Polskie przedstawienia "Scala salutis" na tle tematyki śmierci w sztuce i literaturze średniowiecznej

Witold Rączkowski

Polskie przedstawienia "Scala salutis"

na tle tematyki śmierci w sztuce i

literaturze średniowiecznej

Studia Theol. Vars. 23 (1985) nr 1

WITOLD RĄCZKOWSKI

POLSKIE PRZEDSTAWIENIA „SCALA SALUTIS” NA TLE TEMATYKI ŚMIERCI W SZTUCE I LITERATURZE

Śr e d n i o w i e c z n e j

T r e ś ć : Wstąp; I. Przedstawienia „scala salu tis”; II. Zagadnienia śm ierci i intercesji w piśm iennictwie; III. Interoesja w polskiej poezji maryjnej.*)

WSTĘP

Od około połow y XIV wieku, jak w żadnym innym okresie, rozw ija się w sposób niezwykle silny myśl o śmierci. Jedno­ cześnie w naukach teologicznych i w literatu rze tak, religijnej jak i świeckiej, rośnie zainteresowanie problem atyką escha­ tologiczną. Konsekwentnie mnożą się liczne przedstawienia ilustrujące tę tem atykę. Obok znanych, w ystępujących już od dawna przedstaw ień Sądu Ostatecznego, czy też przepo- wieści ewangelicznej „O pannach m ądrych i pannach głupich”, pojaw iają się też inne, nowe sformułowania plastyczne takie jak: „Taniec śm ierci”, „Legenda o trzech żywych i trzech zm arłych”, obrazowe w yobrażenia traktató w „Ars m oriendi” czy blisko z nim i związane „Sąd nad człowiekiem” i „Scala ■salutis”.

Pod tym ostatnim term inem należy rozumieć przedstaw ie­ nie dram atycznej w alki dobra i zła, której przedm iotem jest dusza ludzka ulatująca z umierającego człowieka, w scenie tej udział biorą także Maria, C hrystus i Bóg Ojciec oraz któ­ ryś ze świętych. Jest to sąd szczegółowy oad duszą

człowie-* Opracowanie jest skróconą w ersją pracy m agisterskiej pisanej

w 1975 roku pod kierunkiem ks. prof, dr Janusza St. P a s i e r b a . Ze w zględu na szczupłość m iejsca pom inięte zostały om ówienia na­ stępujących zagadnień pokrewnych do sceny „scala salutis”: 1) „ukrzy­ żowanie z w agą” w zestaw ieniu ze „scala salu tis”; 2) „Sąd Ostatecz­ n y ” nad człow iekiem wraz z w alką o jego duszę; 3) ilustracje trak­ tatu „ars m oriendi”; 4) „Mater M isericordiae” w połączeniu ze sceną •śmierci zakonnika. Stan badań zam yka się na 1975 r.

110 W IT O L D R A C Z K O W S K I [2]

ka, w trakcie którego ma miejsce ak t orędownictwa M arii i Chrystusa do Boga Ojca.

Układ ten, będący rodzajem średniowiecznego m oralitetu z alegorią zbawienia słusznie określa się term inem „scala sa- luitils” ozy też wymilennfe term inem „scala peccatorum ”.1 Pol­ ski term in „śmierć człowieka” nie jest odpowiedni, gdyż nie ukazuje całej złożoności przedstaw ienia mówiącego o kolejnych stopniach, które musi przejść prośba umierającego, aby zo­ stała zbawiona jego dusza. Term in „scala salultis” określa kon­ k retn ą odmianę ikonograficzną należącą do rozbudowanej g ru ­ py przedstaw ień związanych z ideą podwójnej intercesji okre­ ślanej przez Erw ina Panofsk’ego jako Dorppeiinterzession.2

Na terenie Polski zachowały się trzy zabytki m alarskie uka­ zujące ten rzadki tem at, a pochodzące z pierwszej poł. XV w. Zarówno zabytki polskie jak i analogiczne, zachowane na te ­ renie Europy nie posiadają do dnia dzisiejszego w yczerpują­ cych opracowań. Najszerzej o ikonografii dwóch polskich przedstaw ień tra k tu je praca B. Miodońskiej o iluminacjach rękopisów krakow skich z pierwszej połowy XV w.3 Z kolei Z. Rozanow omawiając -rytuał i obyczaje pogrzebowe w śred­ niowieczu wymienia ten tem at łącząc go z przedstawieniam i cyklu „ars m oriendi” a także wiążąc z widowiskiem dydak­ tycznym w rodzaju „Skargi um ierającego”.4

P raca niniejsza jest poświęcona in terp retacji treści zaw ar­ tych w tych dziełach, pomija natom iast kw estie stylistyczne. Ma na celu ukazanie przede wszystkim przedstawienia „scala salutis” na tle lite ratu ry i sztuki późnośredniowiecznej, a tak ­ że jest próbą dania odpowiedzi co do czasu i miejsca, w któ­ rym sform ułow any został ten układ ikonograficzny i jaką drogą mógł on dotrzeć n a teren Polski.

I. PRZEDSTAWIENIA „SCALA SALUTIS”

Jak już zostało wspomniane na terenie Polski znane są dotychczas trzy przedstawienia, w których ukazany został

1 B. M i o d o ń s k a , Iluminacje krakow skich rękopisów z I poło­

w y w. X V w A r ch iw u m K a p itu ły Metropolitalnej na Wawelu, Kra­

ków 19,67, s. 72.

2 E. P a n o f s k y , „Imago Pietatis”. P rzy czy n e k do historii ty p ó w

p rze dstaw ien iow y ch „Mąż Boleści” i „Maria Pośredniczka”, w: tenże, Studia z historii sztuki, W arszawa 1971, s. 95—121.

3 M i o d o ń s k a , dz. cyt., s. 71—73, il. 57.

4 Z. R o z a n o w , Średniowieczna ikonografia muzyczn a, w: Musica Medii Aevi, T. II, Warszawa 1968, s. 109, il. 34.

układ „scala salutis”. Wśród tych zabytków na pierwszy plan w ysuw a się, ze względu na swój doskonały stan zachowania i czytelność, m iniatura z Mszału n r 2 z Biblioteki K apituły Me­ tropolitalnej na Wawelu w Krakowie, powstałego najpraw do­ podobniej w piątym dziesięcioleciu XV wieku a stanowiącego dzieło pracow ni działającej w K rakowie.5

M iniatura umieszczona została w inicjale R(equiem) (fol. CCXC V IIIV) rozpoczynającym tekst mszy żałobnej. W ini­ cjał ten wkomponowano sceny: śmierci starca, podwójnego w staw iennictw a Marii i C hrystusa do Boga Ojca oraz walki o duszę zmarłego.

V/ dole kompozycji na posłaniu leży nagi zm arły w sędzi­ wym wieku. P rzy k ry ty jest do połowy brązowym, mocno po­ fałdowanym m ateriałem . Jego głowa spoczywa na kw adrato­ wej poduszce. Zm arły ma ręce złożone na krzyż, a z jego ust ulatuje mała personifikacja duszy ze złożonymi rękoma. U stóp starca umieszczona została ciemnobrązowa postać diabła. Nad leżącym, w centrum przedstawienia, ukazano stojące po­ stacie M arii i Chrystusa. M atka Boska W ciemnobłękitnej su­ kni zwrócona jest w stronę Syna. P raw ą dłoń ma złożoną na piersi, a w lewej trzym a banderolę. Chrystus ukazany jest jako Vir dolorum. Biodra jego przewiązane są dość nisko pe- rizomium. O bejm uje on niewielki krzyż w kształcie litery T, zaś dwa palce dłoni wkłada do ran y w lewym boku. Drugą rękę uniesioną ma do góry w geście ostentacji i trzym a w niej banderolę. Głowa z koroną cierniową, otoczona nimbem, skierow ana jest w kierunku Boga Ojca umieszczonego u gó­ ry kompozycji. Przedstaw iony jest On w czerwonej szacie i ukazany do połowy postaci na tle obłoku. P raw ą ręką w ska­ zuje na Syna, a lewą złożoną ma na piersi. Jego białobroda tw arz skierow ana jest do Syna. W lewym górnym rogu znaj­ duje się również przedstawiona do połowy postać anioła w zielonej szacie z szeroko rozpostartym i skrzydłam i. P raw ą rę­ ką w skazuje na akcję dziejącą się poniżej, w lewej natom iast trzym a banderolę. Do ust zmarłego, diabła i Boga Ojca tak­ że zostały dołączone banderole z tekstam i dialogu prowadzo­ nego pomiędzy poszczególnymi osobami.

B anderola umieszczona przy konającym w yraża prośbę skie­ row aną do Marii: „Sancta M aria suc-cure m iseris” (Święta Mario przyjdź z pomocą biednym). Maria natom iast jako M at­ ka Chrystusa zwraca się do Syna: „Hanc quam suxisti, fili,

5 M i o d o ń s к a, dz. cyt., s. 44, 145.

1 1 2 W IT O L D R Ą C Z K O W S K I [4]

veniam precor isti” ([przez] tę, którą ssałeś [pierś], o łaskę synowską dla niego). Z kolei Chrystus k ieru je tę prośbę do Boga Ojca mówiąc: „V ulnera cerne, pater, fac quod rogat mea m a ter” (Spójrz na rany Ojcze, uczyń to, o co prosi mo­ j a matka), na co Bóg Ojciec odpowiada: „Fili, P etita dabo,

quae tu petis non denegabo” (Synu, dam Ci o co prosi, nie odmówię tego o co prosisz). U dołu, z paszczy diabła biegnie banderola ze słowami: Hanc animam posco, quam plenam cri­ mine nosco” (Żądam tej duszy, o której wiem, że jest pełna winy). Całość dialogu zamyka krótki kom entarz w ypisany na banderoli trzym anej przez anioła: „Et fons v irtu tu m iubeat earn esse salutom ” (A źródło cnót niech rozkaże, aby ona b y - . ła zbawiona).

