Intensywność gospodarki leśnej a heterogeniczność krajobrazu leśnego

ROCZNIKI GEOMATYKI 2006 m TOM IV m ZESZYT 3

INTENSYWNOŒÆ GOSPODARKI LEŒNEJ

A HETEROGENICZNOŒÆ KRAJOBRAZU LEŒNEGO

INTENSITY OF FOREST ECONOMY

VERSUS DIVERSITY OF FOREST LANDSCAPE

Mieczys³aw Kunz1_{, Andrzej Nienartowicz}2

1 _{Zak³ad Teledetekcji i Kartografii, Instytut Geografii, Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ} 2 _{Pracownia Modelowania Procesów Ekologicznych, Instytut Ekologii i Ochrony Œrodowiska,}

Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ

S³owa kluczowe: GIS, wskaŸniki krajobrazu, krajobraz leœny, przetwarzanie danych, ró¿no-rodnoœæ krajobrazu

Keywords: GIS, landscape indices, forest landscape, data processing, landscape diversity

Wprowadzenie

Strukturê krajobrazu i jej zmiennoœæ w czasie i w przestrzeni mo¿na analizowaæ na kilka sposobów wykorzystuj¹c przy tym ró¿ne metody i narzêdzia badawcze. Jedn¹ z podstawo-wych technik badawczych stosowanych w ekologii krajobrazu s¹ systemy informacji geo-graficznej (GIS). Ta nowoczesna technologia umo¿liwia dokonywanie oceny struktury kra-jobrazu za pomoc¹ szeregu miar i wskaŸników ekologicznych, dokonywanych w oparciu o wiele ró¿norodnych Ÿróde³ informacji. Umo¿liwia ona tworzenie map i wykonywanie analiz porównawczych nie tylko w poszczególnych obszarach badanej przestrzeni, ale równie¿ z uwzglêdnieniem up³ywaj¹cego czasu. Ekologia krajobrazu z powodzeniem wykorzystuje narzêdzia i procedury geoinformatyczne w po³¹czeniu z metodami standardowymi stosowa-nymi od wielu lat.

Wspó³czesny obraz wzorca przestrzennego krajobrazu jest wynikiem wszelkich dzia³añ i procesów zachodz¹cych na analizowanym obszarze w przesz³oœci. Niemal ka¿da dzia³alnoœæ cz³owieka dotycz¹ca przestrzeni znajduje odzwierciedlenie w mozaice krajobrazowej utwo-rzonej przez ró¿ne formy u¿ytkowania terenu. Heterogenicznoœæ (mozaikowatoœæ) krajobra-zu oznacza jego ró¿norodnoœæ wynikaj¹c¹ z uwzglêdnienia kryteriów biologicznych, geogra-ficznych czy ekologicznych.

Na obszarach leœnych strukturê przestrzenn¹ krajobrazu silnie modyfikuj¹ zmiany u¿yt-kowania œródleœnych obszarów rolniczych, zachodz¹ce g³ównie wskutek celowego zalesia-nia lub naturalnego procesu sukcesji lasu po zaprzestaniu uprawy rolnej. Przeprowadzone w XIX wieku z przyczyn politycznych i ekonomicznych zalesienia w pó³nocnej czêœci Zabor-skiego Parku Krajobrazowego znacznie zmieni³y wskaŸniki okreœlaj¹ce strukturê krajobrazu.

Celem pracy by³o okreœlenie ró¿nic w przebiegu zmian wskaŸników i miar struktury krajo-brazu na trzech powierzchniach badawczych, w przesz³oœci w ró¿nym stopniu odlesionych i powtórnie zalesionych. W ostatnich latach jedna z tych powierzchni sta³a siê obszarem o wysokim statusie ochrony, zaœ na pozosta³ych produkcja i pozyskanie drewna prowadzone jest z ró¿n¹ intensywnoœci¹.

