________________________________________________________________________________________________________________________
CODZIENNIKPRAWNY.PL
Wszystko, co każdy o prawie wiedzieć powinien
Pełnomocnik Terenowy Rzecznika Praw Obywatelskich
dr Maciej LIS RPO-635391-XX-09/ML
00-090 Warszawa Tel. centr. 0-22 551 77 00 Al. Solidarności 77 Fax 0-22 827 64 53
Notatka służbowa
w wizytacji schronisk dla bezdomnych kobiet z dziećmi i mężczyzn we Wrocławiu
W dniu 8 grudnia 2009 r. czterej pracownicy Zespołu Terenowego Biura Rzecznika Praw Obywatelskich we Wrocławiu z upoważnienia Rzecznika Praw Obywatelskich przeprowadzili wizytację dwóch ośrodków dla osób bezdomnych we Wrocławiu.
Celem wizytacji było zapoznanie się z przygotowaniem ośrodków do nadchodzącej zimy, ocena istniejącej infrastruktury oraz zebranie informacji o realnych potrzebach osób bezdomnych i możliwości ich zapewnienia.
Odwiedzono Schronisko i noclegownie dla bezdomnych kobiet i matek z dziećmi oraz Schronisko dla bezdomnych mężczyzn. Ośrodki te prowadzone są przez Koło Wrocławskie Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta.
Towarzystwo jest podstawowym partnerem dla władz samorządu Wrocławia dla realizacji zadań w zakresie zaspokojenia potrzeb osób bezdomnych.
Schronisko i noclegownia dla bezdomnych kobiet i matek z dziećmi
Ośrodek zlokalizowany jest w centrum miasta przy ul. Strzegomskiej 9, zajmuje parterowy budynek na planie litery „U”. Budynek będący własnością Gminy Wrocław jest użyczony nieodpłatnie od miasta.
W schronisku zapewnionych jest łącznie 60 miejsc dla pensjonariuszek i ich dzieci.
Ponadto w noclegowni przewidziano 16 miejsc (3 pokoje), które interwencyjnie można
zwiększyć nawet do 27 (kosztem świetlicy). Niemniej jednak, jak podkreśliło kierownictwo jednostki, działania odbywają się wówczas kosztem naruszenia przepisów BHP i przepisów przeciwpożarowych. Osoby prowadzące ośrodek stanąć mogą wówczas przez dylematem:
naruszyć przepisy czy nie przyjąć osoby potrzebującej w mroźną noc. W Schronisku pokoje są 4 osobowe w przypadku osób samotnych, zaś matki z dziećmi kwaterowane są po dwie w pokoju.
Schronisko przeznaczone jest dla kobiet i matek z dziećmi, jednak wiek dzieci jest ograniczony do 17-18 roku życia, co jest rygorystycznie przestrzegane zwłaszcza w przypadku młodych mężczyzn. Obecnie w Ośrodku przebywa jedenaścioro dzieci w wieku od 1 tygodnia do 11 lat. W chwili obecnej wszystkie miejsca w schronisku są zajęte. Rotacja, z uwagi na brak mieszkań chronionych i małą ilość lokali socjalnych, jest bardzo niska.
W ośrodku znajdują miejsce także osoby niepełnosprawne zarówno fizycznie jak i z zaburzeniami psychicznymi oraz kobiety starsze i samotne.
Regulamin Ośrodka jest łatwo dostępny i widoczny w pomieszczeniach ogólnodostępnych.
Posiłki przygotowywane są w kuchni ogólnej, w której pensjonariuszki pod pieczą opiekunów pełnią dyżury przygotowując posiłki dla wszystkich mieszkańców ośrodka.
Wydawane posiłki spożywane są w świetlicy, która dostosowana jest w taki sposób, by pełnić także rolę stołówki.
Z uwagi na przebywające w schronisku dzieci wydzielona jest także odrębna świetlica, która pełni rolę pokoju do odrabiania lekcji, gier i zabaw. Ponadto znajdują się tam dwa stanowiska komputerowe z dostępem do Internetu przeznaczone dla mieszkańców i dzieci. Dla najmłodszych zostało przygotowano pomieszczenie, w którym zorganizowano mini przedszkole.
