

⇒ (−) DEZ-aprobata, (+) informacja ⇒ (−) DEZ-informacja, (+) integracja

⇒ (−) DEZ-integracja itd.

Nieco inna sytuacja występuje w przypadku operatorów, które implikują brak lub niedobór tego, co nazwane zostało w podstawie. Jeśli brak dotyczy cze- goś pożądanego, to derywaty mają nacechowanie negatywne i wywołują nega- tywne emocje, np.:

4 Nachodzić się: dużo > chodzić [ktoś] + zmęczyć się [ktoś].

5 Objeść się: dużo > jeść [ktoś] + źle > czuć się [ktoś].

6 Upić się: dużo > pić [ktoś, alkohol] + źle > czuć się [ktoś].

7 Zapracować się: dużo > pracować [ktoś] + źle > czuć się [ktoś].

(−) bez sensu ⇒ (−) BEZ-sens⁸, (−) bez idei ⇒ (−) BEZ-ide-OW-y ⇒ (−) BEZ-ideowi-EC⁹; (−) bez cel-u ⇒ (−) BEZ-cel-OW-y¹⁰, (−) bez dom-u ⇒ (−) BEZ-dom-N-y¹¹; (+) urodzaj ⇒ (−) NIE-urodzaj¹², (+) taktowny ⇒ (−) NIE-taktowny¹³ itd.

Inaczej rzecz się ma wtedy, gdy brak dotyczy czegoś niepożądanego, wów- czas derywaty są nacechowane dodatnio i wzbudzają emocje pozytywne, np.:

(+) bez trosk ⇒ (+) BEZ-trosk-I¹⁴, (+) *bez interesu ‘nie mający interesu / nie oczekujący korzyści’ ⇒ (+) BEZ-interes-OWN-y¹⁵, (+) *bez awari(-i)

⇒ (+) BEZ-awaryj-N-y¹⁶, (+) bez błędu ⇒ (+) BEZ-błęd-NI-e ⇒ (+) BEZ- -błęd-N-y¹⁷, (+) bez bólu ⇒ (+) BEZ-bol-EŚNI-e ⇒ (+) BEZ-bol-ESN-y¹⁸; (−) drogi ⇒ (+) NIE-drogi, (−) trudny ⇒ (+) NIE-trudny, (−) uciążliwy ⇒ (+) NIE-uciążliwy¹⁹, (−) zawodny ⇒ (+) NIE-zawodny²⁰ itd.

Od braku, a zwłaszcza niedoboru czegoś określonego w podstawie odróżnić na- leży wskazywanie na stopień natężenia cechy. Wówczas, rzecz jasna, wartościowanie podstawy i derywatu jest takie samo, różni się jedynie mocą (natężeniem), np.:

(− − −) gorzk-i ⇒ (−) gorzk-AW-y²¹, (+++) słodk-i ⇒ (+) słodk-AW-y²², (++) śliczn-y ⇒ (+++) PRZE-śliczn-y²³, (− −) brzydk-i ⇒ (− − −) PRZE-

8 Bezsens: nie mieć [x, sens] = (być) bez sensu [x] = jest bezsensem [x] = x to bezsens;

gdzie x = zdarzenie, działanie, wypowiedź itd.

9 Bezideowiec: nie wyznawać/mieć [ktoś, żadna > idea] = (być) bezideowy [ktoś] = ktoś to bezideowiec.

10 Bezcelowy: nie mieć [x, cel] = (być) bezcelowy [x]; gdzie x = zdarzenie, działanie, wypo- wiedź itd.

11 Bezdomny: nie mieć [ktoś, mieszkać (ktoś, (w) dom)].

12 Nieurodzaj: mało > urodzić się [produkty rolne].

13 Nietaktowny: taktownie > nie postępować [ktoś] = (być) nietaktowny [ktoś].

14 Beztroski: nie mieć [ktoś, troski] = (być) beztroski [ktoś].

15 Bezinteresowny: nie mieć [ktoś, interes] = (być) bezinteresowny [ktoś] = nie oczekiwać [ktoś, korzyści].

16 Bezawaryjny: nie ulegać [urządzenie, awaria] = bezawaryjne [urządzenie].

17 Bezbłędnie, bezbłędny: nie robić [ktoś, błąd] = bez błędu > robić [ktoś, coś] = bezbłęd- nie > robić [ktoś, coś]  bezbłędne [coś].

