Bogusław Nadolski
Z problematyki Słowa Bożego w
liturgii
Studia Theologica Varsaviensia 23/2, 279-289
Studia Theol. Vars. 23 (1985) nr 2
BOGUSŁAW NADOLSKI
Z PROBLEMATYKI SŁOWA BOŻEGO W LITURGII T r e ś ć : Wstęp: I: Liturgia konnaturalnym m iejscem głoszenia słowa Bożego; II. M otyw acja obecności Chrystusa w słow ie; III. Obecność Chrystusa w słow ie w ramach ruchu liturgicznego; IV. Pow staw anie art. 7 K o n sty tu c ji o Liturgii; V. Obecność Chrystusa w słow ie według innych dokum entów soborowych i posoborowych; VI. S oteryjny cha rakter słow a Bożego; VII. Konieczność epiklezy skryptur y stycznej.
WSTĘP
Miejsce słowa Bożego w liturgii doczekało się szczęśliwie w iełu znakom itych opracowań. W poniższej wypowiedzi nie chcemy powtarzać wyników tych bogatych refleksji. P ragnie m y natom iast wskazać na drogę, jaką przebył art. 7 K o n sty
tucji o Liturgii, oraz na konieczność epiklezy skrypturystycz-
nej.
I. LITURGIA KONNATURALNYM MIEJSCEM GŁOSZENIA SŁOWA BOŻEGO
Jednym z niew ątpliw ych owoców odnowy liturgicznej jest także kształtow anie się pobożności, przenikniętej Pismem Świętym, oraz coraz głębsze rozmiłowanie się w słowie Bo żym. Rozwój ten jest dziełem Ducha Świętego, k tó ry przez swoją ustawiczną i dynamiczną obecność w Kościele spowo dował fundam entalny zw rot w życiu Oblubienicy Chrystuso wej ku słowu Życia. Mam na uwadze arty k u ł 24 K onstytucji
o Liturgii. Stw ierdza on, iż Pismo Święte posiada doniosłe
znaczenie w spraw owaniu liturgii. Z niego bowiem pochodzą czytania, ono staje się źródłem homilii, z niego też czerpią natchnienie modlitwy, prośby i pieśni liturgiczne. Ono rów nież winno stanowić podstawę do w yjaśniania znaczenia zna ków i czynności liturgicznych. Należy zaznaczyć, że tłu m a czenie polskie tego artyk u łu nie oddaje dokładnie treści so borowego sformułowania. Tekst łaciński brzmi: „M aximum est
280 BOGUSŁAW NADOLSKI [2]
sacrae Scripturae m om entum in liturgia” . To chyba stanow czo za słabe oddanie owego „m aximum m om entum ”, przez „doniosłe znaczenie”.
Duch Święty kierujący Kościołem inspiruje, by „w trosce o odnowienie liturgii, jej rozwój i dostosowanie rozbudzić serdeczne i żywe umiłowanie Pism a Świętego” {KL 24). W ar to odwołać się w naśw ietleniu tego problem u do tzw. Decla
rationes, czyli w yjaśnień związanych z oficjalnym i tekstam i
ogłoszonych dokumentów. W przypadku interesującego nas problem u Declaratio do arty k u łu 24 podkreśla, że tylko taka odnowa liturgii może być polecana, która cechuje się um i łowaniem Pism a Świętego, która wyczuwa m yśl B ib lii.1 W re formie nie idzie o liczbowe tylko pomnożenie czytań. Należy całą celebrację liturgii nasycić słowem i właściwą i pociąga jącą m edytacją tego słowa. Z jakąż radością odczytujem y stwierdzenie, że celebracja liturgiczna jest pierwszym i kon- naturalnym miejscem dla głoszenia słowa Bożego i słuchania go przez wiernych. Ta sam a deklaracja nazwie celebrację li turgiczną „optym alną przestrzenią” dla właściwego rozum ie nia P ism a .2
II. MOTYWACJA OBECNOŚCI CHRYSTUSA W SŁOWIE
W yjątkowe stanowisko Pism a Świętego K onstytucja o L i
turgii m otyw uje w różny sposób. W yjątkowość ta wypływa
także z faktu, że słowo i obrzęd łączą się ściśle ze sobą {KL i,36), że Bóg mówi do swojego ludu (KL 33), że Chrystus w dal
szym ciągu głosi Ewangelię (KL 33). Najsilniejsza jednak mo tyw acja k ry je się w stwierdzeniu, iż Chrystus „jest obecny w swoim słowie, albowiem gdy w Kościele czyta się Pismo Święte, wówczas On sam mówi” (KL 7).