Obszar badañ

Zaborski Park Krajobrazowy (ZPK) po³o¿ony jest w pó³nocno-zachodniej czêœci dzielni-cy przyrodniczo-leœnej Bory Tucholskie (Trampler i in., 1990). Wed³ug podzia³u fizyczno-geograficznego Polski park le¿y na Równinie Charzykowskiej (Kondracki, 1988; Kondracki i Richling, 1993–1997), natomiast wg podzia³u geobotanicznego Polski dokonanego przez Matuszkiewicza (1993) nale¿y do Dzia³u Pomorskiego, Krainy Sandrowych Przedpoli Poje-zierzy Œrodkowopomorskich, Podkrainy Tucholskiej, Okrêgu Borów Tucholskich, podokrêgu Swornigackiego. Pod wzglêdem administracyjnym le¿y w województwie pomorskim, na terenie powiatu i gminy Chojnice oraz gminy Brusy. Pó³nocna i zachodnia czêœæ ZPK le¿y w rejonie dzia³ania Nadleœnictwa Przymuszewo, zaœ po³udniowa i po³udniowo-zachodnia czêœæ Nadleœnictwa Rytel. Oba nadleœnictwa podlegaj¹ Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Toruniu.

Na obszarze ZPK dominuj¹ dziœ lasy (71%) oraz ekosystemy wodne, g³ównie rzeki i jeziora (13%). Teren ten zosta³ ostatecznie ukszta³towany przez najm³odsze zlodowacenie ba³tyckie. Dlatego te¿ wystêpuj¹ tutaj bardzo zró¿nicowane polodowcowe formy rzeŸby terenu w postaci dolin, rynien, i oczek wodnych, które w po³¹czeniu z pagórkami wydm tworz¹ mocno zró¿nicowany krajobraz. Na zmiennoœæ przestrzenn¹ krajobrazu wywo³an¹ czynnikami naturalnymi nak³ada siê heterogenicznoœæ spowodowana prowadzeniem na tym terenie od ponad 130 lat intensywnej gospodarki leœnej. Mimo silnych przekszta³ceñ zbioro-wisk leœnych przyroda tego obszaru odznacza siê tak wysokimi walorami, ¿e w 1996 roku w po³udniowej czêœci parku krajobrazowego utworzono Park Narodowy „Bory Tucholskie” o powierzchni oko³o 48 km2_{. Poza parkiem narodowym na terenie badañ wystêpuje szeœæ}

rezerwatów przyrody.

Przedmiotem analizy by³ obszar ca³ego Zaborskiego Parku Krajobrazowego, w którego ró¿nych czêœciach w przesz³oœci gospodarka leœna realizowana by³a z ró¿n¹ intensywnoœci¹ (rys. 1). Dla okreœlenia wp³ywu u¿ytkowania lasu na zmiennoœæ przestrzenn¹ krajobrazu wyznaczono, w gradiencie oddzia³ywania cz³owieka, trzy du¿e poligony badawcze:

m obszar na pó³noc od rzeki Zbrzycy, bêd¹cej dop³ywem Brdy, w rejonie jeziora

Kru-szyñskiego, gdzie jeszcze w koñcu XIX wieku dominowa³y ubogie pastwiska owcze; tereny te zosta³y zalesione po utworzeniu pruskiego Oberforstereich Zwangshoff i w nastêpnych latach by³ to obszar najintensywniejszej gospodarki leœnej na ca³ym roz-wa¿anym terenie (poligon badawczy – Kruszyn),

m obszar na pó³noc od linii jezior Witoczno – £¹ckie-Dybrzk, gdzie wed³ug danych

zawartych na dawnych mapach topograficznych nieprzerwanie wystêpowa³y kom-pleksy leœne; dziœ na tym terenie znaczne powierzchnie zajmuj¹ rezerwaty przyrody i lasy wodochronne oraz wystêpuj¹ najstarsze drzewostany na ca³ym badanym terenie (poligon badawczy – Laska),

