Overgave van het landschap

Nederlanders hebben een halfslachtige verhouding

met hun geschiedenis. Ze ontlenen er eigendunk en

identiteit aan. Ze willen er iets van terugzien in hun

omgeving. Fouten uit het vaderlandse verleden –

sla-venhandel, koloniale oorlogen, een gebrek aan moed

in de Tweede Wereldoorlog – worden krampachtig

weg-gemoffeld of juist eindeloos herkauwd, soms zelfs met

een zekere wellust.

Toch lijkt er een kentering in zicht, die zich ook

ver-taalt in het ontwerp. Het verleden wordt meer

ontspan-nen benaderd, monterder, soms zelfs bijna vrolijk.

Neem bunker 599 in de Nieuwe Hollandse Waterlinie,

een van die honderden groepschuilplaatsen die onze

ouders en grootouders ooit een illusie van veiligheid

gaven. Rietveld Landscape en Atelier de Lyon hebben

er een dikke moot uitgezaagd, waardoor het

binnen-ste vrij kwam te liggen, op een manier die het midden

houdt tussen obsceen en hilarisch, maar die in elk

geval spectaculair is.

Ook de andere uitverkoren projecten in deze rubriek

worden gekenmerkt door een zekere ontspannenheid.

Het Tilburgse Huis Moerenburg bijvoorbeeld, dankzij

MTD herrezen in een transparant framework van

cor-tenstaal – je kunt zó door de voorgevel heenlopen. De

brandgrens in de Rotterdamse binnenstad markeren

met in de straat verzonken lampen, naar een plan van

West 8 – het is van een verbluffende directheid, die

recht doet aan de tragiek van deze geschiedenis. Ook

De herinnering

voorbij

de toekomstvisie voor Huis Trompenburg van Karres en

Brands is aangenaam gewoon, in dit geval juist omdat

er geen sprake is van opzienbarende ingrepen. Het

Vlaamse Herinneringspark voor de Eerste Wereldoorlog

van Lodewijk Baljon en Geurst & Schulze en de Paper

Garden in Nagasaki van Anouk Vogel (‘een bijdrage aan

de wereldvrede’) completeren deze rubriek, waarmee

eens te meer is aangetoond hoe belangrijk het thema

oorlog is in onze collectieve herinnering.

Een bezoek aan de Waterlinie maakt duidelijk

dat het eenvoudige lijnenspel op de kaart,

in werkelijkheid een gelaagd landschap is van

allerlei verhalen en tijdlagen

Op zoek naar het authentieke landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie turen we op de Diefdijk bij de kruising van de N327 en de spoorlijn over het landschap. Het is een late zomerdag. Het groen van de Vijfheerenlanden – ten oosten van de Alblasserwaard – ziet er woest uit, als een strook jungle aan een Nederlandse dijk. Aan de andere kant van de dijk, de vroegere inundatievelden, is het landschap lieflijker: een waterpartij omgeven met bomen en in de verte een enkele kerktoren. Maar onze ogen zoeken op deze kruising naar beton, naar sporen van de militaire geschiedenis. Als we die ergens kunnen ontdekken is het bij dit soort accessen, toegangen door het inundatielandschap naar bunkers waar soldaten konden schuilen voor beschietingen en bombardementen. Onze verwachtingen komen uit. Aan de rand van het waterrijke land-schap staan een paar groepsschuilplaatsen. Een authentieke liniebeleve-nis! Alhoewel. Was de linie nog in werking geweest dan hadden wij deze groepsschuilplaatsen helemaal niet kunnen zien. Zij horen namelijk verborgen te zijn in aarden wallen met loopgraven. Je had dan enkel minuscule periscopen gezien die boven de wallen uit staken. Vanuit de verte zouden de met gras begroeide wallen bovendien optisch samen moeten vallen met de dijk. Het water dat hier in de inundatiekom staat heeft ook niets te maken met de linie. Het is, net als de twee andere wie-len van de Diefdijk, een overblijfsel van vroegere dijkdoorbraken. En hoe oorspronkelijk is het beeld van stoere groepsschuilplaatsen waarvan de 25 heipalen tientallen centimeters boven het maaiveldniveau uit komen? Paul Berends van Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie vertelt dat deze ‘parodontose van de groepsschuilplaatsen’ een gevolg is van inklin-king van de bodem tot wel een centimeter per jaar, door het aanleggen van sloten. Niets is wat het lijkt in de linie.