ł „Non omnis instauratio vel aptatio com mendari potest, sed ea tantum quae m entem sacrorum Bibliorum sapiat. Et non su fficit plu- res quam antea Scripturae textus legi, sed oportet totam celebratio nem liturgicam recta et iucunda verbi Dei m editatione imbui...”. Acta
et documenta Concilio Vaticano II apparando, Series II (Praeparato
ria), Citta dei Vaticano 1964— 1969, Vol. III, Acta Com missionum et
S ecreta riatum Praeparato riu m Concilii Oecumenici Vaticani II, II, s.
19.
2 „Recentiora studia exegetiea, historica, pastoralia satis superque ostendunt ipsam celebrationem liturgicam esse locum eonnaturalem et prim arium in quo Ecclesia verbum Dei fidelibus annuntiare et fi deles illud auscultare debent, et esse sim ul optim um am bitum ad rectum intellectum Christianum Scripturae...”, tamże, s. 22.
Z PROBLEM ATYKI SŁOWA BOŻEGO W LITU RG II 2 8 1
Bardzo długo trzeba było czekać na takie sformułowanie M agisterium Kościoła. T radycja pozostawiła kapitalne stw ier dzenie biskupa ffippony, k tóry nawoływał wiernych, by słu chali Ewangelii „tam quam praesentem Dominum” . 3 Świado mość obecności C hrystusa w słowie w yrażała się także w for mach intronizacji Ewangelii, w form ach bardzo uroczystych, w sposobie odczytywania Ewangelii (miejsce podwyższone po stronie kated ry biskupa), przez towarzyszący śpiew (alleluja czy w rycie gailijskiim trishagion), poprzez ucałowanie księgi itp. Świadomość ta jakby się gdzieś po drodze zagubiła. So bór Trydencki, podejm ując odnowę liturgii, koncentrował się na ofierze Mszy św. i realnej obecności Chrystusa w N aj świętszym Sakram encie ołtarza. N awet tak m agistralny doku m ent w zakresie liturgii, jakim była encyklika Piusa XII M e
diator Dei (1947), om awiająca różne rodzaje obecności C hry
stusa w liturgii, nie wypowiada się na ten tem at.
III. OBECNOŚĆ CHRYSTUSA W SŁOWIE W RAMACH RUCHU LITURGICZNEGO
W ram ach samego ruchu liturgicznego również trzeba by ło długo czekać na zajęcie się problem em obecności Chrystusa w słowie. Praw ie cała uwaga protagonistów odnowy liturgii skupiała się na świadomym i czynnym uczestnictwie w ier nych w liturgii.
W roku 1952 na drugim Międzynarodowym Kongresie Li turgicznym w Odilenburgu wygłoszony został referat pt. Sło
wo Boże i sprawowanie M szy św. Autor, P. F éret podkreślił
jednak tylko aktualne działanie Boga w liturgicznym przepo w iadaniu sło w a.4 Wśród konkluzji trzeciego m iędzynarodowe go spotkania liturgistów w Lugano (1953) odnajdujem y stw ier dzenie, iż czytania w liturgii w inny być w języku m acierzy stym, „aby słowo Boże mogło być pokarmem dla w iernych”. 5 C zw arty M iędzynarodowy Kongres Liturgiczny w 1954 r. w opactwie Mont Cesar w Louvain m a dużo większe znaczenie.
3 In Joh. tr a c t. X X X , 1, PL 35, 1632.
4 Zob. P. M. G y (opr), Der M en s ch u n s e r e r Z e it u n d die M es sfeier
d e r K i r c h e, 2. Internationales Liturgisches Studientreffen (20—24. 10 1952) auf dem Odilienberg im Eisass, L itu rg is c h e s J a h rb u c h 3(1853), s. 92.