Rys. 1. Po³o¿enie obszaru badañ (A – poligon badawczy Kruszyn, B – poligon badawczy Laska i C – poligon badawczy PNBT)

m obszar le¿¹cy w obrêbie Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, gdzie od 1996 roku

pozyskiwanie produktów leœnych odbywa siê w bardzo ograniczonym zakresie; na terenie tym wystêpuje wiele jezior, z których Gacno Wielkie, dziêki badaniom Hjelm-roos-Ericsson (1981), stanowi punkt reperowy do badañ przemian roœlinnoœci w ho-locenie (poligon badawczy – PNBT),

Tak wyznaczone powierzchnie by³y podstaw¹ do analizowania zmian pokrycia/u¿ytko-wania terenu oraz analizy wskaŸników wzorca przestrzennego krajobrazu.

Metody badañ

G³ównym Ÿród³em informacji o czasowych i przestrzennych zmianach struktury krajobra-zu by³y mapy topograficzne z lat 1796–1999 oraz mapy przegl¹dowe drzewostanów wykona-ne w latach 1911–1999 (tab. 1). Ponadto jako materia³y uzupe³niaj¹ce do okreœlenia pokrycia terenu wykorzystano zdjêcia lotnicze wykonane w latach 1951–1997. Obróbkê materia³ów

h c y n z c if a r g o p o t p a m h c y n a t s y z r o k y w i S I G u m e t s y s o d h c y n o z d a w o r p w z a k y W . 1 . a l e b a T h c y z c i n t o l o t o f w ó ³ a i r e t a m z a r o . p L Rodzajmaterai³uŸród³owego Skaal Rokwydanai Lcizba æ ê j d z / y z s u k r a e n z c if a r g o p o t y p a M . 1 Mapytopografciznewuka³dzei1965 1:25000 1985 8 . 2 Mapytopografciznewuka³dzei1942 1:25000 1954 6 . 3 MapytopografcizneWIG 1:25000 1936 6 . 4 Pruskeimapytopografcizne–Messtsichbältter 1:25000 1874 6 . 5 MapySchröttera-Engelhardta 1:50000 1796-1802 2 i m a t a r e p o z z a r w w ó n a t s o w e z r d e w o d ¹ l g e z r p y p a m e n œ e L . 6 Mapyprzeg¹ldowe 1:20000 1999–2001 6 . 7 Mapyprzeg¹ldowe 1:25000 1987–1988 4 . 8 Mapyprzeg¹ldowe 1:20000 1976 4 . 9 Mapyprzeg¹ldowe 1:20000 1966 4 . 0 1 Mapyprzeg¹ldowe 1:20000 1952–1954 4 . 1 1 Mapyprzeg¹ldowe 1:20000 1945 3 . 2 1 Mapyprzeg¹ldowe 1:20000 1911–1926 4 e z c i n t o l a i c ê j d Z . 3 1 Barwne 1:26000 1997 17 . 4 1 Panchromatyczne 1:12000 1986 23 . 5 1 Panchromatyczne 1:16500 1975 45 . 6 1 Panchromatyczne 1:13000 1964 44 . 7 1 Panchromatyczne 1:25000 1951 41

kartograficznych i zdjêæ lotniczych oraz wykonanie map przeprowadzono w technologii GIS z wykorzystaniem posiadanych licencjonowanych programów MicroStation z konfiguracjami oraz ArcView z rozszerzeniami niezbêdnymi do przeprowadzenia analizy struktury krajobrazu. W opracowaniu zwracano uwagê na dok³adnoœæ kartograficzn¹ materia³ów Ÿród³owych oraz na standaryzacjê danych pochodz¹cych z ró¿nych Ÿróde³ i wykonanych ró¿n¹ technik¹ kartograficzn¹ i fotograficzn¹. Dziêki temu wypracowano algorytm postêpowania w przy-padku korzystania z serii wieloczasowych danych Ÿród³owych.

