sposób, że choć p rzy b y sz e z ro d u , ask ry p ty c jo w ie b y li tra k to w a n i ja k n iew o ln icy . P o d d an i kościołow i p rzez k sięcia albo ja k o d o b ro w o ln i osadnicy n a ziem i k o ścielnej m ieli sp isa n e sw e pow in n o ści w fo rm ie sc rip tu m . W o k resie k o lo n iz ac ji n a p r a w ie n iem ieck im w eszli o stateczn ie w g ru p ę km ieci.
A u to r n ie w y ja ś n ił je d n a k , w czym m ia ła tk w ić ró żn ic a m iędzy lib e ri a ascripti[cii], je śli obie te g ru p y w yw odziły się ze w sp ó ln o ty rodow ej. R óżnica ch ronologiczna o ty le tu nie w y sta rc z a , że je s t ty lk o dom ysłem , w y m y k a ją c y m się spod k o n tro li b ad a w cz ej, a u z a sa d n ie n ia ekonom iczno-społecznego a u to r też nie podał. N ie ja sn a w y d a je się w yp o w ied ź a u to ra , że ascrip ti b ęd ąc w są sied z tw ie lu d ności słu ż eb n e j, b y li tr a k to w a n i ja k lu d n o ść n iew olna. W y d a je się, że w p rz y s.ły e h b a d a n ia c h te j k w e stii należy położyć w ięk szy n ac isk n a ró żn o ro d n o ść fo rm r e k r u ta c ji. Od J. L e l e w e l a po St. S m o l k ę p rzy jm o w a n o niew olnicze p ocho dzen ie ask ry p ty c jó w . O becnie w y siłk i badaw cze z m ie rz a ją do w y k ry c ia pocho d ze n ia te j g ru p y z w o ln ej lu d n o śc i ro z k ła d a ją c y c h się w sp ó ln o t. H aeredes z G a j k ow ie św ia d cz y lib y o je j p ochodzeniu spośród w olnych, lecz in n e d an e n ie up o w a ż n ia ją do ta k ieg o sądu. P rzeciw n ie, z zapisu sp rze d 1193 r. (K. M a l e c z y ń s k i ,
„C odex d ip lc m a tic u s S ile s ia e ”, n r 68) m ożna w nioskow ać, że a sc rip tu s R adoń był pochodzenia niew olnego (popadł w n iew olę za długi). N a częściow o n ie w o ln e p o chodzenie ro z p a try w a n e j g ru p y lu d n o śc i w sk azy w ać m oże sam te rm in se rv i a sc rip tic ii, k tó ry W о 1 f a r t h uw aż a za ró w n o z n ac zn y z ascripticii.
Z p rz y ję c ia ró żn o ro d n y ch fo rm re k r u ta c ji należy sądzić, że te rm in ascripti[cii) o k reśla ł rac zej tre ś ć p u b lic z n o -p ra w n ą i oznaczał pochodzenie lu d n o śc i g łó w n ie z n a d a ń p a n u jąc y ch . Z godnie z ty m ludność ta p rze szła b y d w a e ta p y u z a le żn ie n ia; p ie rw sz y e ta p zależności książęcej, d ru g i — d uchow nej. N ie oznacza to im m u n i tetow ego ich p ochodzenia; w ysoce p ra w d o p o d o b n e je s t przecież X I-w iec zn e p o chodzenie n a d a ń k siążęcych n a rzecz w ielu in s ty tu c ji kościelnych. N ależałoby z a tem za d a w n ie jsz ą lite r a tu r ą n a d a l rozum ieć a s k ry p ty c jó w ja k o ludność p rz y p isa n ą kościołow i. Z n a jd y w a n e w iad o m o ści o tej g ru p ie lu d n o śc i w d o b rac h św ieckich w sk az y w ać m o g ą raczej na w tó rn e zm iany ty tu łu w łasności. S p ra w y n ie sposób rozw iązy w ać bez p orów naw czego o d tw o rze n ia tre śc i g o spodarczej w ielu n iezb ęd nych tu k a te g o rii lu d n o śc i w ie jsk ie j, a fo rm a ln o -p ra w n a a n a liz a sta n o w isk a a s k ry p ty c jó w w śró d in n y c h g ru p ro zw ią zan ia p rzy n ie ść n ie m ogła. Z a le tą dzieła p o zo stan ie ze b ra n ie m a te ria łu źródłow ego oraz p rz e w e rto w a n ie ogrom nej lite ra tu ry odnoszącej się do w si p o lsk iej, co n ad a ło p ra c y c h a ra k te r u żytecznego pO' niej p rze w o d n ik a, o rie n tu ją c e g o w a k tu a ln y m sta n ie w iedzy.