5 L. A u g u s t o n i , J. W a g n e r , Tätige T e iln a h m e d er G lä u b ig en
a m G o t t e s d i e n s t d e r K ir c h e . 3. Internationales Liturgisches Studien- terffen (14—18. 9. 1953) in Lugano, L itu rg is c h e s J a h rb u c h 3(1953), s. 142.
2 8 2 B O G U S Ł A W N A D O L S K I '[ 4 ]
J. H offinger (t 14. II. 1984), dogmatyk z Manili, wygłosił re ferat: Pismo święte i m isjonarskie przepowiadanie wiary. P re legent domagał się narodowego języka w liturgii, przedsta wił (ogólnie) czteroletni cykl perykop, wspomniał o znaczeniu nabożeństw słowa Bożego i nabożeństw bez udziału kapła nów, a także o szerszym w ykorzystaniu Pism a Świętego w ram ach katechizacji.6 Z kolei trzeba wspomnieć Kongres w Asyżu (1956 r.), k tó ry uważa się za jeden z najbardziej zna czących w całym ru chu liturgicznym (1500 uczestników). W ram ach tego Kongresu podstawowe znaczenie posiadał refe ra t kardynała A. Béa Duszpasterskie znaczenie słowa Bożego
w liturgii, w którym autor w yraźnie staw ia tezę o obecności
Chrystusa w głoszonym w liturgii słowie. 7
Jest rzeczą uderzającą, że naw et tak wiodąca postać w r u chu liturgicznym , i to bezpośrednio przed Soborem W atykań skim II, za jaką trzeba uważać C. Vagagginiego, nie mówi w yraźnie o obecności C hrystusa w słowie. Vagaggini pisząc o słowie Bożym w liturgii podkreśla „aktualizację sensu nowo- testam entalnego tek stu ”, która możliwa jest tylko w ram ach liturgii. Znaczenie słowa pozostaje w dalszym ciągu na p ła szczyźnie pouczenia i parenezy. 8 Natomiast z radością należy odnotować stanowisko francuskiego teologa liturgii I. H. Dai- mais. W niewielkiej publikacji autor w yraźnie akcentuje obec ność Chrystusa w słowie głoszonym w litu rg ii.9 N iew ątpli wie należałoby zaznaczyć oczywisty w kład ruchu biblijnego i jego przedstawicieli, lecz nie będziemy się tym zajmować w tym artykule.
IV. PO W STA W A N IE АРьТ 7. KO N S T Y T U C JI O LITURGII
Przypom nijm y natom iast pokrótce „historię” tak ważkich słów, które zam ykają się w 7 art. K onstytucji o Liturgii: „... Chrystus jest zawsze obecny w swoim słowie, albowiem gdy w Kościele czyta się Pismo Święte, wówczas On sam
mó-6 Zob. te k st re fe ra tu , Heilige Schrift und missionarische Glauben
sverkü ndigung, Liturgisches Jahrbuch 4(1954), s. 187—190.
7 Zob. te k st re fe ra tu , w : J. W a g n e r , Erneuerung der Liturgie aus
d em Geiste der Seelsorge unter d em Pontificat P apst Pius XII, A k ten des Erstens Internationalen Pastoralliturgischen Kongresses zu Assisi,
T rie r 1957, s. 29ns.
8 C. V a g a g g i n i , Theologie d er Liturgie, E in sied eln 1959, s. 103. 9 I. H. D a l m a i s , Initiation à la liturgie, P a ris 1958, s. 52—70, a u to r w cześniej o p u blikow ał sw o ją tezę w „M aison D ieu” n r 19 (1949) 7—26 w a rty k u le , La liturgie, acte de l’Eglise.