Zmiennoœæ przestrzenn¹ struktury krajobrazu badano w oparciu o kwadratowe poligony badawcze (o boku 5040 m). Przy dok³adnym okreœlaniu po³o¿enia poligonów badawczych zastosowano posiadane urz¹dzenie GPS wraz z odbiornikiem poprawek ró¿nicowych. Spo-sób wykorzystania takiego lokalizatora w powi¹zaniu z baz¹ danych przedstawi³ m.in. Rut-chey i Vilcheck (1994).

Dla scharakteryzowania zmian struktury krajobrazu na obszarze Zaborskiego Parku Kra-jobrazowego pod wp³ywem oddzia³ywania gospodarki leœnej zastosowano wybrane miary wydzieleñ, tj. p³atów wyodrêbnionych na seriach map topograficznych i mapach przegl¹do-wych drzewostanów. Obliczenia wykonano g³ównie o oparciu o wektorow¹ bazê danych. Dynamikê zmian pokrycia/u¿ytkowania terenu obliczono z wykorzystaniem niejednorod-nych ³añcuchów Markowa (Childress i in., 1998; Weiner, 1999).

W pracy zastosowano nastêpuj¹ce miary wzorca przestrzennego krajobrazu:

m miary powierzchni p³atów – powierzchnia kategorii (CA), najwiêkszy

powierzchnio-wo p³at (LPA),

m miary gêstoœci i rozmiaru p³atów – liczba p³atów (NUMP), œrednia wielkoœæ p³atu

(MPS),

m miary krawêdzi – ³¹czna d³ugoœæ granic (TE), gêstoœæ granic (ED), œrednia d³ugoœæ

granic (MPE),

m miary kszta³tu – œredni wskaŸnik kszta³tu (MSI), wymiar fraktalny (FD), liczba

punk-tów charakteryzuj¹cych kszta³t p³ata (NSCP), wg Mosera i in. (2002),

m miary ró¿norodnoœci – wskaŸnik ró¿norodnoœci Shannon’a (SDI).

Ponadto, zgodnie z koncepcj¹ krajobrazu jako systemu p³atów-korytarzy zaproponowan¹ przez Formana i Godrona (1986), obliczono na wszystkich stanach map topograficznych d³ugoœæ barier i korytarzy ekologicznych (drogi lokalne i wiejskie oraz cieki).

Wyniki

U¿ytkowanie terenu uzyskane w oparciu o interpretacjê map topograficznych z lat 1796, 1874 i 1999 pokazane jest na rysunku 2. Zmiany pokrycia/u¿ytkowania terenu na podstawie interpretacji wieloczasowych map topograficznych z lat 1796–1999 zawarte zosta³y na ry-sunku 3. Zilustrowane tam przemiany zosta³y przeprowadzone na podstawie danych standa-ryzowanych (agregacja kategorii legendy sprowadzona do jednego roku odniesienia). Otrzy-mane zmiany jakoœciowe (prawdopodobieñstwo wyst¹pienia danej kategorii) otrzyOtrzy-mane na podstawie analizy niejednorodnych ³añcuchów Markowa prezentuj¹ inne opracowania (Kunz, 2005). Najistotniejsze zmiany w pokryciu/u¿ytkowaniu badanego obszaru wyst¹pi³y w la-tach 1796–1937 (rys. 3). Nast¹pi³o wtedy przekszta³cenie krajobrazu z nieleœnego w krajo-braz leœny. Po tym okresie obserwuje siê tylko nieznaczne zwiêkszenie udzia³u lasów w krajobrazie, g³ównie przez zalesianie œródleœnych ³¹k i pastwisk.