S ta n isla w F relek
L e n a v ire e t l’économ ie m a ritim e d u N ord de l’E urope d u M o y e n - -A g e a u X V I I I e siècle, T r a v a u x d u T ro isiè m e C olloque In tern a tio n a l d’histo ire m a ritim e , te n u les 30 et 31 m a i 1958 à l’A ca d é m ie de M arine, p ré se n té s p a r M ichel M o 11 a t, avec la co lla b o ra tio n d u C o m m an d a n t D e n o i X, d ’O liv ie r de P r r. t, de P a u l A d a m . e t de M arc P e r r i- c h e t , B ib lio th è q u e G é n é ra le de l’École P ra tiq u e des H a u te s É tu d es, VI« S ection. [P aris] 1960, s. X , 178, p la n y i rep ro d u k c je .
O m aw ia n a k sią ż k a p o w sta ła w w y n ik u trz e c ie j z ko lei sesji, pośw ięconej p r o b le m aty ce h isto rii m a r y n a r k i 1. Z n a n y h isto ry k średniow iecza, p ro fe so r S orbony, M ichel M o 11 a t k ie ru je ty m i m ię d zy n a ro d o w y m i im p re z a m i n au k o w y m i o rg a n
i-1 P o r. Le navire e t l’économ ie m aritim e au XV e—X V IIIe s. Travaux du Colloque d’histoire m aritim e, te n u le 17 m ai 1956 â l’Académ ie de Marine, p ré s e n té s p a r M ichel M ô 11 a t, aveo
R E C E N Z JE 201
zo w an y m i przez liczn e in s ty tu c je fra n c u sk ie re p re z e n tu ją c e ró żn e in te re sy b a daw cze: C om ité de D o cu m e n ta tio n H isto riq u e de la M arin e, U nion In te rn a tio n a le d ’H .'stoire des Sciences, V ie S ectio n de l ’École P ra tiq u e des H a u te s É tudes, M in i ste rstw o M a ry n a rk i H an d lo w e j i A cadém ie de M arin e. C elem k o n feren c ji, ja k głosi w stę p p ió ra M. M ollata, je s t b a d a n ie ek o n o m ik i m o rsk ie j. P rz e d e w szy stk im p o sta w io n y je s t w ięc p ro b lem s ta tk u i zw iązan ej z n im szero k iej p ro b le m a ty k i. W g rę w chodzą tu bow iem za g a d n ie n ia p ro d u k c ji p rze m y słu stoczniow ego ze sw oim w ła sn y m szero k im w ac h la rz e m z a g ad n ień — od k w e stii ry n k u p rac y , sp e c ja listó w b u d o w y i ro zb u d o w y p o rtó w do k w e stii u z y sk iw a n ia n iezb ęd n y ch surow ców . R ozw ój o k rę to w n ic tw a zw ią za n y je s t te ż ściśle z ro zw o jem w y n a la z k ó w tech n icz n y ch , ro zw o jem m y śli k o n s tru k c y jn e j i sz tu k i ż e g la rstw a . A p o n ad to dochodzą tu s p ra w y ro zw o ju h o ry z o n tu g eograficznego n a p rz e strz e n i dziejów , szlaków k o m u n ik a c y jn y c h , sto su n k ó w m ię d zy n a ro d o w y c h i p rz e d e w szy stk im — h a n d lu . H isto ry cz n e za g a d n ie n ie s ta tk u je s t z a g ad n ien ie m ko m p lek so w y m i ja k n a jb a rd z ie j słu szn ie o p ra c o w u ją je n a w sp o m n ia n y c h se sjac h h isto ry c y gospodarczy i k u ltu ry , in ży n iero w ie, m a ry n a rz e i g eografow ie; u d ział w k o n fe re n c ja c h b ad aczy różnych n aro d o w o ści g w a r a n tu je u w zg lę d n ie n ie sp e cy fik i poszczególnych k r a jó w w spo sób k o m p e ten tn y .