1 5 ] Z P R O B L E M A T Y K I S Ł O W A B O Ż E G O W L I T U R G I I 2 8 3
wd”. Sformułowania powyższego nie odnajdziem y w p ier wszym projekcie art. 7. Jest w nim tylko mowa o tym , że Chrystus jest obecny w czynnościach liturgicznych i mówi do n a s .10 Drugi projekt art. 7 z sierpnia 1961 r. również nie mó w i w prost o obecności Chrystusa w słowie, chociaż cały a rty kuł został mocno poszerzony w porów naniu do pierwszej pro pozycji. 11 W trzecim projekcie (październik 1961) pojawia się stwierdzenie, że Chrystus przem awia do zebranych, gdy w liturgii odczytywane jest Pismo Ś w ięte .12 Z toku dalszych losów art. 7 należy odnotować wymowną propozycję, w nie sioną przez uczestnika Centralnej Komisji Przygotowawczej biskupa z Południowej Afryki, D. E. H urley’a. Biskup ten zdołał przekonać członków komisji, że obecność C hrystusa w słowie Bożym należy rozciągnąć nie tylko na odczytywanie Pisma (dum leguntur), lecz także na w yjaśnianie (explican tur). 13 N iestety propozycja ta spotkała się z dużym oporem i została skreślona już w czasie pierwszej dyskusji soborowej.
V. OBECNOSC CH R YSTU SA W SŁO W IE W EDŁU G INNY CH DOKUM ENTÓW SOBOROW YCH I POSOBOROW YCH
K olejny problem to pytanie, czy następne dokum enty so borowe dołączyły do omawianego stw ierdzenia nowe elem en ty, a jeśli tak, to jakie?
Przede w szystkim trzeba stwierdzić, że na problem obec ności C hrystusa w słowie spojrzano od strony eklezjalnej.
и „U nde in om ni ac tio n e litu rg ic a p rae se n s a d e st C h ristu s, q u i no bis lo q u itu r e t hoc idem opus sa lu tis p erg it, qu o d degens in te r r a p a tra v e r a t, a tq u e la u d es Deo P a tr i in d e sin e n te r perisolvit.” Cyt. za F r. E i s e n b a c h , Die Gegenw art Jesu Christi im Gottesdienst, M ainz 1S82, s. 153; a k ta bow iem różn y ch p ro je k tó w poszczególnych a r ty k u łó w K o n sty tu c ji o Liturgii, k tó re b y ły przed m io tem d y sk u sji w k o m isjach , dotychczas n ie zostały opublikow ane. W spom niany a u to r k o rz y sta ł je d n a k z nich w m aszynopisie. O pu b lik o w an e n a to m ia st tzw.
Praeparatoria z a w ie ra ją tylk o gotow e te k sty .
11 „N am ipse C h ristu s n u n c gloriosus S u m m u s P o n tife x no n solum m isit nobis S p iritu m e t se m p er in te rc e d it p ro nobis a p u d P a tre m , sed etiam , p erso n a e t v ir tu te sua, se m p er p rae sen s est e t o p eran s in Ec clesia, p rae c ip u e in litu rg ia .” Tamże, s. 155.,
12 „C h ristu s v ero ipse p rae sen s ad e st in sa c ra litu rg ia , q u i p rom isit: u bi s u n t duo vel tre s con g reg ati in n o m in e meo, ibi su m in mediioi e o ru m (K t 18, 20); ipse est qui lo q u itu r, d u m v e rb a sa crae S c rip tu ra e in Ecclesia le g u n tu r...” Tamże, s. 158.
13 Zob. Vaticanum II. S chemata Constitutionum et Decretorum de
quibus disceptabitur in Concilii sessionibus, C itta dei V aticano 196,
2 8 4 B O G U S Ł A W N A D O L S K I
Sobór omawiał problem obecności C hrystusa w Kościele. Ma gistralny dokum ent dotyczący słowa Bożego, jakim była K on
stytucja o Objawieniu, podkreśla, że Pismo Święte jest p raw
dziwym słowem Bożym (KO 21). Że Pismo Święte zawsze by ło czczone V / Kościele jako corpus dominicum (KO 9). D ru gim ważnym m om entem było uwzględnienie roli Ducha Świę tego. To właśnie Duch Św ięty sprawia, że żywy głos Ew an gelii rozbrzmiewa w Kościele :(KO 8). Również w iara, z jaką w ierni przyjm ują słowo Boże, jest Jego dziełem (KO 5).
Co wnoszą w omawiany problem obecności Chrystusa w słowie dokum enty posoborowe?