Przedstaw ienie to zostało skomponowane na zasadzie hie­ rarchicznego stopniowania i przekazywania próśb przez wstępowanie, przez co można by wyjaśnić używ any term in .„scala salutis”.

Drugie przedstawienie o analogicznym układzie znajduje się również na terenie Krakowa. Jest to odkryte i konserwowane w połowie lat pięćdziesiątych XX w. malowidło ścienne w północnym krużganku klasztoru augustianów pod wezw. św. K atarzyny i św. M ałgorzaty na Kazimierzu, a powstało n aj­ prawdopodobniej w drugiej ćwierci XV w.6

Bardzo zły stan zachowania uniemożliwia pełne i jedno­ znaczne odczytanie wielu istotnych szczegółów w Układzie form alnym jak i samej kolorystyki co pociąga trudność w do­ kładniejszym datow aniu obiektu. Mimo to, można z całą pew­ nością stwierdzić, że w ykazuje ono układ kompozycyjny po­

dobny do m iniatury wawelskiej.

Malowidło złożone jest z dwóch części. W dolnej, węższej, zachowały się ślady dwóch banderol. Natom iast w górnej, nie­ co lepiej widocznej, można odczytać układ przedstawienia „scala salutis”. Dolna partia, w której umieszczona została prawdopodobnie postać zmarłego jest tak zniszczona, iż tru d ­ no jest stwierdzić jak ona wyglądała. Za jedyne świadectwo

jej istnienia należy uznać personifikację duszy ulatującej ku górze. Z lewej i praw ej strony kompozycji znajdują się du­ żych rozmiarów stojące postacie M arii i Chrystusa. Pozostał z nich jedynie kontur w ypełniany jasno-szaraw ą barw ą co uniemożliwia odczytanie pozostałych elementów ich wyglądu.

6 J. L e p i a r c z y k , Prace kon serw atorskie. Miasto K raków . K r o ­

nika za lata 1954—56, Ochrona Z a bytków , T. 3, Warszawa 1957,

Stojąca z lewej strony M aria jedną ręką pokazuje na du­ szę, a drugą trzym ała prawdopodobnie na piersi czy też mo­ że na nią wskazywała. Stojący po stronie przeciwnej C hry­ stus, z nim bem wokół głowy, trzym a brązowy krzyż w spo­ sób analogiczny jak to jest ukazane w omówionej- m iniatu­ rze. Palce nie zachowanej dłoni praw ej ręki były praw dopo­ dobnie też włożone w ranę w boku. Lewą rękę wznosi On natom iast ku górze gestem ostentacji. Za Chrystusem, z p ra­ wej strony, zachowała się ciemna postać diabła, trzym ające­ go w swych łapach długą osękę, którą chw yta ulatującą du­ szę. Po stronie przeciw nej, za Marią, widoczna je st w sła­ bym zarysie klęcząca modląca się postać ubrana w brązową szatę, być może habit. Powyżej M arii ukazany jest w nie­ bieskiej szacie skrzydlaty anioł skierow any ku dołowi i wy­ ciągający ręce po duszę, aby ją unieść do nieba. U szczytu malowidła, pośród obłoków ukazuje się dużych rozmiarów gło­ wa Boga-Ojca umieszczona w mandorłi. W swym charakte­ rze przypom ina On wyobrażenie P antokratora. Fragm ent ten został tak silnie zmieniony w trńkcie prac konserwatorskich, iż utrudnione jest bardzo odczytanie jego pierwotnego wyglą­ du. Do ust praw ie każdej postaci dołączona jest skręcona ban­ derola łub też, tak jak w przypadku Chrystusa, dwie. Na banderoli biegnącej od duszy jak i na drugiej banderoli z le­ wej strony Chrystusa, a także na nimbie zachowane są nie­ liczne. litery tekstów, które nie przetrw ały w całości do dnia dzisiejszego. Nie można wykluczyć, że były one w swej treści podobne do tekstów na banderolach w m iniaturze krakow ­

skiej .

Trzecim i ostatnim z omawianej grupy przedstaw ień pol­ skich „scala salutis” jest bardzo źle zachowane malowidło ścienne znajdujące się w daw nym klasztorze cysterskim w Pelplinie.7 W ykazuje ono pewne odmienności układu form al­ nego. Pośrodku arkady, w dole, leży zakonnik ubrany w brą­ zowo-zielonkawy habit. Jego łysiejąca głowa, potraktow ana graficznie przez użycie delikatnej brązowej kreski, spoczywa na jasnej, praw ie białej, prostokątnej poduszce. Ręce ma

zło-7 W północnym krużganku, w piątej arkadzie od wschodu, pod barokowym obrazem z pracowni Andrzeja Stecha „Nawrócenie Sza- w ła ”. M alowidło to zostało odkryte w 1894 r. i po próbie konser­ w acji ponownie zakryte obrazem. R. F r y d r y c h o w i e z, Geschichte

d e r Cistercienserabtei Pelplin und ihre Bau- und Kunstdenkmäler,

D üsseldorf 1905, s. 478—479 — podaje m ylną lokalizację malowidła; В. M a k o w s k i , Sztuka na Pomorzu, je j dzieje i zabytki, Toruń 1932, s. 01.

3 — S t u d i a T h e o l . V a r s . 23 (1985) n r 1

żonę na piersi w geście modlitewnym. Z lewej strony u we­ zgłowia leżącego znajduje się, źle zachowana, niewielka czar­ na postać uskrzydlonego diabła wyciągającego szpondaste ła­ py w kierunku głowy zakonnika. Powyżej leżącego z lewej strony stoi Chrystus w szkarłatnym płaszczu. Lewą rękę ma podniesioną ku górze w geście ostentacji, natom iast praw ą ukazuje ranę w boku. Głowa Chrystusa umieszczona na tle nim bu krzyżowego, opracowana została bardzo rysunkowo. Z postaci Marii po stronie przeciwnej zachowała się tylko dolna część niebieskiej sukni. Z praw ej strony, u boku Marii modli się, stojąc, również konturowo potraktow any, anioł z zachowanym lewym skrzydłem. Natomiast z lewej strony C hrystusa znajduje się postać świętego zakonnika w brązo­ w ym habicie. W lewej ręce trzym a on otw artą księgę z za­ ta rty m śladem tekstu, a w praw ej laskę opacką. Jest to n aj­ prawdopodobniej św. B ernard z Clairvaux. Nie zachowało się wyobrażenie Boga-Ojca. Nie ma również śladu personifikacji duszy. Prawdopodobnie nie było jej w ogóle, gdyż wyciągnię­ te łapy diabła wskazują na to, że dusza jest jeszcze w umie­ rającym . Jest to więc mom ent agonii zakonnika.

Pomiędzy postaciami znajdują się banderole z zachowanymi tekstam i pisanym i m ajuskułą, konserwowanym i w XIX wie­ ku. Napis biegnący od diabła, poniżej głowy zakonnika, brzmi: „Hanc animam posco, quam plenam crimine nosco” (Żądam tej duszy o której wiem, że jest pełna winy). Powyżej umie­ rającego widać dwie banderole biegnące wzdłuż: „Tharthorei ne dux putei me m ergat a vernis” (Książe piekielnej otchłani niech mnie nie pogrąży w piekle) oraz: „Virgo Dei, spes una rei, me iunge supernis” (Dziewico Boża, jedyna nadziejo grzesznika, złącz mnie z mieszkańcami niebios). Na trzeciej wijącej się w kierunku M arii czytamy: „Sis mihi[ !!!] propit[i]a a Sanctissima Virgo M aria” (Bądź mi miłościwa Najświętsza Panno Mario). Cały ten napis jest zrekonstruow any w XIX w. W yraźny jest ślad, że wcześniejszy składał się z większej ilo­ ści liter. Zachował się również ślad bardzo zniszczonej ban­ deroli dołączonej do świętego Bernarda. Częściowo przetrw ał także gotycki napis na malowanej tabliczce znajduiącej się poniżej świętego. Z powodu złego stanu zachowania nie jest on możliwy do odczytania. Pomimo tak wielkiego zniszcze­ nia, można datować malowidło na koniec pierwszej ćwierci XV w.8

8 M a k o w s k i , dz. cyt., s. 61, datuje malowidło na коп. XIV w. a F r y d r y c h o w i e z, dz. cyt., s. 479 na okres po poł. XV w.

m P O L S K I E P R Z E D S T A W IE N IA „ S C A L A S A L U T IS ” 115

Wszystkie trzy opisane obiekty zestawiane ze sobą w yka­ zują sporo elementów wspólnych. Podobieństwa dotyczą za­ równo treści jak i kompozycji, co wskazuje na ich wspólne źródło inspiracji.