O rg a n iz ato rzy s e s ji p o sta w ili p rze d so b ą a m b itn e z a d a n ia p rze śled z en ia po d czas k o le jn y c h sp o tk a ń c a ło k sz ta łtu ty c h złożonych zag ad n ień . I ta k po ogólnej p ro b le m aty ce dotyczącej w y b rz eż y a tla n ty c k ic h , po za p re z e n to w a n y c h podczas d ru g ie j se sji sp ra w a c h M orza Ś ródziem nego, p rzy sz ła kolej na B a łty k i M orze P ółnocne. Z te j r a c ji zb ió r o m a w ian y c h ro z p ra w szczególnie m oże za in te re so w a ć polskiego h isto ry k a . Czy je s t je d n a k ra c ja , by w te n g eograficzny sposób tra k to w a ć całe z a g ad n ien ie i czy istn ie je p o d sta w a do w y o d rę b n ie n ia B a łty k u i M orza Północnego z ogóln o eu ro p ejsk ieg o s y ste m a tu m orskiego? W y d a je się, że n a p ew n o zachodzi p iln a p o trz e b a n a u k o w a szy b k ieg o o p rac o w a n ia ek o n o m ik i m o rsk ie j n a północy n a szerszy m tle ogólnym . P ra c dotyczących ja k o ści i fo rm żeglugi b a łty c k ie j je st co p ra w d a sporo. A le n ie w iele z n ic h w n ik a w p ro b le m a ty k ę społeczną h isto rii m a ry n a rk i, w łaściw ie ż a d n e w z a g ad n ien ia k u ltu ry , k o n c e n tru ją c się głow nie na oczyw iście b a rd z o isto tn y c h k w e stia c h tr a n s p o r tu handlow ego, sta ty sty k i, te c h n ik i ż e g lu g i2. P o łąc ze n ie ty c h w szy stk ich elem e n tó w i p o sta w ien ie ich n a tle ogólnych dziejów , pozw oli n a w y ja ś n ie n ie n ie je d n e j s p o rn e j sp raw y . A że B a łty k i M orze P ółnocne, czy k ró ce j m ów iąc sz lak W ielki N ow ogród—B ruges, b y ł re jo n e m gospo darczym , w p ew ie n o k reślo n y sposób d z ia ła ją c y m n a ekon o m ik ę ta k k ra jó w s ą siednich, ja k i całej E u ro p y — tego ch y b a n ie trz e b a dow odzić.
O m aw ia n a k sią ż k a p rz y n o si w ła ś n ie p o d su m o w a n ie naszej w iedzy n a ty m od cin k u g eo g ra fii e u ro p e jsk ie j i w sk a z u je ty m sa m y m n a b r a k i i kon ieczn e kie r u n k i p ra c n au k o w y c h dotyczących d ziejó w m a ry n a rk i w północnej E u ro p ie. U ło żona je s t zgodnie z p o rz ą d k ie m k o n fe re n c ji odb y tej 30 i 31 m a ja 1958 i u trz y m a n a w fo rm ie p a m ię tn ik a o b ra d z p o d a n ie m p rzew odniczącego k ażdego posiedzenia. P o k a ż d y m re fe ra c ie zam ieszczony je s t ste n o g ra m d y sk u sji. C h y b a słusznie. C zy te ln ik n ie ty lk o o rie n tu je się w p o g lą d a c h u cz estn ik ó w sesji, z a p o zn a je się z r e a k c ją sp e c ja listó w n a re f e r a ty i zw rac a u w ag ę d zięk i te m u na b r a k i czy w a ż
la c o lla b o ra tio n d ’O liv ier d e P r a t , P a ris 1957, o ra z Le navire et l’économ ie m a ritim e d u M oyen Age au X V lIle s. T ravaux d u deuxièm e Colloque in te rn a tio n a l d ’histoire m aritim e, te n u le 17 m ai .1957 â l’Académ ie de M arine, p r é s e n té s par Michel M o 11 a t a v e c l a c o lla b o ra tio n d ’O liv ier d e P r a t, P a ris 1959.