Spośród dokumentów posoborowych na zaakcentowanie za sługują szczególnie dwa. Mianowicie encyklika Paw ła VI M ys
terium fidei z 3 IX 1965 oraz instrukcja Kongregacji dla
Spraw K ultu — Eucharisticum M ysterium z 25 III 19S7. Oczy wiście, że dokumentów posoborowych było więcej. P ow ta rzają one jednak naukę K o n stytucji o Liturgii. Wyliczanie ich nie poszerza więc m erytorycznie zakresu naszego rozważania. Wspomniane natom iast dokum enty M ysterium fidei i Euchari
sticum M ysterium wnoszą pewne nowe spojrzenie na om a
w iany problem. Pierw szy M ysterium fidei zapowiada, że N a m iestnik Chrystusowy chce wrócić do sposobów obecności C hrystusa szerzej, niż to uczyniła K onstytucja o L iturgii. 14 To papieskie zabranie głosu nie ma być jednak kom entarzem do K o n stytucji o Liturgii, ale rodzajem nowego spojrzenia. Dokument papieski pochwala wprowadzenie K o n stytucji o
Liturgii, szczególnie silnie akcentuje obecność Chrystusa w
Kościele. Wiele uw agi poświęca obecności w Najświętszym Sakramencie, przypom inając w tym względzie naukę Śoboru Trydenckiego. Odnośnie natom iast do obecności C hrystusa w słowie papież dokonuje pewnego poszerzenia. Nie mówi o obe cności Chrystusa w słowie przepowiadanym w liturgii, lecz o obecności Chrystusa, gdy Kościół przepowiada. Tem u prze powiadaniu słowa tow arzyszy asystencja Chrystusa. Odnośny tek st brzmi: „praesens adest Ecclesiae suae praedicanti cum Evangelium quod an u n tiatu r verbum Dei sit, et nonnisi nom i ne et auctoritate Christi V erbi Dei incarnati, ipsoque assisten- te, praedicetur”. 15 Na podkreślenie w dokumencie zasługuje
14 „R em iu cu n d issm am , q u a m C o n stitu tio de S a c ra L itu rg ia b re v i te r exponit, p aulo fusius rec o lere iu v a t”, M y steriu m Fidei, Enchiridion
Documentorum Instaurationis Liturgicae I (opr. R. K aczyński) (1963—
1973), T orino 1975, n r 434.
Z P R O B L E M A T Y K I S Ł O W A B O Ż E G O W L I T U R G I I
2 8 5
również określenie przez papieża tej obecności jako realnej. J e s t to niew ątpliw ie postęp w stosunku do Kornstytucji o L i
turgii.
Instrukcja K ongregacji K ultu Bożego — Eucharisticum M y
sterium , w ydaje się łączyć K onstytucją o Liturgii i M ysterium fidei. Dokum ent zabiega o pełny obraz nauczania Kościoła w
zakresie Eucharystii. C entralne teksty tego dokum entu wzię te są z K on stytucji o Liturgii. Instrukcja dw ukrotnie w ym ie nia rodzaje obecności C hrystusa w Liturgii. Czyni to art. 9 i 55. W art. 55 wyliczanie sposobów obecności Chrystusa u ję te jest od strony dynamicznego narastania tej obecności w spraw ow aniu Eucharystii. W tym to właśnie artykule czyta my, że C hrystus jest obecny w swoim słowie czytanym i w y jaśnianym . Nie może ujść naszej uwadze to dopowiedzenie o „w yjaśnianiu” (explanatur). Pam iętam y, że dopowiedzenie to było już umieszczone w projekcie art. 7 K onstytucji o L i
turgii, a następnie skreślone. W projekcie art. 7 użyte było
słowo explicantur.