Jednym z europejskich zabytków, które w ykazują najbliż­ sze pokrewieństwo — będącym najprawdopodobniej n ajstar­ szym znanym przykładem „scala salutis” — jest m iniatura z Kodeksu B.R 38 znajdująca się w Bibliotece Narodowej we Florencji, a pochodząca z ok. 1410 roku z teren u N adrenii.9 W m iniaturze tej znajdują się te same postacie co w obiek­ tach polskich. W dole, na łożu leży zmarły, z którego ust u latu je personifikacja duszy. Diabeł stojący u jego stóp chwy­ ta duszę osęką. Za zm arłym na skale stoją trzy osoby, są to: Chrystus jako Vir dolorum, ukazujący swoje rany, z głową w nimbie krzyżowym; M aria wskazująca palcem lewej ręki duszę, a praw ą trzym ająca na piersi; św. Ja n Ewangelista stojący za M arią również w skazuje palcem zmarłego. Nad ty ­ m i trzem a postaciami umieszczana została w m andorli sie­ dząca postać Boga-Ojea z nim bem krzyżowym. W górnym le­ w ym rogu ukazana jest do połowy postać lecącego anioła. Każda z postaci trzym a banderolę z praw ie identycznym i na­ pisami jakie umieszczone są na m iniaturze krakow skiej. Do postaci umierającego dołączony jest odmienny napis który brzmi: ,,Ο spes in m orte mihi parce Maria, precor te ” (Na­ dziejo w chwili śmierci, Mario, błagam Cię, wybacz mi). Zaś na banderoli znajdującej się przy św. Janie: „Hic si peccavit nece pressus opere rogavit” (Ten jeśli zgrzeszył przytłoczony zbrodnią, uczynkiem prosił), niespotykany w obiektach pol­ skich.

Innym przykładem w ykazującym częściowo analogie for­ m alne i treściowe do wyżej omawianych przedstaw ień jest rysunek w Kodeksie n r 1404 znajdującym się obecnie w Bi­ bliotece Casanatense w Rzymie, datowany również na począ­ tek XV w.10 W spomniany rękopis stanowi pewnego rodzaju

9 W. С o h n, Eine u nbekannte oberrheinische Miniatur des „Weichen

Stils”, w: Festschrift Friedrich Winkler, Berlin 1959, s. 95—99; L e x i­ kon der Christlichen Ikonographie, red. E. Kirschbaum, T. 2, Rom—

Freiburg—Basel—Wien 1970 szp. 350. Nie wiadomo kiedy została ona w klejona na ostatnią stronę tego kodeksu — będącego panegirykiem na cześć króla Neapolu — Roberta.

10 F. S a x l , A sp ir ytu al encyclopaedia of the later Middle Ages, „Journal of the Warburg and Courtauld In stitutes”, vol. 5, Lon­

don 1942, s. 106 n.; F. W o r m a i d , The crucifix and the balance, ' Tamże, vol. 1. London 1937—1938, s. 276—28C; C o h n , dz. cyt., s. 99.

alegoryczno-dydaktyczną, późnośredniowieczną encyklopedię. Pow stał on najprawdopodobniej na terenie południowych Nie­ miec. Interesujące na:s przedstawienie znajduje się na karcie 37v w połączeniu z tzw. „Ukrzyżowaniem z w agą”. W dolnej strefie, pośrodku, na dużym łożu leży zm arły. Z ust jego ulatuje personifikacja duszy, k tórą diabeł chw yta długą osę­ ką chcąc ściągnąć ją do otw artej paszczy Lewiatana. Z le­ wej strony łoża zmarłego stoi Maria, a z praw ej — św. Jan Ewangelista. Powyżej, w obłoku, widać małą postać anioła. Wszystkie postacie trzym ają banderole z tekstam i analogicz­ nym i do inskrypcji poprzednich przedstawień. Jedynie anioł mówi: „Hanc a peccatis absolvat fons pietatis” (Tę oto uwol­ n i od grzechów źródło dobroci). C hrystus jako Vir dolorum

został umieszczony w górnej strefie m iniatury, w sąsiedztwie Boga-Ojca. Obie strefy zostały połączone pionową belką krzy­ ża.

O statnim ze znanych przykładów układu „scala salutis” jest analogiczne do wyżej wymienionych malowidło ścienne w ko­ ściele pod wezw. św. św. B arbary i Apolonii, w Zeliezovcach w Czechosłowacji11 (dawne północne Węgry), a datowane na pocz. XV w. Obok znanych już z poprzednich przykładów po­ staci umieszczona została tutaj św. Małgorzata. Zarówno kom­ pozycyjny układ jak i napisy na banderolach pow tarzają zna­ ne nam sformułowania.

N ajbardziej zbliżone do siebie pod względem form alnym są przedstawienia krakowskie. Szereg elementów, mimo zniszcze­ nia malowidła augustiańskiego jest identycznych, czy też zbli­ żonych do m iniatury wawelskiej. Cały układ kompozycyjny, rozmieszczenie postaci jest w yrazem tego, iż były one w mo­ mencie powstawania w jakiś sposób powiązane.

We wszystkich wyżej omówionych przedstaw ieniach Chry­ stus ma charakterystyczny gest „ostentatio vu ln eru m ”. Wiąże się to ściśle z ideą m ęki i odkupienia, przez co można łatwo wytłum aczyć występowanie ich w tego typu przedstawieniach.

Odmienne cechy w swym układzie kom pozycyjnym w yka­ zuje natom iast malowidło pelplińSkie, gdzie cały schem at jest odwrócony w stosunku do przedstaw ień krakowskich. Różnica polega także na dodaniu postaci św. B ernarda oraz czynno­ ściach w ykonywanych przez anioła i diabła. Anioł stoi modląc się za z m a rły m . zakonnikiem. Święty B ernard był może ' szczeblem w pośrednictwie lub też kom entatorem sceny.

Na-11 D. E a d o c s a y , A kôzépkori Magyarorszâg faIképei, Budapest 1954, s. 47, 48 tabl. LXVI—LXVIIL

[9] P O L S K I E P R Z E D S T A W IE N IA „ S C A L A S A L U T I S ” 117

tom iast mała postać diabła pozbawiona została ch arak tery ­ stycznego narzędzia jakim jest osęka, którą wyciągał po ula­ tującą duszę. Odmienny jest także w ygląd Chrystusa, który nie stoi tu nagi w perizoinium na biodrach, tylko ubrany jest w szkarłatny płaszcz.

W arto też zestawić pfrzedstaiwliieiniia polskie z trzem a aalbyit- kam i z Florencji, Rzymu i Zeliezoviec. Można wykazać wiele cech analogicznych z polskimi obiektami, jednakże są to po­ dobieństwa odnoszące się wyłącznie do samego układu. Dość duże różnice natom iast w ystępują w szczegółach, np. postać stojącego diabła, czy też brak krzyża trzym anego przez Chry­ stusa różni j-e od przedstaw ień krakowskich. We wszystkich Chrystus w ykonuje jedynie gest ostentacji ran. Postać sie­ dzącego w m andorli Boga-Ojca czy też osoba św. Jana Ew an­ gelisty w m iniaturze florenckiej, łoże zmarłego w rysunku z Casanatense czy Zeliezoviec, różni te przedstawienia od pol­ skich.

Omówione przedstaw ienia w układzie „scala salutis” należą do bardzo rozbudowanej grupy, wyrażającej idee pośrednic­ tw a (intercessio) M arii i Chrystusa między um ierającym grzesznikiem a Bogiem Ojcem. W arto bliżej się przyjrzeć kil­ ku przykładom plastycznych realizacji tej idei. Obrazowa kon­ kretyzacja i dalsze rozpowszechnienie intercesji wiąże się z dziełem Speculum Humanae Salvationis, które w swej osta­ tecznej formie zostało ukończone w 1324 r. przez Ludolfa z Saksonii (t 1370).12. Było ono z pewnością już od początku opatrzone ilustracjam i. W rękopisie monachijskim Speculum (Cirn. 146), w rozdziale 39 opisany jest tem at wstaw iennictw a i opatrzony ilustracją, w której prefigurację M arii u C hrystu­ sa stanowi przedstawienie Estery przed A hasw erem 13, a wstawiennictwo C hrystusa u Boga-Ojca prefigurow ane jest sceną A ntypatra przed Cezarem. Maria ukazuje tam Synowi swe piersi, które Go w y k a rm iły 14, i dla których powinien zlitować się nad grzesznikami podczas gdy Chrystus, jako Mąż Boleści, pokazuje Bogu-Ojcu swoje rany, k tóre On jako „fi­ delis miles” 15 przyjąć musiał za ludzkość na rozkaz Boski.

12 P a n o f s k y , dz. cyt., s. 106; С o h n, dz. cyt., s. 98; M i o d o ń ­ s k a , dz. cyt., s. 72.

13 Tamże.

14 P a n o f s k y , dz. cyt., s. 106, 117 n., przyp. 76; Przykładem przed­ staw ienia Marii ukazującej piersi jest np. m iniatura z Biblii Minioda z X w. znajdująca się obecnie w archiwum katedry w Toledo.

118 W IT O L D R Ą C Z K O W S K I _[10]

Koncepcja tej dwustopniowej form y intercesji, tzw. „podwój­ nego pośrednictw a”, gdzie wstawiennictwo C hrystusa ułaska­ wi grzeszącego przeciw Bogu-Ojcu lub Duchowi Świętemu, zaś wstawiennictwo Marii —· grzeszącego przeciwko C hrystu­ sowi, stworzyło typ przedstawieniowy, który nie tylko odpo­ w iadał ogólnej, właściwej wiekowi XIV, potrzebie „przyw ró­ cenia życia”, lecz także wskazał drogę realizacji idei unaocz­ nienia pośrednictwa M arii i Chrystusa.