2 P o r. o s ta tn io z a ry so w a n ą p ro b le m a ty k ę w p ra c y K . P . O l e c h n o w i t z , Der S c h iffb a u der H ansischen S p ä tzeit. E ine U ntersuchung z u r Sozial- u n d W irtschaftsgeschichte der Hanse,
n ie jsz e sp raw y , ale i je st w p o w ad zo n y w k lim a t, a tm o sfe rę k o n fe re n c ji, co czyni le k tu r ę o m aw ian ej k sią ż k i b a rd z ie j a tra k c y jn ą . P o w stę p ie ogólnym w y ja ś n ia ją cym genezę i cele se sji p ió ra re d a k to ra tom u, M. M ollata, i p rze m ó w ien iu P re ze sa A k a d e m ii M a ry n a rk i, A n d ré R e u s s e n e r , o tw ie ra ją c e g o se sję, um ieszczone są n a s tę p u ją c e r e f e ra ty : P a u l H e i n s i u s , „D im ensions e t c a ra c té ris tiq u e s des «Koggen» h a n s é a tiq u e s d a n s le co m m erce b a ltiq u e ” ; M a ria n M a ł o w i s t , „ L ’a p p ro v isio n n e m e n t des p o rts de la B a ltiq u e en p ro d u its fo re stie rs p o u r les c o n stru c tio n s n av a le s a u x X V e e t X V Ie siècles” ; P ie rre J e a η n i n, „L e to n n a g e des n a v ire s u tilisé s d an s la B altique· de 1550 à 1610 d ’a p rè s les sources p ru s ie n n e s ”; E m ile C o o r n a e r t , „A n v e rs a -t-e lle eu u n e flo tte m a rc h a n d e d u X V Ie siè cle?” ; M. J. Z u t i s, „R iga d an s le com m erce m a ritim e en B a ltiq u e au X V IIIe siè cle” ; J . S. B r o m l e y , „Les co rsa ire s z é la n d ais e t la n a v ig a tio n S can d in av e p e n d a n t la g u e rre de succession d ’E spagne. U n asp ect dé l ’h isto ire m a ritim e de la n e u tra lit é ” ; K. G. H i l d e b r a n d , „E x p o rta tio n d u f e r e t n a v ig a tio n en B a ltiq u e. Un p ro b lè m e de l ’h isto ire économ ique de la S u èd e e t de la R u ssie du X V IIIe siècle” . P o d su m o w a n ia o b rad części h isto ry c zn e j d o k o n ał M a u ric e L o m b a r d . O b ra d y n a s tę p n e g o d n ia zo stały o tw a r te p rzem ó w ien iem S e k re ta rz a G en e ra ln eg o M iędzy n a ro d o w e j U n ii H isto rii N au k i (U nion I n te rn a tio n a le d ’H isto ire des Sciences) R ené T a t o n a , a n a s tę p n ie w y głoszone zostały re fe ra ty : K o m an d o r D e n o i x , „Les p ro b lè m e des n a v ig a te u rs a u d é b u t des g ra n d e s d é c o u v e rte s”; A. C l o s - A r c e- d u c, „L a genèse de la p r o je c tio n de M e rc a to r” ; M. M a r i o n , „L a m o n tre à lo n g i tu d e a u X V IIIe siècle, son m éca n ism e d ’H a rriso n à B re q u e t”. Z am k n ięc ia części d otyczącej h isto rii te c h n ik i i n a u k i, n ie o g ra n ic z a ją c się do fo rm a ln e g o po d su m o w a n ia , lecz w y ty cz ając p ro g ra m b a d a ń i fo rm u łu ją c w aż n iejsze p ro b lem y b a d a w cze, d o k o n ał R. P. R u s s o sk u p ia ją c sw ą u w ag ę g łó w n ie n a h isto rii m eto d n a w ig a c ji i m a p żeglarskich.