Zakończmy ten ekskurs historyczny stw ierdzeniem z ogól nego w prowadzenia do Mszału Rzymskiego, które nie tylko potwierdza obecność Chrystusa „in verbo suo”, ale od strony uczestnictw a podkreśla, iż w ierni obecnego „per verbum su u m ” Chrystusa uznają i w y z n a ją .16
VI. SO TER Y JN Y C H A R A K TER SŁOW A BOŻEGO
K onstytucja o Liturgii nie podaje oczywiście rozpracow a
nej teologii słowa Bożego·. Dużo jednak światła rzucają pew ne sform ułow ania charakteryzujące funkcję tego słowa. Art. 48 K on stytucji o Liturgii podkreśla, iż w ierni są kształtow a ni przez słowo Boże —- Verbo Dei in stituantur. W yrażenie to jest jakby przeciwstawione do „posilania się Ciałem P ań skim ” (reficiantur). Spraw owana Eucharystia zastawia dla uczestników dwa stoły: stół słowa Bożego i stół Ciała P ań skiego. Użyte wyrażenie w odniesieniu do słowa Bożego — in stitu an tu r — mogłoby stanowić pokusę do zbyt intelktu- alistycznego rozumienia słowa Bożego. Na taką in terp reta cję mogłoby również wskazywać określenie homilii: „w któ rej w ykłada się na podstawie tekstów świętych tajem nice w ia r y i życia chrześcijańskiego” (KL 52). E. Lengeling słusznie zw raca uwagę, iż tego określenia nie należy rozumieć w
286 B O G U S Ł A W N A D O L S K I
sie nauki szkolnej. Instituere bowiem nie oznacza nauki scbo- larnej czy parenezy. Idzie tu o kształtowanie, formowanie,, rozw ijanie.17
Declaratio do art. 56 K o nstytucji o Liturgii wspomina n a
tom iast o funkcji przygotowawczej słowa. Przez słuchanie słowa Bożego dokonuje się przygotowanie modlitwy, w yzna nia wiary. Opierając się na tym stw ierdzeniu art. 35 K on
stytu cji o Liturgii usilnie poleca nabożeństwa słowa Bożego
■zwłaszcza w wigilię niektórych uroczystości.
Na szczególne podkreślenie jednak zasługuje inna uwaga w K on stytucji o Liturgii. Art. 56 przypomina, że Msza św. składa się „w pewnym stopniu” (quodammodo constat) z dwóch części. Mianowicie z liturgii słowa i liturgii Euchary stii, które tak ściśle ze sobą się wiążą, że stanow ią jeden ab t kultu. Sformułowanie słowne w ydaje się nie ukazywać całej zaw artej głębi. Wręcz czyni wrażenie przepisu porządkow e go. Głębia treści ukazuje się dopiero w Declaratio, w której czytamy, że obrzęd Mszy św. jest niepodzielny. Że liturgia słowa nie może istnieć bez liturgii Eucharystii. Jest to także wymóg skuteczności uczestnictwa. Liturgia bowiem słowa wciela, włącza w m isterium C hrystusa i w arunkuje owocne przyjęcie Ciała Pańskiego. W tej samej deklaracji zaw arte je st jeszcze inne w yjaśnienie. I ono stanowi bardzo istotny element. Ojcowie Soboru przypom inają, że celem Mszy św. jest nie tylko uwielbienie Bożego m ajestatu, lecz także uświę cenie człowieka. I to właśnie uświęcenie dokonuje się przez, słuchanie słowa Bożego i przez przyjęcie Komunii ś w .18 Ten uświęcający rys słowa Bożego zasługuje na szczególne pod kreślanie, przezwycięża bowiem przekonanie tak silnie akcen tow ane od Tridentinum , iż uświęcenie człowieka dokonuje się w sakram entach, a słowu Bożemu przysługuje jedynie w alor przygotowania. W rozum ieniu natom iast Ojców Soboru W a
17 E. L e n g e l i n g , Die Konstitutio n des Z w e ite n Vatikanischen
Konzils über die heilige Liturgie, M ü n ster 1984, s. 68.
18 „R itus M issae est indivisibilis. Eius finis no n est solum m odo di v in a e M aiestatis a d o ra tio , sed e tia m hom inis sa n ctific atio , q u a e fit p e r a u d itio n e m v e rb i Dei, p e r eius in se rtio n e m in »m ysterio« C hristi, p e r e u c h a ristic a m com m unionem . H aec o m n ia ita in te r se co n n e ctu n - tu r, u n u m sin e a lte ro esse n o n possit. P e rp e ra m enim e x ig e re tu r ut conscie fidelis in s e ra tu r in m y sterio et fru c tu o se C h risti C orpus su s cipiat, n isi co n g ru as h a b e a tu r m en tis an im iq u e p ra e p a ra tio p er v e rb u m Dei, oratio n em , catechesim e t fid ei p rofessionem .” Acta e t documenta·
[ 93 Z P R O B L E M A T Y K I S Ł O W A B O Ż E G O W L I T U R G I I 287
tykańskiego II słowo Boże jest form ą uświęcenia człowieka,, które swoje m aksim um osiąga w osobowym zjednoczeniu z
Chrystusem w Eucharystii.