We lopen een eind de Diefdijk op, in de richting van Fort bij Everdin-gen. De smalle dijk biedt door zijn steile hoogte een perfect uitzicht over het lage landschap. Een blik op de kaart vertelt dat de Nieuwe Hol-landse Waterlinie een helder lijnenspel is. De 85 kilometer lange linie heeft het typische linieprofiel met zijn herkenbare hoofdverdedigings-lijn. Deze is in het oosten geflankeerd door open velden, de voormalige inundatie- en schootsvelden, en in het westen door landschappelijke of stedelijke verdichting, destijds het te verdedigen gebied. Panorama Krayenhoff, de visie uit 2004 voor herontwikkeling van de Nieuwe Hol-landse Waterlinie, voorziet in behoud van dit profiel. Maar is het profiel ook leesbaar in het landschap?

De linielijn is zichtbaar in de vorm van de dijk. Ontwerper van de Water-linie, Cornelis Krayenhoff, integreerde deze bestaande middeleeuwse compartimeteringsdijk bij aanleg van de linie in 1815 dankbaar in zijn ontwerp. Maar gek genoeg ontwaren we in het landschap wel het typi-sche profiel, alleen precies andersom. Aan de westzijde van de dijk ligt het open landschap van de uiterwaarden van de Linge. Aan de andere kant staan boerderijen. Dergelijke bebouwing hoorde oorspronkelijk alleen buiten de schootsvelden aan de westzijde van de dijk. Deze omke-ring vond plaats nadat de linie in 1951 haar militaire functie verloor. Daarna werd ook aan de oostzijde van de dijk bebouwing toegestaan – daar was immers nog ruimte. Houten schuren leunen tegen groeps-schuilplaatsen. Sommige huiseigenaren adopteerden een bunker in hun tuin. Boeren groeven sloten om de drassige grond van de voormalige inundatievelden geschikt te maken voor agrarisch gebruik.

Een bezoek aan het liniegebied maakt snel duidelijk dat het eenvoudig lijnenspel van het linielandschap op de kaart, in werkelijkheid een

Het vervallen negentiende-eeuwse verdedigingswerk Nieuwe

Hollandse Waterlinie wordt stukje bij beetje opnieuw in het

landschap zichtbaar gemaakt. De aanpak van het project is

pragmatisch, de revitalisatie vindt plaats via kleine projecten

– zoals Bunker 599 en het fort Werk aan het Spoel – die

aanhaken bij grotere ingrepen als Ruimte voor de Rivier.

Een wandeling door een landschap waar de tijdlagen soms

verwarrend door elkaar heenlopen.

Marieke Berkers en Beata Labuhn

Foto’s Daniel Nicolas

Overgave van

het landschap

de Lek het inundatiegebied in. Onder: De heipalen van de bunkers zijn zichtbaar geworden door inklinking van de bodem en het graven van sloten.

gelaagd landschap blijkt waarin verschillende verhalen en tijdlagen door elkaar lopen. Panorama Krayenhoff onderkende deze meerduidig-heid. Naast het behoud van het linieprofiel voorziet de visie ook in een pragmatische aanpak voor de herontwikkeling van de linie tot het jaar 2020. Dat betekent dat het heldere inrichtingsconcept zich moet voegen in de huidige werkelijkheid – bijvoorbeeld door rekening te houden met bestaande bebouwing op verkeerde plekken. Maar ook door mee te liften met grote rijksprojecten zoals Ruimte voor de Rivier, en met pro-vinciaal en gemeentelijk beleid, projecten van de waterschappen en de structuren uit de periode 1951-2004.

Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie moet zorgen voor aan-sluiting bij dit soort grote projecten. Het hanteert daarbij drie hoofd-doelen: fysiek herstel van de linie, draagvlak voor de herontwikkeling kweken, en duurzame exploitatie stimuleren. Een kwaliteitsteam onder voorzitterschap van de rijksadviseur voor Landschap en Water beoor-deelt de vele plannen kritisch.

In de Diefdijk treffen we een goed voorbeeld van de pragmatische aan-pak. Deze dijk voldoet niet aan de veiligheidsnormen. Het straatprofiel heeft her en der flinke deuken. Deze zonken zijn veroorzaakt door druk en trillingen van het wegverkeer. Een ander probleem, minder goed zichtbaar voor de doorsnee bezoeker, is piping, water dat onder de dijk door stroomt en zand meevoert. Een combinatie van druk, trillingen en

piping maakt de dijk instabiel. Daar komt nog de verkeersonveiligheid

van de dijk bij. Vrachtwagens en motoren razen er gevaarlijk dicht voor-bij fietsers. Echt lekker wandelen is het voor ons niet als er een aantal vrachtwagens met gierende vaart passeert, de bermstrook is smal. Redenen te over voor de provincie Gelderland om actie te ondernemen. Dienst Landelijk Gebied maakt in opdracht van de provincie een ont-werp voor de versterking en verzwaring van de Diefdijk. Het ontont-werp bevat veiligheidsmaatregelen met herstel van de vele cultuurhistorische waarden. Damwanden en kwelschermen versterken de dijk. Het smalle en hoge profiel blijft behouden. Behalve nieuwe bestrating komen er parkeerplekken en een aantal geschutsbatterijen en tankversperringen wordt hersteld. Op uitkijkplekken stelt de dienst voor ‘inundatiebanken’ te plaatsen, zitbanken die de inundatiehoogte aangeven.

Realisatie van de werkzaamheden aan de Diefdijk zelf – waarmee boven-staande kleinere projecten zullen meeliften – vindt pas plaats tussen 2013 en 2015. ‘Dit zie je vaker’, zegt Peter Ros van het projectbureau. ‘Onze projecten liften in eerste instantie mee met grote infrastructurele projecten zoals Ruimte voor de Rivier of ingrepen rond verkeersveilig-heid. Wij proberen onze kleinere projecten in die grotere initiatieven opgenomen te krijgen. Dat is een pragmatische benadering die veelal mogelijkheden voor medefinanciering oplevert. Vaak komt er al geld vrij voordat zo’n groot project in de uitvoeringsfase belandt, zodat onze pro-jecten dan al van start kunnen gaan.’

‘Infrastructurele plannen hebben grote invloed op het landschap’, vult collega Dimitra Hierck aan. Dat infrastructuur een sleutelrol speelt bij uitvoer van linieprojecten, leerde men in de praktijk van de afgelopen jaren.

Op een zichtlocatie aan de A2 staat het grootste reclamebord van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: de doorgezaagde groepsschuilplaats Bunker 599, een ingreep van landschapsarchitect Ronald Rietveld en kunstenaar Erick de Lyon. Twee wandelaars met rugzak puffen even uit

van hun tocht op de steiger die aan de bunker bevestigd is. Bunker 599 maakt deel uit van project Molenkade waarbij water in een nieuw gegra-ven inundatiekom wordt verzameld en het omliggende landschap tot een natuur- en recreatiegebied is ontwikkeld. Het spectaculaire beeld van de doorgezaagde bunker confronteert de passanten op dramatische wijze met de geschiedenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

We rijden voorbij de indrukwekkende beersluis – samen met sluizen van Fort Everdingen en bij Werk aan het Spoel – waar water vanuit de Lek het inundatiegebied in kon stromen. Nu is het uiterwaardengebied tussen Fort Everdingen en Werk aan het Spoel het toneel van een Ruimte voor de Rivierproject. Onze verkenning eindigt in het fluweelzachte ‘Tele-tubbielandschap’ van Werk aan het Spoel, eveneens ontworpen door Rietveld en De Lyon. Hier verlaat je de stilte van de dijk en verandert de linie in een recreatieve trekpleister. Er is het knetterende geluid van de maaimachines die deze grassculptuur strak in vorm houden. Kinderen rollen van de graswallen en klauteren weer naar boven. In de houten Veldkeuken die in 2010 door Monk architecten is ontworpen, doen recre-anten zich te goed aan een pul streekbier en biologisch verantwoorde maaltijden.