J a k w ięc w idać, n a k o n fe re n c ji zespół n a jw y b itn ie jsz y c h sp e c ja listó w p rze d y sk u to w a ł rzeczyw iście w sze c h stro n n e i zasadnicze d la d ziejów m a ry n a rk i p ro b le m y re p re z e n tu ją c n a u k ę fra n c u sk ą , polską, rad z iec k ą, zach. niem ieck ą, an g ielsk ą i szw edzką. N ie w d a ją c się w d o k ła d n iejsze om ów ienie w szy stk ich p rac , w a rto za sy g n alizo w ać p ew n e p rz y n a jm n ie j u sta le n ia.
A rty k u ł znanego h is to ry k a o k ręto w n ic tw a , b a d a c z a niem ieckiego H einsiusa, je s t u z u p e łn ie n ie m i streszczen iem jego p o d sta w o w e j p ra c y tr a k tu ją c e j o fo rm a ch s ta tk ó w w północnej E u ro p ie w X II—X IV w . 3. A u to r ra z jeszcze p o d k re śla z n aczen ie tra n s p o rto w c a szerokiego, sto su n k o w o p ły tk o zan u rzo n eg o — koggi, k tó re g o p ojem ność dochodziła do 100 ła sztó w (ok. 200 ton). Do zn an y ch fa k tó w
a u to r d o rzu c a g a rść sp o strz eż eń dotyczących w y m ia ró w kogg: żagiel,
k tó reg o p o w ierz ch n ia p rz e k ra c z a ła n ie k ied y 300 m 2, w ysokość m a sz tu — do 24 m, długość i szerokość ok. 29 X7 m itp. C enne te szczegóły o p a rte są w d u ży m sto p n iu n a an a liz ie sfra g isty k i i ik o n o g rafic zn y c h w y o b ra ż e ń sta tk ó w . B udzić to m oże p e w n e w ątp liw o ści. M ożna w n io sk o w ać n a p o d sta w ie X II-w iec zn y ch pieczęci o n a jb a rd z ie j za sa d n icz y ch ele m e n ta c h te ch n ic zn y c h s ta tk u — k sz tałcie , m aszcie, u k ła d z ie d esek w sam ej k o n stru k c ji. A le ju ż p ro p o rc je, d ek o ra cje , poszczególne d e ta le są zap ew n e — ta k ja k to m a m iejsce p rz y śred n io w ieczn y ch elem e n ta ch a r c h ite k tu r y w y stę p u ją c y c h i a pieczęciach, n a g ro b k a c h itp. — je d y n ie p ew n ą k o n w e n c ją ■ arty sty c z n ą , a n ie k ied y k oniecznością spo w o d o w an ą k sz ta łte m czy f o r m ą o b r a z u 4. O w iele b a rd z ie j p rz e k o n y w a ją c e są w y w ody a u to ra o m ożliw ościach 3 P . H e i n s l u s , Das S c h iff der H ansischen F rü h ze it, W e im a r 1956, Q uellen u n d Dar-
Stellungen zu r H ansischen G eschichte, N eu e Folge, t . X II.
3 P o r. co n a t e m a t k o n w e n c ji w w y o b ra ż e n iu p rz e s trz e n i w s z tu c e śre d n io w ie c z n e j pisze P. F r a n c a s t e 1, L’art m osan, P a r is 1953. Czy w n io sk o w a n ie o p o je m n o śc i s t a tk u n a p o d st»
-R E C E N Z JE
techn iczn y ch sta tk ó w średniow iecznych. T ak że p o d sta w o w a te za H e in siu sa o w ie l k im p rze w ro cie w żegludze i h a n d lu spo w o d o w an y m p o ja w ie n ie m się kogg jest n a pew n o b a rd z o p rze k o n y w a jąc a.