VII. KONIECZNOŚĆ EPIKLEZY SKRYPTURYSTYCZNEJ
Wszystkie wymienione skutki osiąga słowo Boże in v irtu te S piritu Sancto. Tak jak słowo Boże w swoim pow staniu inspi rowane było Duchem Bożym, jak dzięki tem u samemu Du chowi Ojca i Syna, Chrystus obecny jest w słowie Bożym
dynamicznie, realnie, działająco, tak również owocowanie sło wa jest dziełem Ducha Świętego.
Skoro Chrystus jest obecny w swoim słowie mocą Ducha Świętego, skoro ono jest w najwyższym stopniu dynamicz ne, nie dziwi fakt, że liturgia Mszy św. w antycznym Ko ściele rozpoczynała się od czytań biblijnych. Odczytywane słowo Boże inspirow ało do modlitwy. Taki porządek rów no cześnie podkreślał pierwszeństwo Bożego działania przed czy nem ludzkim. Charakterystycznym potwierdzeniem takiego ro zumienia może być na przykład modlitwa eucharystyczna, skierow ana do Chrystusa z liturgii mozarabskiej. W ydana osta tnio w Salam ance (1934) zawiiera niezwykle zwięzły ry t o tw ar cia, na któ ry składa się bardzo krótki śpiew oraz tylko ci cha modlitwa kapłana. Ryt ten nosi charakterystyczną nazwę: praelegendum — ważnym jest przeto przede wszystkim czy tanie słowa B ożego.19
Rozwój życia liturgicznego poszedł jednak w kierunku roz budowywania „w stępu” poprzedzającego głos Pana w czyta niach biblijnych. Wychodząc z konieczności zaakcentowania pierw szeństw a słowa Bożego przed działaniem ludzkim, pod nosiły się liczne głosy domagające się redukcji modlitw, k tó re we Mszy św. poprzedzają liturgię słowa. Takiego skrótu, jak wiadomo, dokonano. Nie zadowala on jednak w pełni. Już po ukazaniu się nowego Ordo Missae pojaw iają się gło
sy»
by przesunąć akt żalu po czytan iach .20 Właśnie dynam i czne słowo Pana najlepiej usposabia do żalu, a równocześ nie pozwala człowiekowi stanąć w prawdzie w obliczu tego19 S a n ta Iglesia Basilica C a te d r a l S alan tin a, M isa del S a b a d o Santo
en r ito h is p a n o a n ti g u o o m o z a r a b e , Salam anca 1984, zob. D. D u -
f r a s n e , U ne p r i è r e eu c h a ristiq u e m o z a r a b e a d re s sé e au C hrist, „Con- m unautés et litu rgies” 3 (1984), s. 235—246.
20 Fr. de В e t h u n e, R it e p e n ite n tia l, r ite de c on version , „Com m unautés et litu rgies” 4 (1980), s. 269—'280.
2 8 8 B O G U S Ł A W N A D O L S K I {10]
słowa. W ysuwany postulat jest konsekw encją owego „m a xim um m om entum ” (KL 25), jakie należy przyznać Pism u Świętem u w liturgii.
Inny problem, również w ynikający z teologii słowa Bożego zaw artej w soborowym lex credendi, to rola Ducha Świętego w aktualizacji obecności C hrystusa w słowie odczytywanym i w yjaśnianym w liturgii. Skoro Duch Święty jest spraw cą .tej aktualizacji, skoro skuteczność słowa Bożego w sercach w ier nych dokonuje się również pod Jego impulsami, logicznym w ydaje się konieczność epiklezy przyzyw ającej Ducha Świę tego nie tylko przed konsekracją, lecz także na początku li turgii słowa. Co praw da modlitwę: „Panie oczyść serce i w ar gi m oje” (munda cor) czy też błogosławieństwo udzielane diakonowi, aby „godnie głosił Ewangelię”, można uważać za taką epiklezę sk ry p tu ry sty czn ą.21 W ydaje się jednak, że jest ona za słaba i za mało wyrazista. W rażenie takie potęguje się, gdy porów nuje się na przykład m odlitw y poprzedzające liturgię słowa w Kościele Wschodnim. W liturgii Jan a C hry zostoma celebrans odmawia przed liturgią słowa następującą modlitwę: 22
— K rólu Niebieski, Pocieszycielu, Duchu Praw dy, który je steś obecny w każdym miejscu i wypełniasz każdą sprawę, Arko dobra i Dawco życia, przyjdź i zamieszkaj w^ nas, oczyść nas z wszelkiego grzechu, i Ty, który jesteś Świę ty i dobry, zbaw nasze duisze.