Pracownicy schroniska dbają, by przebywające w nim dzieci spełniały obowiązek szkolny w pobliskiej SP nr 18. Prowadzony jest także nadzór kuratorki nad tą młodzieżą
W schronisku pracuje 8 osób (kierownik + opiekunowie), których głównym zadaniem jest organizacja funkcjonowania ośrodka, dbanie o pełnienie przez poszczególne osoby dyżurów przy wykonywaniu codziennych obowiązków (sprzątanie, gotowanie, dbanie o teren wokół budynku), a także pomoc pensjonariuszkom w wyjściu z bezdomności poprzez wskazanie odpowiednich „narzędzi” tj. aktywizacja zawodowa, reintegracja społeczna. Bardzo ważnym elementem tych działań jest prowadzenie zajęć terapeutycznych (walka z nałogami, pomoc psychologiczna).
Dużym wsparciem dla ośrodka są wolontariusze, którzy rekrutują się zwłaszcza z młodzieży z pobliskiego gimnazjum. Bardzo chętnie pomagają dzieciom w odrabianiu lekcji, czytaniu książek, organizacji gier i zabaw. Problemem jest jednak nieregularność i rotacja wolontariuszy.
Zasadniczym mankamentem w efektywnym realizowaniu celów społecznych jest brak programu udostępniania lokali socjalnych przez Gminę, co sprzyjałoby indywidualizacji w wychodzeniu kobiet z dziećmi z trudnej sytuacji życiowej.
Schronisko dla bezdomnych mężczyzn
Schronisko znajduje się na południu, miasta przy ul. Bogedaina 5. Budynek ma 3 kondygnacje i stanowi własność Towarzystwa – został wybudowany przez jego podopiecznych.
Na parterze znajduje się kuchnia ze świetlicą (jadalnią), która stanowi także kaplicę – ołtarz znajduje się w dodatkowej części otwieranej tylko na czas odprawiania nabożeństwa.
Ponadto na parterze zlokalizowanych jest 5 pokoi z przeznaczeniem dla osób niepełnosprawnych, w których niestety panuje ogólna ciasnota. W każdym z tych pokoi mieszka 5 osób przy czym jedna jest zdrowa – tak by mogła być pomocna dla pozostałych, niepełnosprawnych współlokatorów, którzy często poruszają się na wózku inwalidzkim lub przy pomocy balkoników czy kuli.
Na I piętrze znajduje się kilkanaście pokoi, w których zakwaterowanych jest po 4-5 osoby.
Ponadto na 2 piętrze (poddasze) wyodrębniono dodatkowo dwa pokoje 3-4 osobowe.
Łącznie w schronisku przygotowanych jest 116 miejsc. W sytuacjach kryzysowych, kosztem pomieszczeń ogólnych, istnieje możliwość zwiększenia tej liczby do 132.
W czasie wizytowania schroniska przez przedstawicieli Zespołu Terenowego Biura Rzecznika Praw Obywatelskich trzech pensjonariuszy zakwaterowanych było na korytarzu parteru budynku. Wynika to z faktu braku miejsc w pokojach dla osób niepełnosprawnych i stanu zdrowia tych mężczyzn: jedna osoba z amputowaną kończyną dolną; jedna po wylewie;
kolejna poruszała się o kulach z uwagi na złamanie kończyny dolnej. Wszystkie te przypadki przyjęto interwencyjnie w sytuacji braku uzasadnienia dla ich dalszego pobytu w zakładach opieki zdrowotnej.
Warunkiem przyjęcia do schroniska jest abstynencja i, w przypadku braku miejsc na parterze, podstawowa sprawność fizyczna, by podopieczni mogli pokonywać schody na wyższe kondygnacje. Regulamin Ośrodka jest łatwo dostępny dla podopiecznych.
Poza kuchnią na parterze, w której pracuje wykwalifikowany kucharz (były mieszkaniec ośrodka), przygotowany jest kącik kuchenny, gdzie mieszkańcy mogą sobie samodzielnie przygotować posiłek z własnych produktów oraz napoje gorące (kawa, herbata).
Poza podstawowym umeblowaniem (łóżka, szafy, stoły, krzesła), pokoje pensjonariuszy na I i II piętrze wyposażone są w lodówki i telewizory. W ośrodku znajduje się także sala komputerowa - 4 stanowiska z łączem do Internetu.