W latach 1796–1999 na wszystkich poligonach badawczych wzrasta³a liczba p³atów kra-jobrazowych interpretowana na podstawie map topograficznych (rys. 4a). W ostatnim ana-lizowanym okresie XX wieku (lata 1985–1999) liczba p³atów zmniejszy³a siê lub utrzyma³a na niemal sta³ym poziomie. Tylko w przypadku poligonu badawczego zlokalizowanego na terenie parku narodowego liczba wydzielonych p³atów zmala³a po ustanowieniu tej formy ochrony prawnej. Przejawia siê to wyraŸnym spadkiem liczby wydzieleñ w 1999 roku w stosunku do stanu z 1985 roku, tj. z okresu przed utworzeniem parku narodowego. Ogó³em na wszystkich poligonach badawczych na podstawie map topograficznych wydzielono 1615 p³atów, z czego najwiêcej, bo a¿ 897, na poligonie Kruszyn. Na poligonie badawczym Laska zanotowano 833 p³aty. Na poligonie PNBT by³o ich najmniej, tylko 635. Podobne tendencje otrzymano na podstawie interpretacji leœnych map gospodarczych.

Analizuj¹c ³¹czn¹ d³ugoœæ granic mo¿na zauwa¿yæ, ¿e we wszystkich trzech przypad-kach maksimum wartoœci tego wskaŸnika przypada na lata 60. ubieg³ego wieku (ryc. 4b). Ponadto w ostatnim analizowanym okresie najni¿sze wartoœci tego parametru uzyskuje poli-gon badawczy PNBT. Miary krawêdzi dla polipoli-gonu badawczego Kruszyn i Laska pozostaj¹ wysokie, poniewa¿ prowadzi siê tam nadal intensywne pozyskanie drewna.

Analizuj¹c wskaŸnik NSCP, zale¿ny od liczby boków wszystkich wydzieleñ badanego krajobrazu, a wiêc tak¿e od kszta³tu poszczególnych p³atów, stwierdzono, ¿e najwy¿sze wartoœci na pocz¹tku rozpatrywanego horyzontu czasowego wyst¹pi³y na poligonie badaw-czym Kruszyn, na którym w owym czasie dominowa³y grunty orne i pastwiska (tab. 2). Najni¿sze wartoœci wskaŸnika, zaproponowanego dla analizy krajobrazu przez Moser’a i in. (2002), w analizowanym okresie uzyska³a powierzchnia PNBT. W kolejnych okresach war-toœci te zmienia³y siê doœæ znacznie, ale poligon badawczy PNBT osi¹ga³ przewa¿nie ni¿sze wartoœci ni¿ pozosta³e powierzchnie.

WskaŸnik ró¿norodnoœci najwy¿szy jest dla poligonu badawczego Kruszyn, a najni¿szy dla poligonu badawczego PNBT. Na poligonie badawczym Laska, gdzie istniej¹ rezerwaty przyrody, takie jak jezioro Nawionek, Bagno Stawek i jeziora Piecki, a wiêc struktury prze-strzenne o kszta³tach nieregularnych, ale stosowanie zrêbów nie jest wyeliminowane, wskaŸnik ró¿norodnoœci osi¹ga wartoœci wy¿sze od poligonu badawczego PNBT.

Rozwój sieci komunikacyjnej wp³yn¹³ znacz¹co na strukturê przestrzenn¹ krajobrazu powoduj¹c jej mozaikowatoœæ. Najwiêksze zmiany zasz³y w latach 1937–1985 (rys. 4c). Na obszarze chronionym zaznacza siê spadek ³¹cznej d³ugoœci elementów liniowych, które mog¹ stanowiæ bariery ekologiczne w krajobrazie. Spadek d³ugoœci dróg na obszarze parku naro-dowego zwi¹zany jest ze znacz¹cym ograniczeniem wyrêbów. W zwi¹zku z tym brak tu powierzchni zrêbowych, a tak¿e nie wystêpuje tu koniecznoœæ tworzenia szlaków zrywko-wych, miejsc sk³adowania surowca drzewnego i tworzenia dróg dla jego wywozu.