18 Bezboleśnie, bezbolesny: bez bólu > robić [ktoś, coś, komuś] = bezboleśnie > robić [ktoś, coś, komuś]  bezbolesne [coś]: bezbolesny zastrzyk, zabieg itd.

19 Nieuciążliwy: nie ciążyć [ktoś, komuś] = nieuciążliwy [ktoś].

20 Niezawodny: nie zawieść [ktoś/coś, kogoś] = niezawodny [ktoś] / niezawodne [coś].

21 Gorzkawy: mało > gorzki [herbata].

22 Słodkawy: mało > słodki [herbata].

23 Prześliczny: bardzo > śliczny [widok].

-brzydł-y²⁴, (+) mił-y ⇒ (+++) ARCY-miły²⁵, (+) mocn-y ⇒ (+++) EKS- TRA-mocny²⁶, (+) modn-y ⇒ (++) SUPER-modny²⁷ itd.

Dużą grupę wśród tego typu formacji stanowią takie, w których przypadku zastosowane zostały morfologiczne operatory gradacji, którymi są gramatyczne formanty tworzące derywaty stopnia wyższego i najwyższego przymiotników oraz przysłówków. Jak wiadomo, nie zmieniają one oceny wpisanej w podstawę, lecz jedynie zmieniają jej moc, por.:

(+) ważn-y ⇒ (++) ważni-EJSZ-y ⇒ (+++) NAJ-ważniejszy, (+) słodk-i ⇒ (++) słod-SZ-y ⇒ (+++) NAJ-słodsz-y, (−) zimn-y ⇒ (− −) zimni-EJSZ-y

⇒ (− − −) NAJ-zimniejsz-y, (−) słab-y ⇒ (− −) słab-SZ-y ⇒ (− − −) NAJ- -słabsz-y itd.

Sens wnoszony przez podstawę wpływa również na dodatnie lub ujemne na- cechowanie derywatów wskazujących na jego przeciwieństwo, zgodnie z zasadą, że pozytywnie oceniane jest to, co pożądane, a negatywnie to, co niepożądane.

Sens przeciwny do wskazanego w podstawie wprowadzany jest przez formanty anty-, przeciw-, nie-, por.

(−) faszysta ⇒ (+) ANTY-faszysta²⁸, (+) pogoda ⇒ (−) NIE-pogoda²⁹, rzą- dowy ⇒ (−) ANTY-rządowy³⁰ / (−) PRZECIW-rządowy, (+) smaczny ⇒ (−) NIE-smaczny³¹ itd.

Niektóre z tych operatorów mogą funkcjonować jako reakcje na wcześniej- szą wypowiedź, wyrażającą zachwyt, radość, zadowolenie itp., por.:

A: I jak wyglądam?

B: SUPER!

A: Jak było na imprezie?

B: EKSTRA!

W ten sposób funkcjonują nie tylko operatory emotywno-oceniające, ale również operatory modalne i operatory działania. W obu tych rolach występuje operator nie, por.:

— nie jako operator modalny, stanowiący odpowiedź na pytanie:

24 Przebrzydły: bardzo > brzydki [widok] + budzić wstręt [widok, (w) ktoś].

25 Arcymiły: bardzo > miły [człowiek].

26 Ekstramocny: bardzo > mocny [materiał].

27 Supermodny: bardzo > modna [fryzura].

28 Antyfaszysta: być przeciwny [ktoś, faszyzm].

29 Niepogoda: (być) zła [pogoda].

30 Antyrządowy: występować [ktoś, (przeciw) rząd].

31 Niesmaczny: nie smakować [x, komuś] = niesmaczny [x].

A: Wyjeżdżasz jutro?

B: NIE

— nie jako operator działania, stanowiący odmowę na prośbę:

A: Zabierz mnie ze sobą B: NIE

Drugą dużą grupę operatorów interakcyjnych, występujących w postaci mor- femów, stanowią operatory działania. Są nimi przede wszystkim wykładniki for- malnych trybów gramatycznych: przypuszczającego i rozkazującego, które w ak- cie komunikacji wprowadzają różne akty mowy. Stanowiąc jednostki formalnie zależne, wchodzą w związki z jednostkami wypowiedzenia ideacyjnego lub z ca- łym wypowiedzeniem. Domeną takich związków może być odrębna jednostka, grupa składniowa, a nawet całe wypowiedzenie [Awdiejew 2004].