R e fe ra t M. M a ło w ista sta w ia k a p ita ln y p ro b le m zaplecza surow cow ego d la bałty ck ieg o p rze m y słu o krętow ego w XV i X V I w. A u to r u k a z a ł zn aczenie ziem in fla n c k ic h , p ru sk ic h i p o lsk ich w re jo n iz a c ji g o spodarczej s tre fy n a d b a łty c k ie j. P rz y o k azji u k a z a n ia źró d eł su ro w ca dla p rze m y słu okrętow ego a u to r ogólnie z a ją ł się i e k sp o rte m d rze w a d a ją c n ie ja k o u z u p e łn ie n ie sw ych tez dotyczących z n a czenia p rz e m y słu zach o d n io -e u ro p e jsk ie g o d la ziem p o ls k ic h 6. W św ie tle ty c h ro z w a ż a ń w y ra ź n ie j u k a z u je się w spółzależność ro zw o ju gospodarczego E u ro p y zachodniej i w schodniej, in te g ra ln o ść procesów d o k o n u ją cy c h się w zlew iskach B a łty k u i M orza P ółnocnego i ścisłe u za le żn ie n ie je d n e j s tre fy g o spodarczej od d rugiej.
In te re s u ją c y c h m a te ria łó w d o sta rc za rów n ież r e f e r a t jed n eg o z n ajlep szy ch znaw ców s p ra w b a łty c k ic h w e F ra n c ji — P. Je a n n in a . N a p o d sta w ie kró lew ieck ich k siąg cła palow ego a u to r p rze p ro w ad z ił w n ik liw ą an a liz ę p ojem ności sta tk ó w że g lu ją cy c h n a B a łty k u w X V I i X V II w. O ce n iając ła sz t n a 2600 k g obliczył w y so kość rocznego to n a ż u w K ró lew cu — od 4500 ła sztó w w 1549 r. do 65 000 w 1623 r. W św ie tle ty c h liczb lep iej da się zrozum ieć ro la e k s p o rtu zbożow ego P o lsk i ro snącego w ciąg u w iek u przeszło 12-krotnie. W arto p rzypom nieć, że w ty m okresie najw ięk szeg o e k s p o rtu K ró lew iec re p re z e n to w a ł ok. 50°/o e k s p o rtu gdańskiego, co p o zw ala n a zw iększenie w ysokości ogólnego e k s p o rtu zaplecza p olskiego i w re s z cie p odnosi ra n g ę gosp o d arczą stolicy P ru s K siążęcych. D alsze ro z w a ż a n ia a u to ra dotyczą w ielk o ści sta tk ó w p rz e p ły w a ją c y c h p rzez p o rt k ró lew ie ck i. P o tw ie rd z a ją one w p ełn i tezy o ścisłym zw ią za n iu w ysokości e k s p o rtu ró w n ież z określo n y m k ra je m . T a k np. je ślib y obliczyć ś re d n ią to n a ż u w K ró lew cu w 1637 r. d la w sz y st k ich sta tk ó w , w y n io słab y o n a 85,5 ła sztu , d la h o le n d e rsk ic h — 115,9 ła sz tu , nie w liczając tu s ta tk ó w n a jm n ie jsz y c h poniżej 20 ła sztó w z za sa d y n ie u ży w a n y ch przez H o le n d r ó w “. A n a liz ę flo t b a łty c k ic h n a p o d sta w ie za p ise k h o le n d e rsk ic h ilu s tru je J e a n n in w y k re sa m i i d ia g ra m a m i liczebności i to n a ż u sta tk ó w przech o dzących p rzez S u n d o raz p rze z p o r t w K ró lew cu , p rz y czym w ty m o sta tn im w y p a d k u a u to r o blicza liczbę i to n a ż s ta tk ó w w ed łu g p rzy n a leż n o ści p ań stw o w e j, osobno p o d a ją c d a n e dotyczące s ta tk ó w hanzeatyclcich, h o le n d ersk ic h , an g ielsk ich i szkockich. D zięki p ra c y J e a n n in a za g ad n ie n ie fo rm y żeglugi b a łty c k ie j, k o m pozycji flo t i ich to n a ż u zostało zn aczn ie p o su n ię te naprzód.