Het landschap in de linie bestaat uit een verzameling plekken die verha-len dragen, zoals wieverha-len, bunkers in tuinen en een doorgezaagd bunker. Duidelijk herkenbaar is de laag in het landschap die van na 2004 stamt. In de afgelopen acht jaar zijn allerlei projecten ondernomen rondom militaire elementen, waarin een signatuur van ontwerpers duidelijk zichtbaar is. Markante projecten zoals Bunker 599 of Werk aan het Spoel gaven de Waterlinie veel publieke aandacht. Panorama Krayenhoff werkt. De visie biedt voldoende ruimte voor projecten uit alle tijdlagen, elk met een eigen benadering van conservatie, reconstructie, suggestie en nieuwbouw.

De pragmatische aanpak pakt goed uit en verzekert projecten van finan-ciering. Bovendien maakt deze benadering dat bestuurders uit de voeten kunnen met behapbare projecten. Dat is ook nodig. Dimitra Hierck van het projectbureau botste op grote cultuurverschillen tussen de provin-cies. ‘Gelderland heeft een lange traditie van landgoederen en denkt daardoor veelal vanuit het landschap. In Noord-Holland domineert de handelsgeest en daardoor is de houding tegenover landschappelijke zones gereserveerder.’

De bestuurlijke drukte op de Waterlinie zorgt er ook wel eens voor dat het misgaat. Dit illustreert een nieuwbouwongelukje bij Fort Everdin-gen waar het de bedoeling was geen huizen meer bij te bouwen. In 2011 bouwde een particulier toch een nieuw huis aan het einde van een reeks batterijen. Zowel het projectbureau als het Kwaliteitsteam waren hier niet van op de hoogte. Het Kwaliteitsteam, dat vooraf plannen beoor-deelt, had er dan zeker een stokje voor gestoken. Overigens is er geen orgaan dat tijdens uitvoer van projecten toetst of partijen zich aan de gestelde ambities houden. Ook het beheervraagstuk moet nog beter uit de verf komen. Anders zullen duur gerestaureerde objecten door gebrek aan onderhoud opnieuw in verval raken.

Landschap als

wapen

Begin negentiende eeuw gebruikte Cornelis Krayenhoff in zijn ontwerp van de Nieuwe Hollandse Waterlinie het landschap als wapen. In geval van een militaire invasie kon het laaggelegen land ten oosten van belangrijke steden als Amsterdam, Utrecht en Gorinchem via een goed verborgen watermachine, met sluizen, duikers, overlaten en keerkaden, onder water worden gezet. De inundatiekommen waren dertig tot zestig centimeter diep; net diep genoeg om kanonnen en mensen erin vast te laten lopen maar net niet diep genoeg om er met een boot doorheen te kunnen varen. Op de hogergelegen plekken, vooral bij wegen en rivieren die de linie doorsneden, lagen tiental-len forten en geschutsbatterijen ver-scholen in het landschap.

De Waterlinie loopt van het IJmeer tot Gorinchem.

De maatregelen om de Diefdijk te

versterken gaan gepaard met het herstel van cultuurhistorische waarden, zoals het grondwerk van zeven artilleriebatterijen en de plaatsing van ‘Diefdijkliniebomen’ om het asymmetrische profiel te benadrukken.

Visiekaart van DLG. Ten oosten van de Diefdijk ligt het voormalige inundatiegebied, links het te beschermen land.