W ten sposób określony typ przedstawienia ukazany został w obrazie malowanym przez Nicolo di Piętro G erini (f 1415—· 16) z katedry florenckiej z końca XIV w.16 znajdującym się obecnie w M etropolitan M useum w Nowym Jorku. Skompo­ now any jest on jako obraz wotywny, gdzie obok klęczącej pary orędowników oraz Boga-Ojca i Ducha Świętego ukaza­ nych jest czworo modlących się donatorów. Najprawdopodob­ niej jest to najstarszy przykład tego ty p u pochodzący z te re­ nu Włoch.

Innym przykładem podwójnej initercesji jest epitafium Men- gota z kościoła w H eilbronn,17 datowane na ok. 1370 r. Po­ dobnie i tutaj w ystępuje para orędowników. M aria ukazuje swą pierś, a C hrystus ranę w boku. Zm arły został ukazany w pozie klęczącego donatora. W górze, w obłokach widać gło­ wę Boga-Ojca. B rak jest tu postaci anioła i diabła. Teksty napisów umieszczonych na banderolach są zbliżone do tek ­ stów w omawianych już przedstawieniach.

Podobne treści zawiera także m iniatura umieszczona w Go­

dzinkach K atarzyny von Cleve z 1435 r., a w ykonanych w

Utrechcie.18 Na karcie 96(L) znajduje się m iniatura należąca do Sobotniej Mszy M aryjnej przedstawiająca Ukrzyżowanego Chrystusa przed Bogiem-Ojcem, Marią, św. biskupem i K ata­ rzyną von Cleve. Treść tej sceny jest całkowicie w ytłum a­ czona w słowach umieszczonych n a banderolach. K atarzyna prosi Marię aby się za nią modliła, M aria ma obnażoną pierś z której tryska pokarm, patrzy w górę na Syna prosząc Go aby był łaskaw y dla K atarzyny pirzez wzgląd nia piiierśi, któ­ re Go wykar.miły. Chrystus wiszący na krzyżu patrzy

bła-16 С o h n, dz. cyt., s. 110.

17 H. Z i m m e r m a n n , Nürnberger Malerei 1350—1450. „Anzeiger des Germ anischen N ationalm useum s” 1930/31, Nürnberg 1032, s. 28, tabl. 63·; M i o d o ń s k a , dz. cyt., s. 73.

18 Obecnie w The Pierpont Morgan Library w Nowym Jorku.

J. P l u m m e r , The Book oj Hours of Catherine of Cleves, N ew York 1964, s. 1, 63; pi. 24; Lexikon... szp. 350.

[И] P O L S K I E P R Z E D S T A W IE N I A „ S C A L A S A L U T I S ” 119

gam ie na Ojca, którego widać w rogu karty, otoczonego anio­ łami, prosząc Go w im ieniu ran swoich aby Ojciec oszczędził K atarzynę. Bóg Ojciec w tiarze, trzym ając w ręku kulę bło­ gosławi Syna mówiąc, iż prośba Jego została w ysłuchana i spełniona. Za klęczącą K atarzyną stoi niezidentyfikow any św ięty biskup z pastorałem w ręku. Dotyka on lekko jej ra­ mienia w staw iając się za nią do Marii.

Zasadnicza różnica tych przedstaw ień w stosunku do sche­ m atu „scala salutis”, tkw i w braku sceny w alki o duszę zmarłego prowadzonej przez diabła i anioła. Przedstaw ienia te są pewnego rodzaju epitafiami, czy też obrazami w otyw nym i zm arłych lub żyjących jeszcze ludzi.

Idea- pośrednictwa, mająca liczne i różnorodne realizacje w sztuce późnego średniowiecza, została sformułowana przez teo­ logów już w starożytności chrześcijańskiej. Już w tedy spo­ dziewano się pomocy i pocieszenia od M arii i Chrystusa.10 Święty Paw eł w I Liście do Tymoteusza mówi, że jedynym naszym doskonałym Pośrednikiem u Boga jest Chrystus: „Je­ den jest Bóg, jeden jest pośrednik między Bogiem a ludźmi, człowiek, Chrystus Jezus” (1 Tm 2, 5).20 I chociaż jest On Pośrednikiem jako człowiek, to jednak będąc również Bogiem jest, z n atu ry zarówno tym, k tó ry pośredniczy, jak i tym, wobec kogo pośredniczy. W jego obu naturach, Boskiej i ludz­ kiej działa jedna i ta sama osoba Boska.21 Dlatego też św. A ugustyn (t 430) mówi m. in.: „Divinitas sine hum anitate non est m ediatrix, hum anitas sine divinitate non est m ediatrix; sed in ter divinitatem solam et hum anitatem solam, m ediatrix est divinitas et divina hum anitas”. (Bóstwo bez człowieczeń­ stw a nie jest pośrednikiem, człowieczeństwo bez bóstw/a nie jest pośrednikiem, ale pomiędzy samym bóstwem i samym człowieczeństwem jest uczłowieczone bóstwo i ubóstwione człowieczeństwo).22

Z tej łączności człowieczeństwa z Bóstwem w Jego osobie płynie nieskończona doskonałość czynów i zasług. Każdy akt w staw iennictw a Chrystusa u Boga Ojca ma w sobie

nieskoń-19' F . D z i a s e k , Wszechpośrednictw o N ajśw iętszej M aryi Panny, w:

Gratia Plena — Studia teologiczne o Bogarodzicy, red. B. P r z y b y l ­

s k i , Poznań—Warszawa—Lublin 196:3, s. 91.

20 W szystkie cytaty z Pism a Świętego pochodzą z Biblii Tysiąclecia oprać, pod red. benedyktynów tynieckich, Poznań 1965.

21 A. K r u p a , Electa ut Sol — stu diu m teologiczne o Najśw iętszej Mary i Pannie, Lublin 1963, s. 91.

120 W IT O L D B Ą C Z K O W S K I

[12]

czoną moc i niezawodną skuteczność. Święty Paw eł pisze: „Zanosił On gorące prośby do Tego, który mógł Go wybawić od śmierci i został w ysłuchany dzięki swej uległej czci” (Hbr 5, 7). Matka zaś z n a tu ry swej jest najlepszą pośredniczką tak między ojcem i dziećmi, jak' i między poszczególnymi dziećmi. Po raz pierw szy nadany został M arii ty tu ł Pośred­ niczki między ludźmi a Chrystusem przez św. Efrem a Sy­ ryjczyka (f 373). Od VIII w ieku dążono do bardziej szcze­ gółowego i wyraźniejszego w yjaśnienia praw dy o pośrednic­ twie.23 Naukę o skuteczności w staw iennictw a M arii głosił, między innym i św. Andrzej K reteński (t 740).24

Z n auki o konieczności pośrednictwa M arii do zbawienia wyłoniła się z biegiem czasu idea o Jej wszechpośredmictwie. Tylko w tedy bowiem można mówić o prawdziwej konieczno­ ści Jej pośrednictw a do zbawienia, jeśli odnosi się ono do zbawienia wszystkich ludzi i dotyczy wszystkich łask w ysłu­ żonych przez C hrystusa.25 Święty Anzelm z C anterbury (t 1109) twierdził, iż M aria wstawia się za nam i nie tylko wtedy, gdy J ą o to w yraźnie prosim y ale, że i każdy akt w staw iennictw a świętych za nam i do Boga dokonuje się przy czynnym Jej udziale: „Te ergo requiro, ad te confugio, et tu me per omnia adjuves, suppliciter peto. Te tacente, nqllus orabit, nullus juvabit. Te orante, omnes orabit, omnis juva­ b u n t”.26 (Kiedy więc szukam, do Ciebie się uciekam i pokor­ nie Cię proszę, abyś mnie we w szystkim wspierała. K iedy m il­ czysz, n ik t nie będzie się modlił, n ik t nie będzie wspierał. Kiedy Ty będziesz się modliła, wszyscy będą pomagać.)

Do rozpowszechnienia i ugruntow ania nauki o wszechpo- średnictw ie M arii przyczynił się w znacznej mierze św. B er­ n ard z Clairvaux t l l 5 3 ) . 27 Literackim w yrazem idei interce- sji jest jego kazanie In N ativitate B.V.M. sermo de aquaedu­

ctu.28 Całą naukę w tym względzie trafnie wyraża następu­

jący fragm ent tego kazania: „A ltius ergo in tue animi, quan­ to devotionis affectu a nobis eam voluerit honorari, qui to­ tius bonii plenitudinem pioisuit din Mania: u t proiinde si quid spei in niobiis est sii quid grafiaie, isii qniid salutis, ab ea noverim us redundare, quae ascebit deliciis affluens. Totis ergo medullis cordiam, t otis praecordiam affectibus, et votis omnibus

Ma-23 D z i a s e k, dz. cyt., s. 3:25.