Z asłu żo n y b a d a c z d ziejó w g o sp o d arczy ch p o ćz ątk ó w e ry n o w o ży tn e j, E m ile C o o rn ae rt, o d p o w iad a tw ie rd z ą c o n a p y ta n ie p o sta w io n e w ty tu le sw ego r e fe ra tu . A n tw erp ia w X V I w . n ie b y ła je d y n ie g ie łd ą m ię d zy n a ro d o w ą , b a n k ie m E u ro p y , alé ró w n ież, acz n ie w ty m sto p n iu co np. A m ste rd a m , p ro w a d z iła w ła s n y h a n d e l m o rsk i. R a d zieck i b a d a c z J. Z u tis w sw ym w y stą p ie n iu p o ru sz y ł m ało zn a n y p ro b lem u d z ia łu R ygi w h a n d lu b a łty c k im w X V II w. stw ie rd z a ją c z n a n ą p rz e w agę flo t h o le n d e rsk ic h i p o d k re śla ją c znaczenie zaplecza gospodarczego, k tó reg o w ie p ieczęc i E lb lą g a z 1242 r . (p rz y całk o w icie k o n w e n c jo n a ln y m u m ie sz c z e n iu w y o lb rzy m io n ej p o sta c i lu d z k ie j p rz y ste rz e ) n ie b y ło b y ty m sa m y m , czy m w n io sk o w a n ie o m o żliw o śc ia ch d z ie n n y c h w y d o b y c ia w ęg la z k o p a ln i n a p o d sta w ie h e r b u m ia s ta K ato w ice?
6 M . M a ł o w i s t , S tu d ia z dziejów rzem iosła w okresie k ry zys u fe u d a lizm u w Zachodniej Europie w X IV —X V w., W arsz a w a 1954, s. 279.
e D o p o d o b n y c h w n io sk ó w d o c h o d z i l i t e r a tu r a z a jm u ją c a się to n a ż e m s ta tk ó w b a łty c k ic h w X V I 1 X V III w . W . V o g e l , Beiträge z u r S ta tis tik der d eu tsch en S eesch iffa h rt im 17. u n d 18. Jh ., II. D anzig, „ H a n s isc h e G e s c h ic h ts b lä tte r “ 1932, s. 78—151. O s ta tn io p o r. te ż H . S a m - s o n o w l c z , M ateriały do dziejów żeglugi m orskiej w X V II w., „ K w a rta ln ik H K M “ t . V III, 1960, n r 3, s. 299—312.
p ro d u k ty um ożliw iły R y d ze zajęcie p rzo d u ją ce g o m ie jsc a w In fla n ta c h . S łu szn ie te ż a u to r p o d k re ślił ch y b a an alo g ię m iędzy sy tu a c ją G d ań sk a i P o lsk i a Rygi. i I n fla n t. O sta tn ie p ra c e h isto ry k ó w rad z iec k ich an a lo g ię tę p o d k re ś la ją w y ra ź nie, o m a w iają c jed n o cześn ie u to w a rc w ie n ie g o sp o d a rk i ro ln ej w dorzeczu D źw i- n y 7. H isto ry k an g ielsk i J. S. B ro m ley p rz e d sta w ił w sw ym re fe ra c ie o k a p ra c h zela n d zk ic h p ew n e za g a d n ie n ia zw iązan e z p ra w e m m o rsk im o k resu w o jn y s u k cesyjnej w H iszpanii. Rzecz je st o ty le in te re s u ją c a , że o m a w ia s ta n rzeczy w o k resie n ie o p rac o w a n y m pod ty m k ą te m przez lite r a tu r ę p rze d m io tu . Z ag a d n ie n ia m i genezy now ożytnej w y m ia n y e u ro p e jsk ie j z a ją ł się p ro fe so r U n iw e rsy te tu w U psali, K. G. H ild e b ra n d , ro z p a tru ją c pro b lem e k s p o rtu żelaza n a ry n k i e u ro pejskie. P o zo sta łe a rty k u ły , b ę d ą ce u za sa d n ie n ie m te ch n ic zn e j stro n y za g ad n ien ia , ró w n ież ciek a w ie re a liz u ją w y su n ię ty p ro g ra m b ad a ń . R ozw ój o k rę to w n ic tw a je st d o b rą ilu s tra c ją ro zw o ju społeczeństw a, a o m a w ia n a . k sią żk a w cy k lu Innych a n a logicznych sp raw o zd a ń z k o n fe re n c ji sp e łn ia p o stu la ty s ta w ia n e przez w spółczesną n a u k ę , w iąż ąc z sobą k ilk a d y sc y p lin b ad aw czy ch w z a je m n ie się u zu p e ł n iający ch .