Wartoœæ wskaŸnika kszta³tu zmienia siê nieznacznie w ca³ym analizowanym okresie 1796– 1999 (tab. 2) i oscyluje w okolicach wartoœci 1,60. Najmniejsze ró¿nice pomiêdzy poligona-mi zanotowano dla 1954 roku, a najwiêksze dla okresu 1796–1874. W latach 1796, 1874 i 1937 wy¿sze wartoœci wystêpowa³y naprzemiennie na ka¿dym z trzech analizowanych poli-gonów badawczych. Pocz¹wszy od roku 1954 wartoœciami wy¿szymi odznacza siê tylko jeden poligon badawczy, a mianowicie PNBT. Najni¿sze wartoœci wskaŸnika kszta³tu uzy-skuje w tym okresie poligon badawczy Kruszyn. Jedynie w ostatnim rozwa¿anym roku indeks kszta³tu poligonu Kruszyn by³ wy¿szy od wartoœci, któr¹ uzyska³ poligon badawczy PNBT.

Rys. 4. Zmiana wskaŸników wzorca przestrzennego krajobrazu w latach 1796–1999: a – liczba p³atów (NUMP), b – ³¹czna d³ugoœæ granic (TE), c – ³¹czna d³ugoœæ barier ekologicznych; d³ugoœci wyra¿one w km

99 91-69 71 hc at al w uz ar boj ar k og en nez rts ezr p acr oz w wó kin Ÿa ks w hc yn ar by w yn ai mZ .2 ale ba T moi zo P yzil an a -Ÿa ks W kin nyz sur K yzc wa da b no gil oP aks aL yzc wa da b no gil oPT B NP yzc wa da b no gil oP 69 714 78 17 39 14 59 15 89 19 99 16 97 14 78 17 39 14 59 15 89 19 99 16 97 14 78 17 39 14 59 15 89 19 99 1 in hcz rei wo p yr ai M moi zo P sal –iir oget ak ]a h[ A C9 ,5 01 17 ,7 344 ,2 91 21 ,0 82 25 ,3 13 27 ,6 43 26 ,3 34 10 ,0 85 17 ,7 60 21 ,6 31 24 ,4 71 25 ,1 81 28 ,7 07 17 ,4 00 20 ,9 61 29 ,5 12 27 ,6 32 28 ,8 12 2 ur ai mz or ii cœ ots êg yr ai M moi zo P uza rb oja rk P M U N2 118 211 117 025 314 024 017 75 111 810 816 711 92 015 89 112 416 9 SP M8 6,2 25 8,9 19 8,2 29 2,2 12 8,8 15 4,2 12 4,4 29 9,2 39 0,2 23 0,4 11 1,4 15 4,4 11 9,7 20 9,4 28 8,9 25 3,1 29 8,7 16 4,6 2 moiz oP sal –iir oget ak P M U N4 32 69 23 315 83 210 252 31 219 99 80 13 13 25 78 88 4 SP M3 5,2 36 0,70 6,5 74 1,7 12 2,7 28 0,9 18 6,1 70 ,6 132 6,4 65 6,7 16 9,1 21 5,4 28 ,0 712 ,4 513 ,4 95 ,9 24 ,5 22 ,6 4 iz dê war k yr ai M moi zo P uza rb oja rk ]m k[ ET5 ,8 339 ,7 024 ,4 126 ,4 433 ,0 721 ,7 034 ,2 527 ,4 812 ,1 224 ,5 336 ,1 925 ,1 426 ,0 029 ,1 028 ,8 718 ,7 720 ,3 721 ,1 91 ]ah/ m[ DE3 ,3 316 ,1 84 ,4 84 ,5 314 ,6 019 ,0 214 ,9 92 ,2 71 ,7 80 ,2 316 ,4 119 ,4 99 ,8 74 ,9 74 ,0 73 ,9 015 ,7 012 ,5 7 EP M ] mk[ 20, 32 6,13 9,17 6,10 0,20 5,13 4,29 3,22 9,15 8,12 6,17 3,10 2,28 9,10 1,23 3,22 9,19 9,1 moi zo P sal –ii ro get ak ]m k[ ET3 ,3 519 ,1 64 ,3 214 ,7 722 ,0 221 ,3 529 ,5 013 ,9 53 ,8 214 ,0 622 ,9 021 ,3 617 ,5 84 ,4 94 ,9 019 ,3 227 ,7 120 ,6 31 ah/ m[ DE] 4,0 64 ,4 25 ,8 40 ,9 017 ,6 87 ,9 97 ,1 43 ,3 25 ,0 55 ,2 013 ,2 81 ,4 67 ,3 32 ,7 31 ,3 41 ,8 87 ,5 86 ,3 5 ]mk[ EP M1 5,49 9,05 2,49 0,29 5,26 0,29 2,55 8,1 11 0,45 1,21 1,23 8,16 5,86 2,76 7,49 9,27 4,23 8,2 ut³ atz sk yr ai M moi zo P uza rb oja rk IS M3 7,19 4,18 6,16 ,18 ,17 6,14 6,11 6,11 6,12 6,18 6,14 5,19 5,13 6,18 5,16 6,12 7,14 6,1 DF4 3,10 2,15 3,11 3,13 3,18 2,13 3,12 3,15 3,14 3,16 3,10 3,12 3,12 3,13 3,14 3,15 3,15 3,1 P CS N4 ,8 28 ,1 15 ,4 14 ,3 15 ,3 12 ,3 19 ,9 13 ,7 11 ,6 19 ,2 11 ,5 14 ,3 13 ,9 14 ,6 18 ,4 16 ,4 11 ,5 16 ,5 1 moi zo P sal –ii ro get ak IS M6 0,20 4,11 7,15 6,16 6,19 6,11 7,15 9,11 7,15 6,17 6,14 5,16 2,24 8,14 6,15 7,12 8,15 6,1 DF5 3,14 0,12 3,10 3,12 3,18 4,13 3,18 2,13 3,14 3,15 3,15 2,14 3,19 1,10 3,14 3,15 3,14 3,1 P CS N9 ,3 43 ,71 ,0 28 ,3 14 ,4 12 ,5 11 ,3 38 ,3 50 ,0 29 ,1 18 ,4 18 ,2 10 ,6 52 ,3 32 ,1 26 ,4 13 ,5 14 ,7 1 ic œo nd or on¿ ór yr ai M moi zo P uza rb oja rk I DS5 0,15 2,16 4,10 3,11 2,12 4,19 2,13 6,16 5,14 4,13 3,10 5,13 3,15 6,15 4,18 1,19 1,12 3,1