Wykładniki formalne gramatycznego t r y b u p r z y p u s z c z a j ą c e g o mogą być operatorami różnorodnych aktów mowy. Najczęściej stanowią skonwencjonali- zowane struktury wprowadzające szczególnie grzeczne formy aktów nakłaniających do działania³², głownie prośby i proponowania. P r o ś b ę³³ implikują struktury za- wierające wykładniki 2 osoby sg. i pl., np.: Wpadł-BYŚ do mnie wieczorem!, Posiedział-BYŚ u niego!, Odwiedzili-BYŚCIE babcię! itd. Często z dodatkowym operatorem, który formalnie przeznaczony jest do tworzenia pytania, a tu stanowi skon- wencjonalizowany wykładnik, podkreślający grzeczność w stosunku do interlokutora, stosowany wówczas gdy bardzo nam zależy na spełnieniu prośby lub gdy prosimy o coś osobę obcą, np.: CZY mógł-BYŚ wziąć ze sobą dokumenty? CZY mógł-BY pan to przepisać?³⁴ itd. Podkreślamy wówczas silniej dobrą wolę osoby, do której skierowana jest prośba. Jeszcze silniej podkreślana jest zależność mówiącego od osoby, do której się zwraca, gdy po operatorze czy wprowadzony zostanie opera- tor negacji nie, por. CZY NIE mógł-BYŚ pójść za mnie na zajęcia? CZY NIE mo- gła-BY mi pani pomóc? itd. Z kolei p r o p o n o w a n i e³⁵ wprowadzane jest przez formalne wykładniki trybu przypuszczającego 1 osoby pl., np.: Pojechali-BYŚMY do matki! Posiedzieli-BYŚMY u niego! itd.

Operatory mające formalne wykładniki w postaci afiksów właściwych dla trybu przypuszczającego mogą również wprowadzać akty wyboru (zwykle rady).

32 Za Aleksym Awdiejewem: akt nakłaniający do działania: Stosując Aj, nadawca ma na celu nakłonić odbiorcę do wykonania korzystnego dla siebie działania (p) (Awdiejew 2004).

33 Za Aleksym Awdiejewem: prośba: Stosując Aj,nadawca ma na celu nakłonić odbiorcę do wykonania (p), które jest dla niego korzystne i w przypadku odmowy wykonania (p) przez odbiorcę ma prawo do zastosowania wobec niego sankcji moralnych (Awdiejew 2004).

34 Operator pan / pani komunikacyjnie wprowadza również drugą osobą sg.

35 Za Aleksym Awdiejewem: proponowanie: Stosując Aj, nadawca ma na celu nakłonić od- biorcę do wykonania (p), jego zdaniem korzystnego dla niego i odbiorcy, równocześnie pozostawia odbiorcy wolną wolę wyboru wykonania (p), niewykonania (p) lub wykonania czegoś innego (Aw- diejew 2004).

Jako r a d y³⁶ można zinterpretować wymienione wyżej wypowiedzenia zaliczo- ne do próśb, zawierające wykładniki 2 osoby sg. lub pl. Radami są także struktury, w których operatorem jest formalny wykładnik 1 osoby sg. trybu przypuszczają- cego: Na twoim miejscu ja BYM od razu wpłacił zaliczkę. Na państwa miejscu ja BYM się tym nie przejmował. Nie przejmował-BYM się tym. itd. Operatory interakcyjne mające postać 1 osoby sg. trybu przypuszczającego mogą również wprowadzać akty mowy, w których mówiący wyraża pragnienie zaistnienia ja- kiegoś stanu rzeczy, g o t o w o ś ć do określonego działania, np.: Pojechał-BYM do matki. Wpadł-BYM do sklepu. Posiedział-BYM u niego itd.

Również wykładniki formalne gramatycznego trybu rozkazującego są opera- torami różnych aktów nakłaniających. W przeciwieństwie od wykładników trybu przypuszczającego zwykle stanowią skonwencjonalizowane struktury wprowa- dzające kategoryczne formy aktów nakłaniających do działania, głównie żąda- nia³⁷, np.: JEDŹ do miasta! NAPISZ do babci! itd. oraz aktów gotowości — głów- nie pogróżki³⁸, np.: SPRÓBUJ tylko tam pójść! NIE WAŻ SIĘ tak mówić! itd.