W schronisku zatrudnionych jest łącznie z kierownikiem 8 osób, których głównym zadaniem, podobnie jak w schronisku dla kobiet, jest organizacja funkcjonowania ośrodka, dbanie o pełnienie przez poszczególne osoby dyżurów przy wykonywaniu codziennych obowiązków (sprzątanie, gotowanie, dbanie o teren wokół budynku). Ponadto ukierunkowywanie i wspieranie działań podejmowanych przez podopiecznych, których celem jest wyjście z bezdomności. Podobnie jak w innych ośrodkach prowadzonych przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta, podopiecznym zapewniana jest pomoc psychologiczna i terapeutyczna.
FINANSOWANIE DZIAŁALNOŚCI TOWARZYSTWA
Koło Wrocławskie Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta prowadzi łącznie cztery ośrodki. Dwa wymienione powyżej oraz Noclegownię dla bezdomnych mężczyzn przy ul.
Małachowskiego i Schronisko dla bezdomnych mężczyzn w Szczodre gm. Długołęka.
Działalność Koła finansowana jest z dotacji samorządowych i rządowych. Środki pozyskiwane są ponadto z organizowanych przez pracowników, wolontariuszy i podopiecznych zbiórek publicznych, kiermaszy, darów od ludności oraz sponsorów, a także z odpisów od podatków od osób fizycznych. Towarzystwo pobiera także częściową odpłatność za pobyt od pensjonariuszy, którzy posiadają stały dochód (pensja, renta, emerytura, zasiłek).
Opłata ta wyliczana jest w zależności od wysokości posiadanych przez podopiecznych dochodów. Może ona stanowić 70% dochodu pensjonariusza lub maksymalnie 300 PLN. To czy jest to kwota stała – 300 PLN, czy wyliczana jest procentowo, zależy od wysokości posiadanych przez daną osobę środków. Zasadą jest, że stosuje się przelicznik korzystniejszy finansowo dla pensjonariuszy. Podkreślić jednak należy, że posiadanie dochodu nie jest warunkiem przyjęcia do ośrodka, a opłata pobierana jest tylko od tych, którzy takowy posiadają.
Nieocenionym wsparciem dla funkcjonowania Towarzystwa jest także pomoc sponsorów. Posiada ono kilku stałych darczyńców, którzy regularnie przekazują środki
finansowe lub rzeczowe. Między innymi dzięki takiej pomocy w Schronisku i noclegowni dla bezdomnych kobiet i matek z dziećmi zorganizowano świetlicę dla dzieci z dwoma stanowiskami komputerowymi, grami planszowymi i książkami. Ponadto jedna z wrocławskich firm farmaceutycznych cyklicznie przekazuje na rzecz organizacji leki, zaś jedna z piekarni chleb.
Od kilku już lat Gmina Wrocław przyznaje Towarzystwu w ramach dotacji finansowych stałą kwotę 1.200000 PLN, co w roku 2008 stanowiło ok. 40% kosztów prowadzonej działalności na rzecz osób bezdomnych. Niestety, ponieważ kwota ta nie jest waloryzowana, choćby o stopę inflacji czy wzrostu kosztów mediów, z roku na rok udział Miasta we współfinansowaniu pomocy dla osób bezdomnych relatywnie spada. Ponadto z informacji uzyskanych od przedstawicieli Zarządu Koła Wrocławskiego Towarzystwa wynika, że Gmina już zapowiedziała zmniejszenie dotacji na przyszły rok. Dzieje się tak pomimo zapisów w wieloletniej umowie (obowiązującej do 2012) z Gminą przewidującej waloryzację dotacji.
Największe problemy finansowe pojawiają się na przełomie roku, gdy dotacja na mijający rok jest już praktycznie wyczerpana, zaś środki finansowe przeznaczone na kolejny rok spływają dopiero w lutym lub marcu. By zapewnić ciągłość funkcjonowania schronisk w trakcie nadchodzącej zimy, Towarzystwo rozważa wzięcie kredytu w banku. Zaznaczyć przy tym należy, że z przyznanych dotacji nie mogą być pokrywane koszty odsetek wynikające z zaciągniętego zobowiązania finansowego.