24 Por. Patrologia Graeca, wyd. J. P. Mignę T. 97. kol. 1417. 25 K r u p a , dz. cyt., s. 99.

26 Oratio 46 ad. S.V.M., Pl. T. 158, kol. 944. 27 K r u p a , dz. cyt., s. 100.

[13] P O L S K I E P R Z E D S T A W IE N IA „ S C A L A S A L U T I S ” 121

riam hanc v enerem ur”. (Rozważ więc głębiej w duszy, jakim uczuciem pobożności chce abyśmy Ją czcili, Ten k tó ry pełnię wszelkiego dobra złożył w Marii, abyśm y stąd wiedzieli, że od Niej w ypływ a to co w nas jest z nadziei i co z łaski, co ze zbawienia. Całym sercem, wszystkimi uczuciami i wszy­ stkim i pragnieniam i tę Marię czcimy.) Stw ierdza on dalej·, że Chrystus jest źródłem życia, „fons vitae”, M aria natomiast, jako najczystsza, znalazła łaskę w oczach Boga i poprzez nią urzeczywistniło się zbawienie. Zostaje . Ona porów nana do akw eduktu, k tó ry łączy ludzi ze źródłem życia „Quia sic voluntas ejus, qui totum nos habere voluit per M ariam ”. (Albowiem taka jest wola tego, k tó ry wszystkich nas chce mieć przez Marię.) Chrystus stawszy się przez Marię bratem człowieka, „F rater tuus est et caro tu a ” (Jest twoim bratem i ciałem twoim), jest pośrednikiem wobec Boga: „Jesum tibi dedit m ediatorem ” (Jezusa dał ci za pośrednika). Wniosek z tego B ernard podaje następujący: „Exaudiet utique M atrem Filius et exaudiet Filium P ater. Filioli, haec paccatorum sca­ la ”. (Wysłucha więc Syna M atki i Ojciec wysłucha Syna. Dzie­ ci oto drabina grzeszników.)

Ta sama myśl wyrażona zostaje równocześnie przez Arnolda z C hartres (f 1156) w Libellus de laudibus Beate Mariae V ir­

ginis.,29 ,,... Securum accessum iam habet homo ad Deum, ubi

m ediatorem causae suae Filium habet ante P atrem et ante Filium M atrem. Christus, nudato latere, P a tri ostendit latus et vulnera; M aria Christo pectus et ubera; nee potest ullo modo esse repulsa, ubi concurrunt et orant omni linqua di­ sertius haec clementiae m onum enta et charitatis insignia.” „...Maria Christo se spiritu im molat et pro m undi salute ob­ secrat. Filius im petrat, P ater condonat”. (Bezpieczny już dostęp ma człowiek do Boga gdzie Syna ma za pośrednika swojej isprawy przed Ojcem, a Matkę przed Synem. Chrystus od­ słoniwszy bok, Ojcu pokazuje bok i rany, M atka Chrystuso­ w i piersi i w żaden sposób nie może być odtrącona, gdzie te dowody miłosierdzia i znaki miłości zbiegają się i modlą w y­ raźniej niż wszelki język.” „...Maria składa się duchowo C hry­ stusow i w ofierze i błaga o zbawienie świata. Chrystus się w staw ia, Ojciec udziela.)

N iektórzy teolodzy wieków średnich wychodząc z założenia, iż Maria, jako M atka Boga, wszystko może u swego Syna; utrzym yw ali, że Jej w stawiennictwo jest „wszechmocne”, a

122 WITOLD RACZKOWSKI [14]

naw et „nieskończone”.30 Między innym i tak tw ierdził Adam O pat z Perseigne (Î 1221).31

Po tych kilku uwagach można stwierdzić z całą pewmością, iż w układzie „scala salutis” w ystępuje połączenie w jedną ■całość trzech odmiennych tem atów co właśnie jest rzeczą tak w yjątkow ą i odosobnioną. Są to: 1) sąd szczegółowy nad zm ar­ łym; 2) orędownictwo M arii i Chrystusa, a także świętego do Boga Ojca oraz 3) w alka o duszę człowieka.

Sąd szczegółowy nad człowiekiem — grzesznikiem odbywa się w momencie jego śmierci. Uczestniczy w nim dwoje Orę­ downików w staw iających się za nim. Czasem, tak jak, w ma­ low idłach pelplińskim i krakowskim, a także w m iniaturach ■z Casanatense, Florencji, czy malowidle z Zeliezovic uczest­ nikam i ty m i są również: św ięty Ja n Ewangelista, św. B ernard z Clairvaux, a w malowidle krakow skim niezidentyfikow ana postać. Obecność tych świętych można bardzo łatwo w ytłum a­

czyć, gdyż M aria w zestawieniu ze św. Janem Ewangelistą to nic innego jak grupa „Deesis”. Jest tu w yraźna analogia pomiędzy Sądem Ostatecznym a Sądem Szczegółowym. Nato­ m iast obecność św. B ernarda wiązać można z całą pewnością z tym , że właśnie on przyczynił się tak bardzo do upowszech­ nienia i utrw alenia w Kościele idei miłosierdzia Marii. Mi­ mo·, ż© nie wniósł on do tej nauki nowych myśli, ani no­ wych sformułowań, cieszył się w swoim czasie wielkim auto­ ry tetem oraz odznaczał się wielką gorliwością w szerzeniu k u ltu M arii.32 Głosił ją przede w szystkim wśród ludu w ta ­ ki sposób, iż łatwo trafiała do przekonania w iernych i szyb­ ko się rozpowszechniała. Stąd też w pelplińskim — cysterskim malowidle postać ta jest w pełni uzasadniona.

Tem at w alki o duszę człowieka, prowadzonej pomiędzy dia­ błem a aniołem, w ystępuje od czasów wczesnego średniowie­ cza w licznych przedstawieniach Sądu Ostatecznego. Jest ona zmaganiem się dobra ze złem. Myśl ta od dawna głęboko tkw iąca w całym chrześcijaństwie, ponownie odzywa się w om awianym okresie, dlatego też spotykam y ją zarówno w przedstawieniach „końca św iata” jak i w sądzie szczegóło­ wym nad poszczególnym człowiekiem, jakim jest przedstaw ie­ nie „scala salutis” .

30 K r u p a , dz. cyt., s. 94. 31 Tamże.

32 A. K r u p a, Rola Mary i jako Matki Miłosierdzia w planach m i­

łosierdzia Bożego, w: Powołanie człowieka — ...Bo Jego miłosierdzie na wieki, Poznań—Warszawa 1972 s. 225.

[15] PO LSKIE PRZEDSTAW IENIA „SCALA SA LU TIS’: 123

II. ZAGADNIENIE ŚMIERCI I INTERCESJI W PIŚMIENNICTWIE

Obok plastyki, dziedziną k u ltu ry , w której tem atyka śm ier­ ci a przede wszystkim w staw iennictw a znalazła wyraz, była literatu ra średniowieczna. Pomaga ona bliżej i pełniej zrozu­ mieć konkretne zapotrzebowanie na przedstaw ienia o treściach eschatologicznych. Mimo, iż literatu ra ta istnieje w zasadzie niezależnie od sztuk plastycznych, w niektórych przypadkach jednak jej wpływ na kształtow anie się ikonografii jest dość ew identny i można wykazać bliższą zależność między tym i dwoma dziedzinami. Poniżej omówione zostanie pokrótce pi­ śmiennictwo teologiczne, jak i proza i poezja zarówno religij­ na jâk i świecka. Poruszano w niej nie tylko problem śm ier­ ci, ale i także w alki o duszę, jak i zagadnienie intercesji Marii.

Jak już wspomniano myśl o śmierci, podobnie jak w sztu­ ce, znajdowała swój w yraz w literaturze, od czasu kiedy po­ jaw iły się one w historii człowieka. W pojmowaniu śmierci i całej złożonej problem atyki różniły się poszczególne syste­ my filozoficzne i religijne, a także epoki. Nigdzie jednak nie przyznano jej tak istotnego miejsca jak w chrześcijaństwie. H istoria teologii w ykazuje od początku swego istnienia duże rozbieżności w zapatryw aniach na problem śmierci.

Śmierć jak wiadomo jest karą za grzech pierw orodny i to k arą powszechną, której podlega cała ludzkość. Święty Paw eł w Liście do Rzymian pisze: ,,... przez jednego człowieka grzech wszedł na świat, a przez grzech śmierć, i w ten sposób śmierć przeszła na wszystkich ludzi, ponieważ wszyscy zgrze­ szyli...” (5, 12). Życie ziemskie nie ma znaczenia samo dla siebie, ale jest w ędrówką do Boga, którego oglądanie powin­ no być ostatecznym celem ludzi. Właśnie śmierć umożliwia osiągnięcie tego celu. Nie jest ona więc końcem życia, ale tylko przejściem do życia innego, nowego, do wiecznej i spo­ kojnej kontem placji Boga.33 W yrazem tych idei są na przy­ kład rozważania św. B ernarda z Clairvaux, k tó ry określa śmierć jako: „...quies a labore, gaudium de novitate, securitas de aetern itate”.34 (... odpoczynek po pracy, radość z nowości, bezpieczeństwo z wieczności). Gdzie indziej pisze: „Mors opus diaboli, peccati poena a Christo superata. Mors peccatorum

33 M. S c h m a u s , Katolische Dogmatik, T. 2, M ünchen 1938, s. 227—238.

124 WITOLD RĄCZKOWSKI _[16]

pessima. Mors animae per peccatum. Morte nihil certius et incertius. Mortis m em ora commendata. Non m iseratur ino­

piam, non divitas reveretu r, non generi cuiuslibet, non mo­ ribus, non ipsi denique parcit aetati.” 35 (Śmierć dziełem sza­ tana, k ara za grzech przezwyciężona przez Chrystusa. Śmierć grzeszników jest najgorsza. W skutek grzechu um iera dusza. Nic nie jest bardziej i mniej pewne od śmierci. W arto pa­ miętać o śmierci. Nie ma litości dla niedostatku, nie ma wzglę­ du dla bogactwa, nie szanuje niczyjego pochodzenia, ani zwy­ czajów, ani samego wreszcie wieku.)