Na u w ag ę z.asługuje p r z y je m n a sz ata g rafic z n a w y d aw n ic tw a.
H e n r y k S a m so n o w icz
W ojciech B a r t e l , U strój w ła d z c y w iln y c h p o w sta n ia k o ś c iu sz k o w skieg o , P A N K o m ite t N a u k P ra w n y c h , S tu d ia n a d h isto rią p a ń stw a i p r a w a — s e ria II, t. X, W rocław 1959, s. 275.
P ra c a o b e jm u je w stęp pośw ięcony p rzy g o to w a n io m p o w sta ń cz y m i a n a liz ie a k tu 24 m a rc a , część p ie rw sz ą, o b e jm u ją c ą o rg a n iz a c ję w ła d z ty m czaso w y ch do sc h y łk u m a ja , w reszcie część d ru g ą o u s tro ju cd czasów u sta n o w ie n ia R ad y N a j w yższej N arodow ej. Z ak o ń czen ie pośw ięcone je s t d y sk u sji o o ry g in aln o ści in su rek - cyjnego u s tro ju i za w ie ra jego ogólną ocenę.
N a p o d sta w ie rozległego m a te r ia łu źródłow ego, p rz e d e w szy stk im rę k o p iśm ie n nego, a u to r p rze k o n y w a jąc o o d tw o rzy ł i ocenił u stró j w ła d z cy w iln y ch in s u re k c ji 1794 r. N ie je d n o k ro tn ie się g n ą ł też d o jego fu n k c jo n o w a n ia . K o n k lu z je k sią ż k i p rz e c iw sta w ia ją się w y o lb rz y m ia n iu w p ły w ó w obcych: F ra n c ji re w o lu c y jn e j czy S ta n ó w Z jednoczonych. „ In s u re k c ja stw o rz y ła now y, o ry g in a ln y sy stem m a g is tra — t u r , cz erp ią c g łó w n ie w zo ry z u s tr o ju w ła d z d aw n e j R zp litej. J e j zasadniczym i cech am i c h a ra k te ry sty c z n y m i b y ły za sa d y c e n tra liz a c ji i h ie ra rc h ic zn eg o podpo rz ą d k o w a n ia in s ty tu c ji n iższych w yższym . O p arcie a p a r a tu p ań stw o w e g o n a ty c h z a sa d ach d y k to w a ła p o trz e b a chw ili, „konieczność sk u p ie n ia w szy stk ich sił w w a l ce o w olność, całość i niep o d leg ło ść” (s. 251). A u to r słu szn ie w y d o b y ł zw iązek u s tr o ju in su re k c y jn e g o z za sa d a m i d a w n y c h k o n fe re n c ji, a ta k ż e z d o ro b k iem ty c h p ra c u sta w o d aw cz y ch , k tó re n ie doczekały się p ełn ej re a liz a c ji w dziele S e j m u C zteroletniego. Z d o ro b k u rew o lu c y jn eg o fra n c u sk ie g o pochodziły in sty tu c je p ełn o m o cn ik ó w R ady N ajw yższej N arodow ej i zą stę p eó w -p ełn o m ccn ik ó w N ajw y ż szego N aczelnika. U sta lo n o zasad ę „sp ec jaliza cji re so rto w e j” w R adzie N ajw yższej i K o m isjac h P o rz ąd k o w y ch , w p ro w a d zo n o n ajn iższe ogniw o w ład z y p a ń stw o w e j w p o sta ci do<zcirów (k tó ry m a u to r b y ł pośw ięcił w re k u 1955 o sobną rozpraw ę). M a n k am e n tem u s tro ju in su re k c y jn e g o był b r a k osobnego ciała ustaw odaw czego,
7 W. D o r o s z e n k o , Oczerki agram oj istorli Ł a tw ii w X V I wieke, B ig a 1960, szczeg. s. 280 n n .