Wyjątkowo tego rodzaju operatory stanowią skonwencjonalizowane struktu- ry ż y c z e n i a, np. ŚPIJ spokojnie! BĄDŹ zdrów! itp.

Wykładniki trybu rozkazującego mogą też być operatorami emotywno-oce- niającymi, wyrażając na przykład p o c i e s z e n i e, por. NIE MARTW SIĘ!, NIE TRAĆ głowy! n a g a n ę, por. PUKNIJ SIĘ w czoło! Z d z i w i e n i e, por. PO- PATRZ, POPATRZ! itd.

Kolejną wyraźnie rysującą się grupę operatorów interakcyjnych, które nie są odrębnymi leksemami, stanowią perswazyjne o p e r a t o r y p o n a g l a n i a, wzmacniające żądanie, typu: -no!, -że!, np.: Otwórz-NO!Przeczytaj-NO! Chodź- -NO! Chodź-ŻE! Weź-ŻE! itd.

Operator no może też współtworzyć segment tekstu, stanowiąc potwierdze- nie poprzedzającej go wypowiedzi, por.:

A: Janek nigdy nie jest przygotowany do dyskusji.

B: NO.

A: Czy przygotowałeś wystąpienie?

B: NO.

36 Za Aleksym Awdiejewem: rada: Stosując Aj,nadawca ma na celu zaproponowanie ko- rzystnego dla odbiorcy działania lub zaniechania niekorzystnego dla odbiorcy działania w warun- kach, kiedy sam odbiorca nie jest w stanie wybrać samodzielnie takiego postępowania i/lub nie jest w stanie przewidzieć jego wyników (Awdiejew 2004).

37 Za Aleksym Awdiejewem: żądanie: Stosując Aj,nadawca ma na celu nakłonienie odbiorcy do wykonania (p), które jest dla niego korzystne i w przypadku odmowy wykonania (p) przez odbior- cę ma prawo do zastosowania wobec niego sankcji praktycznych (Awdiejew 2004).

38 Za Aleksym Awdiejewem: pogróżka: Stosując Aj,nadawca ma na celu zmuszenie odbiorcy do wykonania korzystnego dla niego (p) lub do zaniechania wykonania przez odbiorcę niekorzystne- go dla niego (p) eksponując w stosunku do odbiorcy możliwe sankcje praktyczne w przypadku jego niepodporządkowania się określonym warunkom (Awdiejew 2004).

Wreszcie, najczęściej stosowany operator modalny stanowią formalne wy- kładniki c z a s u p r z y s z ł e g o.

Jak już wspomniałam, poza tym, że afiksy mogą same być operatorami in- terakcyjnymi, mogą one także tworzyć struktury, które są w sposób szczegól- ny predysponowane do pełnienia funkcji operatorów interakcyjnych. Wydaje się, że takimi strukturami są przede wszystkim: quasi-przysłówki, formy neu- trum i struktury bezosobowe (predykatywy). Nie można jednak powiedzieć, że to formanty przysłówkowe czy końcówki neutrum są operatorami interakcyjny- mi — niewątpliwie jednak często są nimi struktury (leksemy, frazemy) o takiej właśnie budowie. Mogą one pełnić każdą z funkcji interakcyjnych (modalną, ak- sjologiczną, behawioralną). Na przykład struktury utworzone bezpośrednio lub pośrednio od czasownika wątpić nie dziedziczą sensu ideacyjnego wnoszonego przez predykat WĄTPIĆ [KTOŚ, (w) COŚ], ale współtworzą akty mowy wyraża- jące pewność³⁹, np. BEZ wątpi-ENI-A, NIE-wątp-LIWI-E lub wątpliwość⁴⁰, np.