Należy zwrócić uwagę, że śmierć inaczej była przedstaw ia­ na w pismach uczonych Ojców Kościoła, a inaczej w popu­ larnych kazaniach przeznaczonych dla rzeszy w iernych. W ka­ zaniach, zwłaszcza niższego kleru, które decydowały tak b ar­ dzo o poglądach religijnych ludzi, śmierć przestaw ała być po­ jęciem abstrakcyjnym , a staw ała się konkretem , personifika­ cją i to w m iarę czasu coraz bardziej koszm arną.36 Strach przed śmiercią zaczął spełniać rolę środka nacisku, który miał zmusić ludzi do dobrego życia. Obok Sądu Ostatecznego, nie­ ba, piekła, śmierć była jedną z czterech rzeczy ostatecznych, których stała pamięć miała być dla człowieka zbawienna. W ty m sensie wyobrażenie o niej należało do sfery pojęć o za­ światach, na razie jednak dochodziło w nim do głosu samo przedstawienie agonii cielesnej.37 Hasło „Memento m ori” uzna­ no w klasztorach, a tókże i poza nim i za najlepszą dewizę życia. Dominowała w tym światopoglądzie stara ogólnoludzka świadomość przem ijania, myśl o powszechności śmierci i zni- komości w artości ziemskich. Idea ta w ystępuje silnie już w Starym Testamencie. Podtrzym uje ją także Nowy Testam ent i Ojcowie Kościoła, a staje się praw dziw ą obsesją pisarzy późnego średniowiecza.38

Idee związane z pojęciem śmierci wyrażało piśmiennictwo zarówno łacińskie jaik i w językach narodowych. K ształtowa­ nie się tego rodzaju literatu ry przypada na okres wczesnej patrystyki (Cyprian, Ambroży, A ugustyn i inni). Dalszy jej rozwój, charakteryzujący się powstawaniem nowych gatunków

35 Tamże, T. 182, kol. 5.

30 C. P i r o ż y ń s k a , Łacińska „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze

śm ierc ią” — Dialogus m agis tri Polycarpi cum morte, w: Średnio­ wiecze —· Studia o kulturze, T. 3, W arszawa 196;S, s. 79.

37 J. H u i z i n g a , Jesień średniowiecza, Warszawa 19743, s. 178. 38 P i r o ż y ń s к a, dz. cyt., s. 79.

[17] PO LSKIE PRZEDSTAW IENIA „SCALA SA LU TIS’ 125

literackich oraz narastaniem odmiennej problem atyki jak i w ątków treściowych, sięga aż po wieki XIV—XV.

Jak już zostało powiedziane, najwcześniej, bo już w III wie­ ku, pojawiły się rozważania o śm ierci w formie traktatów teologicznych. Obok spraw ściśle dogmatycznych, zajmowały się one również zagadnieniami wchodzącymi w zakres teolo­ gii m oralnej, a więc oceną w artości śmierci, ustaleniem hie­ rarchii dóbr doczesnych i wiecznych oraz życiem pozagrobo­ w ym .39 Poprzez swe recepty na dobrą śmierć i negację w ar­ tości doczesnych często zbliżały się w swym charakterze do literatu ry m oralizatorskiej, której niejednokrotnie stanowiły podstawę. Można wymienić kilka talkich traktatów , które póź­ niej oddziaływ ały na inne rodzaje literackie. Są to m. in.:

De m ortalitate C y p r i a n a (f 258),40 Liber de bono m ortis

A m b r o ż e g o (f 397),41 De m orte A u g u s t y n a , 42 De m e­

ditatione m ortis R u p e r t a z D e u t z , 43 Epistoła 105 ad Ro­ m anum B e r n a r d a z C l a i r v a u x,44 pseudoaugustiańskie Speculum m ortis z X III w.45 i wiele innych.

W XI i XII wieku, w literaturze religijnej pojawia się cykl utw orów nazyw anych C ontem ptus m undi, ukazujących zrodzo­ n ą na podłożu n auk i Kościoła o śmierci i Sądzie Ostatecznym, idee pogardy świata i jego w artości.46 Pisali je m. in.: Anzelm z C anterbury, B ernard z M orlay (1 poł. X II w.), B ernard z Clairvaux, Hugo od św. W iktora (t 1140), W alter Map (f ok. 1210), P io tr Damiani ( | 1072), papież Inocenty III (f 1216), H enryk z Melfcu (XII w.), a także Dionizy K artuz (f 1471).47 Na przełomie XII i X III w. powstaje bardzo popularna Le­

genda o trzech żyw ych i trzech zmarłych.*8 Znane są jej

opracowania w kilku w ersjach francuskich, niemieckich, wło­ skich i angielskich już z początku X III wieku,49 a także pew ­

89 Tamże, s. 80. 40 Pl. T. 4, kol. 603—627. 41 Tamże, T. 14, kol. 539n. 42 Tamże, T. 14, kol. 555—558. 48 Tamże, T. 182, kol. 240-^241. 44 Tamże, T. 170, kol. 354m. 45 Wyd. R. Jud. M ünchen 1908. 46 P i r o ż y ń s k a , dz. cyt., s. 81. 47 Tamże, s. 8;2—83.

48 K. K ü n s t l e , Die Legende der 3 Lebenden u nd 3 Toten und der

Totentanz, Freiburg 1908; S. G l i x e l l i , Les cinq poèm es des trois morts et des trois vifs, Paris 1914.

126 WITOLD RĄCZKOWSKI

n a ilość przedstaw ień w sztuce —- w m alarstw ie książkowym, ściennym oraz rzeźbie.50

Niewiele później od wspomnianej Legendy, powstał we F rancjii poem at zatytułow any Vado m o r i51 będący n ajb ar­ dziej reprezentatyw nym w średniowieczu odzwierciedleniem myśli o powszechności śmierci. Poeta staw ia przed oczyma całą ówczesną drabinę społeczną, w prowadzając przedstaw i­ cieli różnych stanów, zawodów, ludzi młodych i starych, zrów nanych wspólnym losem. Jest to zbiorowy pochód ku śmierci, w którym biorą udział wszyscy: król i papież, rycerz i sędzia, mędrzec i głupiec, bogacz i żebrak, starzec i mło­ dzieniec, a na końcu sam autor poematu. Znajomość Vado

m ori szybko rozprzestrzeniła się w całej niem al Europie. Poe­

m at ulegał przeróbkom, kompilacjom i był tłum aczony na różne języki narodowe.

Z obszerną literatu rą Contemptus m undi, Legendą o trzech

żyw ych i trzech zm arłych oraz utw orem Vado m ori związany

jest bardzo ściśle przez swe pokrewieństwo treści „dialog człowieka ze śm iercią”, k tó ry już od X II w. cieszył się w li­ teraturze dużym powodzeniem. Śmierć w postaci zmarłego zjawia się przed człowiekiem, by z nim dyskutować, by przy­ pominać m u o swej wszechwładnej potędze i zbliżającym się końcu jego życia. Obok „dialogu człowieka ze śm iercią” po­ jaw ia się także blisko z nim spokrewniony „dialog życia ze śm iercią”, jednak nie tak popularny jak poprzedni.52

Rozmowy człowieka ze śmiercią zaliczają się do tzw. spo­ rów (conflicti, contrasti, Streitgedichte, débats itp .) 53 bardzo w średniowieczu popularnych. Cechą ich było to, że zestawia­ ły ze sobą elem enty kontrastujące i przeciwstawne w celu wyłonienia jakiegoś zasadniczego m orału.54

Jedną z najstarszych znanych rozmów człowieka ze śm ier­ cią jest X II-wieczny anonimowy Dialogus m ortis cum homi-

n e.ss Jest to utw ór o dużych wartościach artystycznych, pe­

50 S. К o z a k y, Geschichte der Totentänze. Т. 1, Die Anfänge der

Darstelungen des Vergänglichkeitsproblem s, Budapest 1936, s. 328—333;

L. R e a u , L ’art religieux du m o y e n âge. T. 2, Paris 1956, s. 644—645. 51 Pełne zestaw ienie literatury podaje H. R o s e n f e l d , Der m ittela l­

terliche Totentanz, Köln 1954, s. 323 η.

52 P i r o ż y ή s k a, dz. cyt., s. 87. 53 Tamże.

54 S. V r t e l - W i e r c z y r i s k i , R ozm owa człowieka ze śmiercią w

literaturze średniowiecznej polskiej i czeskiej, „Pamiętnik L iteracki”

R. 22—23. Warszawa 1925/26, s. 61. 55 P i r o ż y ń s k a , dz. cyt., s. 87.

[19] PO LSKIE PRZEDSTAW IENIA „SCALA SA LUTIS” 127

łen inw encji i dynamiki. Poeta w pierwszych siedm iu zw rot­ kach daje przerażający obraz śmierci, której postać przypo­ mina rozkładającego się trupa. Przyznaje ona w rozmowie, że swym wyglądem stara się budzić strach i zarazem poka­ zać ludziom, iak w krótce sam i będą wyglądali, gdyż n ik t nie może ujść swem u przeznaczeniu, bowiem wszystko, co rodzi się na ziemi musi umrzeć. Przy końcu rozmowy człowiek prosi o darowanie mu życia, któ rą to prośbę śmierć katego­ rycznie odrzuca. O ogromnej popularności tego poem atu w średniowieczu świadczy bardzo duża ilość zachowanych ręko­ pisów, zwłaszcza z XV w ieku,58 oraz liczne przeróbki i prze­ kłady :na języki narodowe.