Wnioski

Analizy porównawcze poligonów badawczych przeprowadzone w oparciu o archiwalne i wspó³czesne mapy topograficzne, mapy przegl¹dowe drzewostanów oraz zdjêcia lotnicze wykaza³y, ¿e ró¿nice w strukturze przestrzennej krajobrazu tych obszarów s¹ wyraŸne. Wybrane do analiz poligony badawcze, mimo, i¿ dzisiaj prawie w ca³oœci pokryte s¹ przez drzewostany, przewa¿nie sosnowe, i reprezentuj¹ jeden dominuj¹cy typ krajobrazu – krajo-braz leœny, w przesz³oœci reprezentowa³y ró¿ne typy fitocenoz z dominacj¹ odmiennych kategorii pokrycia/u¿ytkowania terenu. Na ró¿nice wynikaj¹ce ze sposobu u¿ytkowania i zagospodarowania terenu w przesz³oœci, nak³ada siê wspó³czesna odmiennoœæ wynikaj¹ca z faktu, ¿e niektóre z nich w ca³oœci lub czêœciowo objête s¹ ró¿nymi formami ochrony przy-rody. Ró¿nice te s¹ dziœ najistotniejszym czynnikiem determinuj¹cym intensywnoœæ prowa-dzenia gospodarki leœnej na poszczególnych obszarach.