wątp-LIW-E. Quasi-przysłówki i formy neutrum stanowią też bardzo obszerna grupę operatorów emotywno-oceniających, wprowadzających skonwencjonalizo- wane formuły: przeprosin Głupi-O mi!, usprawiedliwiania Tak wyszł-O!, potępie- nia Dobrz-E ci tak!, wyrzutu Przepadł-O!, dezaprobaty Odbił-O ci?, współczucia Dostał-O mu się!, pogodzenia z zaistniałym stanem rzeczy Stał-O się! i wielu innych aktów mowy, które nie wiążą się w sposób bezpośredni z ideacyjnym sen- sem odpowiednich predykatów, w przytoczonych przykładach z sensem predyka- tów: GŁUPI [KTOŚ], WYJŚĆ [KTOŚ, SKĄDŚ], DOBRY [KTOŚ], PRZEPAŚĆ [COŚ/KTOŚ], ODBIĆ [KTOŚ, COŚ, (do) KOGOŚ], DOSTAĆ [KTOŚ, COŚ], STAĆ SIĘ [COŚ]. Przykłady tego rodzaju struktur występują też w funkcji opera- torów działania, stanowiąc zwłaszcza drugi człon dialogicznej diady, np. w aktach zgody lub odmowy, por.:

A: Przygotujesz ten referat na jutro?

B: Dobrz-E, Chętni-E, Jasn-E! Pewni-E! itd.

B: Odpad-A! Wykluczon-E!

Jak widać, budowa morfologiczna wyrazów ma ogromny wpływ na sposób ich wykorzystania w komunikacji. Decyduje o ich użyciu w funkcji przedstawie- niowej lub interakcyjnej. Umożliwia parafrazowanie przez kondensowanie treści w predykatywizacji, substantywizacji, adiektywizacji i adwerbializacji. Liczne afiksy i końcówki fleksyjne funkcjonują jako operatory interakcyjne, którymi stają się także niektóre formy wyrazów.

39 Za Aleksym Awdiejewem: pewność: Stosując Aj, nadawca tu i teraz wyraża wobec odbior- cy pewność, że (p) istniało, istnieje lub może zaistnieć (Awdiejew 2004).

40 Za Aleksym Awdiejewem: wątpliwość: Stosując Aj, nadawca tu i teraz wyraża wobec od- biorcy wątpliwość istnienia lub zaistnienia (p) (Awdiejew 2004).

Bibliografia

Awdiejew A. (2004), Gramatyka interakcji werbalnej, Kraków.

Awdiejew A., Habrajska G. (2004), Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, Łask.

Laskowska E. (1993), Wartościowanie w języku potocznym, Bydgoszcz.

Laskowska E. (2003), Dyskurs parlamentarny w ujęciu komunikacyjnym, Bydgoszcz.

Puzynina J. (1992), Język wartości, Warszawa.

Streszczenie

Autorka, wychodząc z założeń gramatyki komunikacyjnej, ukazuje związek struktury mor- fologicznej wyrazu z jego funkcją perswazyjną. Analizuje wiele przykładów derywatów, które wprowadzają do wypowiedzi element emotywno-oceniający. Oprócz formatów rodzimego pocho- dzenia, przedstawia też przyrostki popularne we współczesnej polszczyźnie, jak -super, -arcy, -ekstra, które wprowadzają wysoką ocenę pozytywną. Przedstawiona w artykule analiza odnosi się także do form trybu przypuszczającego i rozkazującego, które to formy mogą wprowadzać do wypowiedzenia różne akty mowy, jak na przykład prośbę (odwiedzilibyście babcię), czy też różne akty nakłaniające do działania, a nawet życzenia (śpij spokojnie, bądź zdrów).

Słowa kluczowe: gramatyka komunikacyjna, perswazja językowa, operatory interakcyjne, akty mowy

The morphological structure of a word and its interactive function

Summary

The author, taking the assumptions of communicative grammar, shows the relationship of the morphological structure of a word and its persuasive function. Habrajska studies many examples of de- rivatives, which introduce an emotive and evaluative element to speech. In addition to affixes of native origin, the article presents popular prefixes in contemporary Polish as super-, arcy-, ekstra- that bring high positive evaluation. The analysis presented in the article also refers to the conditional and impera- tive forms which can introduce to the utterance various speech acts, such as a request (odwiedzilibyście babcię — Would you visit grandmother), and different speech acts persuading to act, or even wishes (śpij spokojnie, bądź zdrów — sleep well, be in good health).

Keywords: communicative grammar, language persuasion, interactive operators, speech acts