Ten X II-wieezny dialog był jednym ze źródeł inspirują­ cych polską Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią z XV w. w ystępującą pod tytułem De m ortis prologus.57 Polski rękopis pochodził z końca XV w. i był przechowyw any w Bibliotece K apituły Płockiej, ale zaginął podczas ostatniej wojny. Za­ kończenie uległo zniszczeniu jeszcze wcześniej, a znane było z przekładu staroruskiego z końca XVI wieku.

Utwór ma formę dialogu, w którym Mistrz Polikarp zada­ je pytania, a śmierć na nie obszernie odpowiada. Role tu są równorzędne, bo wprawdzie Polikarp pyta krótko, czasem ja k ­ by nieśmiało, ale to właśnie jego pytania prow okują obszer­ ne wypowiedzi Śmierci. Właściwie to on kieruje rozmową.

Całość jest poprzedzona wstępem narratora, któ ry zaczyna od inwokacji do Boga i od uzasadnienia w yboru tem atu gdzie czytelnik ma poznać „okrutność śm ierci”, następnie opowiada o tym , co zaszło. Polikarp pragnął poznać śmierć, która się ukazała mu, gdy po skończonym nabożeństwie pozostał sam w kościele. Zjawa· była tak odrażająca, że przerażony mistrz przemówił dopiero wtedy, gdy ona drwiąc w yraźnie z jego strachu zapewniła, że nie przyszła po niego. Śmierć, mimo, że została przedstawiona jako rozkładający się tru p kobiety, jest pełna życia i tem peram entu. Dialog w yraża dobrze znane w całej literaturze typu „memento m ori” idee powszechności śmierci, równości wobec niej wszystkich ludzi oraz przem ija­ nia i znikomości dóbr doczesnych.

Znane są także inne dialogi w językach narodowych z te ­ renu praw ie całej Europy. Około 1400 roku n a terenie Czech

56 Tamże, przyp. 62.

57 Wydania i opracowania podaje Bibliografia Literatury Polskiej

128 WITOLD RĄCZKOWSKI [ 2 0 ]

powstaje słynny dialog pióra Jana z Tepl Ackerm ann aus

Böhm en,58 a także Rozm lauvâni cloveka se S m rti.59 We Wło­

szech zaś pojawia się Contrasto jra la m orte e un semplicista czy też Contrasto fra la m orte e un querriero.60 Mnożą się odpisy, tłumaczenia dawniej pow stałych utworów. Do n ajb ar­ dziej rozpowszechnionych należy jednakże w dalszym ciągu X II-w ieczny Dialogus m ortis cum homine.

Pokrew ieństw em tem atu związane są jeszcze inne równie popularne utw ory polskie: Skarga umierającego, Oto usta ju ż

zam knione i Dusza z ciała wyleciała.

Skarga umierającego znana także pod nazwą „Żalów”, za­

mieszczona została w ty m samym rękopisie płockim, w któ­ rym znajdowała się Rozmowa M istrza Polikarpa.61 Nie jest to przypadek, gdyż właśnie tego rodzaju „Skargi grzeszników” (Lamentationes, versus poenitentiales) pojawiają się w lite­ ratu rze średniowiecznej jako części składowe większych utw o­ rów o treści pokrew nej, zazwyczaj dialogów między człowie­ kiem a śmiercią. Drugą znaną nam w ersją jest rękopis znaj­ dujący się w Bibliotece K apitulnej we W rocławiu.62

Odpowiednikiem polskiej Skargi jest czeska pieśń O roz-

dëlenij duse s telem . Wiersz polski jest jednak najpraw dopo­

dobniej przekładem z czeskiego na co wskazuje duża ilość za­ w artych w tekście czechizmów. Jest to zrozumiałe na tle ogólnego oddziaływania średniowiecznej literatu ry czeskiej na polską.63

Treścią Skargi umierającego jest spowiedź z całego ży­ cia, spowodowana żalem, a przede w szystkim lękiem, w mo­ mencie rozpoczynającej się walki duchów dobrych i złych o duszę umierającego. Tendencja dydaktyczno-m oralizująca za­ w iera przestrogę przed złem, bezbożnym życiem. Dosadną ilustracją tej przestrogi jest wizja Sądu Ostatecznego i za­ stępu diabłów czyhających, u łoża umierającego, na jego duszę. Treść ta w ykazuje duże podobieństwo do motywów zaw ar­ tych w przeciwstawieniach „ars m oriendi” jak i „scala sa­ lutis”.

58 P i r o ż y ń s k a , dz. cyt., s. 104. 59 Tamże, s. 105.

60 Tamże.

01 S. V r t e l - W i e r c z y ń s k i , W y bór te k stó w staropolskich, Czasy

najdawn iejsze do roku 1543, Warszawa 19694, s. 210—215; N o w y K o r ­ but, dz. cyt., s. 323—324.

62 J. W o r o n с z a k, Skarga umierającego. Ze stu diów nad ręko­

p ise m nr 2 Biblioteki K apitulnej w e Wrocławiu; W rocław 1949.

[ 2 1 ] PO LSK IE PRZEDSTAW IENIA „SCALA SA LU TIS” 129

Dalszym niejako ciągiem głównego w ątku Skargi um ierają­

cego jest wiersz dołączony do w ersji w rękopisie wrocław ­

skim stanowiący finał Skargi. Jest to mom ent opuszczenia ciała przez duszę i błądzenie jej na „zielonej łące” :

„Dusza z ciała wyleciała, na zielonej łące stała ·—

Stawszy silno, barzo rzewno zapłakała. К niej przyszedł święty P iotr arzkąc: „Czemu, dusze, rzewno płaczesz?” „Niwola mi rzewno płakać,

A ja nie wiem kam się podziać”. „Pojdzi, duszo moja miła!

Powiodę cię do rajskiego, Do królestw a niebieskiego.” 64

M otyw „zielonej łąki”, na którą się dusza dostaje, przeszedł do literatu ry czeskiej i polskiej z średniowiecznych ludowych w ierzeń niemieckich. Jest to miejsce pobytu dusz niepotępio- nych, ale też nieoczyszczonych tak, aby mogły dostąpić zba­ wienia.85

Dalszym ciągiem głównego m otywu Skargi jest krótki wiersz Oto usta ju ż za m k n io n e66 opisujący co dzieje się w domu po śmierci ojca rodzimy. U kazuje on zbieranie się ro­ dziny na pogrzeb, niesnaski przyjaciół, płacz osieroconych dzieci i lam ent żony.

Wszystkie te wiersze były rozpowszechnione i popularne. P rzetrw ały one do naszych czasów w trad y cji ludowej. Uwa­ ża się też, że Skarga umierającego była k rótką sztuką obrzę­ dową gryw aną zarówno na cm entarzu z okazji pogrzebu czy też w Dzień Zaduszny lub w domu chorego.67 Być może jest to pewnego rodzaju odmiana śląskich Dziadów.68

W ystępujący zarówno w Skardze umierającego jak i w Dia­

logus m ortis cum homine człowiek nie ma określonego wie­

ku, stanu i zawodu, nie ma też jakichś konkretnych cech oso­ bowych charakteru. Jest on po prostu uosobieniem ludzkości, jest każdym z nas, to niemiecki „Jedw eder”,

angielsko-ho-04 V r t e l - W i e r c z y ń s k i , Średniowieczna poezja polska świecka. BN 60, Ser. I, W rocław 19492, s. 40.

85 Tamże, s. XL, przyp. 1. 08 Tamże, s. 41, X LI przyp. 1.

67 J. L e w a ń s k i , D ram aty staropolskie, T. 1, Warszawa 1959, s. 17; Tenże, Polska pisząca w X IV i X V w ieku , w: Polska dzielnicowa

i zjednoczona. Państwo. Społeczeństwo. Kultura, Warszawa 1972, s. 521.

68 L e w a ń s k i , Polska pisząca..., dz. cyt., s. 521.

130 WITOLD RACZKOWSKI [ 2 2 ]

lendexski „Everym an”, łaciński „Homevenculus”, „Hoimulus”, „Homuncio”, grecki „Hökastos”.69

Warto przyjrzeć się tu bliżej angielsko-holenderskiem u mo­ ralitetow i Everym an, gdyż w ystępuje w nim w yraźnie prośba o wstawiennictwo Marii i Chrystusa w momencie agonii. Eve­

rym an, którego geneza nie jest jasna, powstał najpraw dopo­

dobniej koło poł. XV w ieku w Niderlandach, gdzie opubli­ kow any był jako E lckerlijk.70 Był to m oralitet bardzo popu­ larny w Anglii aż do czasów reformacja.