Natom iast bezpośrednio przed Ewangelią odmawia się n a stępującą modlitwę: 23
—■ Panie, miłośniku człowieka, spraw, niech zajaśnieje w n a szych sercach niezniszczalne światło Twojego boskiego po znania. Otwórz oczy naszego umysłu, abyśm y mogli rozu mieć nakazy Ewangelii. Napełnij nas bojaźnią Twoich świę tych przykazań, abyśm y zdeptawszy cielesne pragnienia, mogli prowadzić życie duchowe, myśląc i działając tak, jak się Tobie podoba. Ty w prawdzie bądź blaskiem naszej duszy i ciała; o Chryste Boże, Tobie oddajem y chwałę na równi z Ojcem i chw alim y Ducha w pełni Świętego, do brego, ożywiającego, teraz i n a wieki wieków. Amen.
21 W yrażenie to pochodzi od P. E v d o k i m o v , L a p r e g h i e r a della
C h ie s a orie n ta le , Brescia 1970, s. 163; zob. S. R i n a u d o , La liturgia
ep if a n ia dello S pir it o,, Torino 1980, s. 109—110.
22 L itu r g ia b iz a n ti n o - s l a v ia d i S. G io v a n n i C risostom o, Roma 1958, s. 18, cyt. za S. R i n a u d o , dz. cyt., s. 108.
[11] Z P R O B L E M A T Y K I S Ł O W A B O Ż E G O W L I T U R G I I 289
Jeżeli obecnie w oficjalnej liturgii nie możemy takim i czy podobnymi m odlitwam i zwracać się do Ducha Świętego, by słowo Boże było „utw ierdzeniem w iary”, „pokarm em duszy”, „źródłem czystym i stałym życia duchowego” (KO 25), to możemy to czynić w pryw atnym odczytywaniu słowa Bożego, by „bezpiecznie i pożytecznie obcować z Pism em Świętym i przepoić się Jego duchem ” (KO 25), i by lektu ra Pisma Świę tego stanow iła Eucharystię skrypturystyczną dla czytających.
T h e P r o b l e m s o f t h e W o r d o f G o d i n t h e
L i t u r g y
S u m m a r y
To th e e x tra o rd in a r ily ric h sch o larly re fle x io n o f th e W ord iof God in L itu rg y , th e a u th e r adds, above all, tw o ideas, w h ich to th is tim e h a v e n o t b ee n e la b o ra te d in P o lan d . H e p re se n ts th e fo rm u la tio n of th e s ta te m e n t in a rtic le 7 o f T he C o n stitu tio n on th e S acre d L itu rg y : „He is p re s e n t in H is W ord since it is H e h im self w ho sp e a k s w h en th e H oly S c rip tu re s a re re a d in th e C h u rc h ”.
I n p re se n tin g th e fo rm u la tio n o f th is sta te m e n t, th e a u th o r re fe rs to th e P ra e p a ra to ria of th e II V atican Council. H e also p o in ts out h ow th e s ta te m e n t in a rtic le 7 is e n ric h e d by: M y steriu m F id ei an d M y steriu m E u ch a ristic u m .
T he a tta in m e n t of th e fu ll „ m a x im u m m o m e n tu m ” of th e W ord o f God in th e L itu rg y p o stu late s th e n ec essity of sc rip tu ra l epiclesis, w h ich is th e second im p o rta n t th o u g h t of th e a rtic le . T his epiclesis is especially developed in th e litu rg y of St. J o h n C hrysostom .
B. Nadolski