Kolejnym problemem jest brak rezerw finansowych na pokrycie kosztów mediów (ogrzewanie, gaz, prąd, woda, ścieki), gdyby przekroczyły one przewidywane kwoty. Na uwagę zasługuje fakt, że ich wysokość w dużej mierze zależy od ilości osób zamieszkujących w schroniskach oraz osób, którym udzielno doraźnego schronienia w noclegowniach. Gmina w tej mierze także nie przewiduje rezerw finansowych, którymi mogłaby wesprzeć organizacje prowadzące tego typu ośrodki, prowadzone także przez inne podmioty społeczne, a podkreślić należy, że przejęły one w całości obowiązek Gminy Wrocław opieki nad bezdomnymi i najuboższymi. Wykaz tych jednostek zawiera załącznik do sprawozdania.
Zgodnie z regulaminem, osoby potrzebujące mogą przebywać w Ośrodkach maksymalnie 3 miesiące, jednak z uwagi na dużą trudność w uzyskaniu lokali socjalnych czy mieszkań chronionych czas ten jest wydłużany w indywidualnych przypadkach nawet do 3 lat.
POMOC PSYCHOLOGICZNA
Towarzystwo zatrudnia na etacie jednego psychologa oraz 1 terapeutę ds. uzależnień, którzy służą pomocą przebywającym w ośrodkach osobom bezdomnym w reintegracji
społecznej. Realizowane są zajęcia terapeutyczne nie tylko mające na celu wychodzenie z uzależnień, ale także powrót tych osób do pracy i usamodzielnienia się. W poszczególnych ośrodkach prowadzonych przez tę organizację specjaliści ci pełnią dyżury w określone dni tygodnia tak, że są oni dla potrzebujących dostępni w stałych porach.
Ponadto w pracę z osobami bezdomnymi zaangażowani są prasownicy socjalni MOPS- u, którzy wskazują im możliwości pozyskania zasiłków oraz innej pomocy oferowanej przez ośrodki pomocy społecznej. Współpraca ta oceniana jest przez prowadzących bardzo pozytywnie.
POMOC PRAWNA
Obecnie Towarzystwo nie zatrudnia prawnika, który mógłby pomagać podopiecznym, jednak na bieżąco współpracuje ono z organizacjami świadczącymi bezpłatną pomoc prawną, m.in. Biuro Porad Obywatelskich. Ponadto trzy kancelarie prawne wspierają Schronisko dla kobiet woluntarystycznie udzielając bezpłatnych porad.
Pracownicy poszczególnych ośrodków w miarę swoich możliwości także pomagają pensjonariuszom przygotowywać wnioski, podania i pisma procesowe, przede wszystkim w zakresie starań o zasiłki socjalne, uzyskanie dokumentów tożsamości, itp. Korzystają tu z gotowych formularzy i wniosków oraz z własnej wiedzy i doświadczenia.
POMOC LEKARSKA
Towarzystwo zatrudnia także na umowę zlecenie lekarza, który pełni dyżury w poszczególnych ośrodkach. Niestety w placówkach Towarzystwa nie ma na stałe zatrudnionych pielęgniarek, które świadczyłyby doraźną pomoc w opatrywaniu osób chorych, zwłaszcza w noclegowniach Wynika to z uwarunkowań systemowych (podobnie jak w DPS- ach). W tych warunkach funkcję tę w schronisku dla kobiet pełnią pracownice, a w schronisku dla mężczyzn jeden z podopiecznych, który jako były oficer Wojska Polskiego przeszedł niezbędne szkolenia z pierwszej pomocy sanitarnej. Osoba ta za świadczenie tej usługi na rzecz schroniska zwolniona jest z ponoszenia opłaty. Podobnie sytuacja wygląda z opieką nad osobami niepełnosprawnymi w schronisku dla mężczyzn. Zdrowy pensjonariusz mieszkający razem z czterema innymi niepełnosprawnymi, świadczy na ich rzecz pomoc, a w zamian ma obniżoną stawkę opłaty za pobyt.
Pracownicy dokładają wszelkich starań, by każdy z pensjonariuszy jak najszybciej po przyjęciu do schroniska uzyskał ubezpieczenie zdrowotne, co umożliwi mu korzystanie z publicznej ochrony zdrowia. Niestety nie zawsze można dopełnić wszystkich formalności w
krótkim terminie, gdyż większość osób trafiających do ośrodków dla bezdomnych nie posiada dowodów osobistych. Czas ten więc wydłuża się, a niejednokrotnie osoby te wymagają natychmiastowej specjalistycznej pomocy lekarskiej. W takich przypadkach, poprzez osobiste kontakty kierownictwa z kierującymi ośrodkami ZOZ, na bieżąco uzyskiwana jest pomoc doraźna.