Ró¿nice strukturalne pomiêdzy wybranymi poligonami badawczymi zosta³y uwidocznio-ne przy zastosowaniu szerokiej gamy miar wskaŸników mozaikowatoœci krajobrazu, w tym miar gêstoœci i rozmiarów p³atów, d³ugoœci krawêdzi, kszta³tu, fragmentacji i ró¿norodnoœci, ocenionych w œwietle interpretacji materia³ów kartograficznych i teledetekcyjnych. Reasu-muj¹c wyniki przeprowadzonych analiz jako wniosek koñcowy mo¿na podaæ, ¿e przyczyn¹ najsilniejszych przeobra¿eñ struktury krajobrazu, jakie dokona³y siê na terenie badañ w XIX wieku by³y zmiany w sposobie u¿ytkowania terenu zwi¹zane z wprowadzeniem gospodarki leœnej. Szczególnie na dwóch poligonach badawczych zlokalizowanych w pó³nocnej czêœci Zaborskiego Parku Krajobrazowego zaznaczy³o siê przejœcie od krajobrazu nieleœnego w leœny, które dokona³o siê w ostatniej dekadzie XIX wieku. W póŸniejszych latach powierzchnia leœna wzrasta³a, ale zakres i tempo jej przyrostu by³y znacznie mniejsze.

Literatura

Childress W.M., Crisafulli C.M., Rykiel E. J., 1998: Comparison of Markovian matrix models of primary successional plant community. Ecological Modelling 107: 93-102.

Forman R.T.T., Godron M., 1986: Landscape Ecology. J. Wiley and Sons, New York.

Hjelmroos-Ericsson M., 1981: Holocene development of Lake Wielkie Gacno area, Northwestern Poland. Thesis 19: 1-101. Lund University, Lund.

Kondracki J., 1988: Geografia fizyczna Polski. Wyd. IV. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

Kondracki J., Richling A., 1993–1997: Regiony fizycznogeograficzne. [W:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, mapa 53.3. G³ówny Geodeta Kraju, Warszawa.

Kunz M., 2005: Wp³yw zmian sposobu u¿ytkowania terenu i zasad hodowli lasu na heterogenicznoœæ krajobrazu leœnego (ocena w technologii Systemów Informacji Geograficznej). Praca doktorska. UMK, Wydzia³ BiNoZ, Toruñ.

Matuszkiewicz J.M., 1993: Krajobrazy roœlinne i regiony geobotaniczne Polski. Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Prace Geograficzne nr 158. Wyd. PAN, Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw, Warszawa, Kraków.

Moser D., Zechmeister H.G., Plutzar Ch., Sauberer N., Wrbka T., Grabherr G., 2002: Landsape patch shape complexity as an effective measure for plant species richness in rural landscapes. Landscape Ecology 17: 657-669.

Rutchey K., Vilcheck L., 1994: Development of an Everglades vegetation map using a SPOT image and the Global Positioning System. Photogrametric Engineering and Remote Sensing 60: 767-775.

Trampler T., Kliczkowska A., Dmyterko E., Sierpiñska A., 1990: Regionalizacja przyrodniczo-leœna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych. PWRiL, Warszawa.

Summary

Spatial and temporal changes of the relationship landuse/landcover were analyzed on three sample plots of Zabory Landscape Park. For past 210 years, the forest economy was conducted with different intensity on each of these sample plots, at present belonging to the Przymuszewo Forest Inspectorate Bory Tucholskie. The structure of landuse/landcover changes being a result of technological changes were analyzed on the basis of cartographical, topographical maps, and remote sensing data from 1796–1999. To characterize changes in the landscape structure selected indices of landscape spatial patterns were calculated. The calculations were made on the level of landscape as well as separate categories of land-use. Most of research goals were realized with the use of Geographical Information Systems technology.

dr Mieczys³aw Kunz met@uni.torun.pl tel. (056) 611 46 98

dr hab. Andrzej Nienartowicz, prof. n. UMK nienart@biol.uni.torun.pl

Rys. 2. U¿ytkowanie terenu w roku 1796, 1874 i 1999: poligon badawczy Kruszyn – góra, poligon badawczy Laska – œrodek i poligon badawczy PNBT – dó³