Bohater utw oru K ażdy jest wezwany przez Boga, który nakazuje śmierci by go sprowadziła. Szuka on przyjaciół, któ­ rzy mieliby towarzyszyć m u przed oblicze Boga. Znajduje jedynie posłuchanie u Dobrych Uczynków, a gdy oczyszczony z grzechów przez spowiedź schodzi do grobu, opuszczają go kolejno najbliżsi towarzysze — Przyjaźń, Bogactwo, Wiedza, Piękność, Świadomość, Siła, Pięć Zmysłów. Interesujące są końcowe fragm enty tego m oralitetu mówiące w yraźnie o po­ dwójnym wstawiennictwie do Boga-Ojca w ostatnich chwilach

Każdego zwracającego się błagalnie do M arii jako M atki

Chrystusa. Brzmią one:

„O eternal God, O heavenitly figure, О w ay of rightwiseness, О goodly vision, Which descended down in a virgin pure Because he would Everym an redeem, Which Adam forfeited by his disobedience: О blessed Godhead, alect and high — divine, IMrgive my grievous offence;

Here I cry thee mercy in this presence. О ghostly treasure, О ransom er and redeem er Off all the world, hope and conductor,

M irror of joy, and founder of mercy,

Which illum ineth heaven and earth thereby, Hear my clamorous complaint, though it late be; Receive m y prayers; unw orthy in this heavy life, Though I be, a sinner most abominable,

Yet let m y nam e be w ritten in Moses’table; О Mairy, p ray to the M aker of all thing,

69 P i r o ż у ή s k a, dz. cyt., s. 88.

75 M ały słownik pisarzy angielskich i amerykańskich, Warszawa 1971, s. 168; A. N i c o l i , Dzieje dramatu. Od Ajschylosa do Anouilha, Т. 1, Warszawa 1975, s. 151— 152. M oralitet ten w rozbudowanej w er­ sji niem ieckiej był w ostatnich latach często w ystawiany.

[23] PO LSK IE PRZEDSTAW IENIA „SCALA SA LU TIS” 131

Me for to help at my ending,

And save me from the power of my enemy, For Death assailefch me strongly;

And, Lady, th a t I may by means of thy prayer; Of your Son’s glory to be partaker,

By the means of his passion I it crave, I beseech you, help my soul to save”. „Have m ercy on me, God most mighty;

And stand by me, thou M other and Maid, holy Mary. H ere I cry God mercy!

Into thy hands, Lord, my soul I commend; Receive it, Lord, th a t it be not lost;

As thou me boughtest, so me defend, And save me from the fiend’s boast, That I may appear w ith th a t blessed host That shall be saved at the day of doom. In manus tuas — of m ight’a most

For ever — commendo spiritum m eum .” 71 (Każdy klęka do modlitwy)

(„O Boże Wieczny, O niebiosów Chwało, Drogo sprawiedliwości, szczęścia słodka jawo, O Ty, któryś w Dziewicy łonie przyjął ciało, By każdemu zbawienie dłonią dać łaskawą Gdy je przez hardość Adama utracił; O Bóstwo święte, równe Ojcu, czyste, Odpuść mi moją winę i zgrzeszenie — O łaskę błagam, lejąc łzy rzęsiste. O skarbie niebian, Zbawco, pośredniku Świata nadziejo i orędowniku,

O Zwierciadło radości, źródło co zna litość, Niebu i ziemi łask dające sytość!

Słysz skargę mą żałosną i chociaż to późno, Modły me przyjm ij. Acz me życie próżno

Minęło, acz me grzechy na świecie olbrzymie —■ Wypisz na Mojżeszowej tablicy me imię.

O Marjo, uproś Ty Stwórcę wszechrzeczy;

Niech ma w drodze ostatniej duszę mą na pieczy. Niechaj w yrwie ją z mocy straszliwego wroga W chwili, gdy do niej Śmierć szturm uje sroga.

71 Cyt. za: E v ery m an and Other Interludes, London 1943, s. 17 i 24

oraz „ K a ż d y ” (Everyman) — średniowieczny m oralitet angielski

132 WITOLD RĄCZKOWSKI [24]

Błagam Cię, Pani, niech dzięki w staw ieniu Twemu mam udział w Syna wywyższeniu. Przez mękę Jego racz cud jeden sprawić: Biedną duszę grzesznika skruszonego zbawić.” „Okaż litość nade mną, wszechmogący Boże Matka-Dziewica, M arja, niechaj mi pomoże. Od Boga jedynego miłosierdzia wołam! W ręce tw e Boże duszę swą oddaję. Przyjm ij ją, aby nie zginęła, Panie Jak odkupiłeś ją, tak zmiłowanie

Okaż, gdy szatan chełpiąc się nastaje ·—■ Abym należał do tych w dzień wyroku, Co sądu twego czekają z nadzieją. In manus tuas — w moc Twoją wysoką Na zawsze — commendo spiritum m eum .”)

Cała ta opiewająca śmierć literatu ra najw iększy rozkw it osiągnęła właśnie w XIV i XV wieku. W tedy to zaczęły w pełni żyć dawniej powstałe gatunki literackie i mnożyły się w niezwykle szybkim tempie odpisy utw orów Contemptus

m undi, Vado mori, Legenda o trzech żyw ych i trzech um ar­ tych oraz Dialog człowieka ze Śmiercią. Jako swego rodzaju

synteza tych utw orów w XIV wieku pojawia się Taniec śm ier­

ci, a wiek XV w ydaje Ars m oriendi co wiąże się z zapotrze­

bowaniem społecznym na tego rodzaju utwory.

Według najnowszych badań, pierw szy Taniec śmierci pow­ stał w W ü rz b u rg u 72 jako poetycka wizja rzeczywistości lat pięćdziesiątych XIV stulecia. Tekst ten opierał się zasadni­ czo na utw orach typu Vado m ori i na Legendzie... Na jego pow staniu zaważyły również rozpowszechnione w tedy Rozmo­

wy... jak i ówczesne kazania oraz wierzenia ludowe, w któ­

rych dużą rolę odgryw ały różne zjawy cm entarne i nocne tańce zm arły ch .73 Był on w swej pierw otnej postaci mono­ logiem um ierających, a później rozwinął się w dialog ży­ wych z um arłym i, którzy zjawiali się jako w ysłannicy śm ier­ ci, by porwać żywych w śm iertelny taniec. Rolę zm arłych przejęła następnie personifikacja śmierci. Liczba biorących u- dział w tańcu wynosiła pierw otnie 24 osoby. Byli to przed­ stawiciele wszystkich stanów, godności, zawodów i w ieku po­ cząwszy od papieża, a na żebraku i niemowlęciu kończąc.

72 P i r o ż y ń s к a, dz. cyt., s. 96, przyp. 93.

73 Patrz: E. P o t k o w s k i , Dziedzictwo wierzeń pogańskich w śred­

[25] PO LSKIE PRZEDSTAW IENIA „SCALA SA LU TIS” 133

Później liczba ta zwiększała się naw et do 40-tu osób. Każdy w ym awiał się, oczywiście, od śmierci rozlicznymi powodami, narzekając na swój los, aż w końcu wzywając miłosierdzia Bożego poddawał się z rezygnacją tem u nieodwołalnem u w yro­ kowi. W prologu kaznodzieja przypom inał o znikomości rze­ czy doczesnych i o wszechwładnej potędze śmierci, w epilogu zaś wzywał do cnotliwego życia i pokuty. 74

„Tańce śm ierci” były często odgrywane na scenie w for­ mie dram atu religijnego. Wiadomo, że widowiska takie od­ byw ały się np. w Bruges czy B esançon.75 Bardzo popular­ nym tem at ten był w sztukach plastycznych. Trudno tu wy­ mienić niezliczoną ilość zabytków z praw ie całej Europy. 76

Innym jeszcze rodzajem literackim , zaw ierającym tem atykę śmierci, są często ilustrow ane XIV- i XV-wieczne tra k ta ty „ars m oriendi” przedstawiające człowieka w chwili agonii, a dające recepty na dobrą śmierć. Głównym przedstawicie­ lem i najprawdopodobniej właściwym tw órcą tego gatunku literackiego był Ja n G e r s o n (f 1429), profesor i kanclerz paryskiej Sorbony, któ ry w roku 1408 napisał Opus tripati-

tu m de praeceptis decalogi, de confessione et de arte mo­ riendi. 77 Gerson miał w literaturze łacińskiej wielu poprzed­

ników. Należy do nich przede w szystkim Anzelm z C anter­ bury. 78 W końcu XIV w. istniały już ilustrow ane anonimo­ we tra k ta ty „ars m oriendi”, jednakże dopiero utw ór Gersona zdobył taką popularność, iż miał w ciągu całego stulecia sze­ reg naśladownictw, a także przeróbek. N ajbardziej znaną by­ ło Speculum artis Ъепе m oriendi” Dominika С a p r a n i k i, kardynała z Fermo, pochodzące z ok. 1452 r. Inne tra k ta ty łączy się z takim i autoram i późnego średniowiecza jak Mi­ kołaj Dinkelsbiihl (f 1433), Mateusz z K rakow a (t 1410), Ja­ kub z Paradyża (f 1464), Mateusz Langensteln (f 1397), czy też Jan Mombaer (f 1501).79 W sumie stanowiły one pewnego

74 P i r o ż у ń s к a, dz. cyt., s. 97. 75 H u i z i n g a , dz. cyt., s. 176.

76 Szczegółowy w ykaz literatury podaje Rosenfeld, dz. cyt., s. 399—340; literatura polska w: P i r o ż y ń s k a , dz. cyt., s. 98, przyp. 99; Inte­ resujący jest fakt, że nie znamy ani jednego zabytku polskiego z okresu średniow iecza — czyżby nie było w ogóle? Dopiero pojawiają się w sztuce barokowej.

" P i r o ż y ń s k a , dz. cyt., s. 104.

78 Adm onitio moriendis et de peccatis suis nimis form idantis. PL. T. 158, kol. 685—688.

79 W. S e ή к o, T r a k ta ty „De arte m oriendi” p rzy p isy w a n e Mateuszo­

w i z Krakowa, w: Materiały i Studia Żaki. Hist. Filoz. Staroż. i Sredn.