Władze Koła zasygnalizowały duży problem z czasem diagnozowania osób, u których podejrzewana jest gruźlica. Czas oczekiwania na przeprowadzenie podstawowego badania, jakim jest zdjęcie rentgenowskie płuc, bardzo się wydłuża, zaś potencjalny chory stanowi zagrożenie epidemiologiczne. Zgłaszano ten problem m.in. w sanepidzie jednak bez większych rezultatów.
W załączeniu przekazujemy Sprawozdanie merytoryczne i finansowe za rok 2008 z działalności Wrocławskiego Koła Towarzystwa im. św. Brata Alberta
Z przedłożonego sprawozdania oraz przeprowadzonej wizytacji wynikają wnioski w zakresie bieżącego przygotowania oraz dotyczące długofalowych działań.
Odnośnie pierwszej grupy należy podkreślić, że Gmina Wrocław partycypuje w pokrywaniu kosztów funkcjonowania szeroko pojętej opieki nad bezdomnymi mieszkańcami miasta w stopniu ledwo wystarczającym na bieżące funkcjonowanie prowadzonych przez zewnętrzne podmioty społeczne ośrodków w ok. 40 % bieżących kosztów. Należy do tego dołączyć nieodpłatne użyczenie nieruchomości i doraźną pomoc w sytuacjach nagłych. Do pozytywnych aspektów należy zaliczyć dobrze prowadzoną koordynację działań oraz pomoc ze strony pracowników i struktur MOPS w realizacji programów (w szczególności wobec mężczyzn) w wychodzeniu z bezdomności.
Przyjęty model, w którym władze samorządowe umownie scedowały na organizacje pozarządowe zadania własne w zakresie opieki w badanym obszarze jest bez wątpienia słuszny, tańszy oraz bardziej efektywny niż gdyby te same zadania miały być realizowane przez jednostki publiczne. Tym niemniej potrzeby w tym zakresie nie są zaspokajane w wystarczającym stopniu. Dotyczy to zarówno możliwości zakwaterowania w istniejącej bazie w warunkach zapewniających bezpieczeństwo oraz stosowną godność podopiecznych, odpowiedniej do potrzeb ilości jak i zapewnienia właściwego poziomu opieki.
Ofiarność i wolontariat, pomoc charytatywna i zewnętrzne źródła finansowania potrzeb są cenną wartością. Nie mogą jednak stanowić substytutu dla środków i starań będących powinnością dla samorządu lokalnego.
Druga grupa wniosków dotyczy rozwiązań instytucjonalnych i systemowych, które dla bieżącego zakresu świadczonej pomocy bezdomnym mają podstawowe znaczenie, ale są elementem o wiele szerszych działań i możliwości wynikających zarówno z roli polityki społecznej państwa jak i udostępnianych do jej prowadzenia właściwych narzędzi prawnych i finansowych.
Podstawowym problemem w tym zakresie jest stworzenie w programie mieszkaniowym Gminy warunków, dla powstania i przekazywania bezdomnym mieszkań chronionych, lokali socjalnych. Program ten warunkuje realność w realizacji wszelkich projektów zindywidualizowanych. Z tym wiąże się także konieczność stworzenia kadry menadżerów dla tych programów socjalnych m.in. dzięki stosownym programom i środkom pozyskiwanym z Unii Europejskiej.
Wydaje się także, że długofalowo koniecznym staje się stworzenie sieci wyspecjalizowanych - z uwagi na podmiotowe potrzeby - mniejszych ośrodków z opiekunem – menadżerem. Specjalizacja ta powinna uwzględniać odmienność sytuacji i potrzeb osób z upośledzeniami umysłowymi, niepełnosprawnych ruchowo, czy osób po odbyciu kary pozbawienia wolności. Dopiero po okresie przygotowawczym można by łączyć je w większe grupy korzystające z pobytu w większym ośrodku.
Konicznym jest stworzenie jasnego i czytelnego, zarówno dla świadczeniobiorców, świadczeniodawców jaki i instytucji wspomagających społecznie, modelu opieki zdrowotnej (w tym także interwencyjnej w sytuacjach nagłych przypadków) umożliwiającego skuteczną i stabilna pomoc bezdomnym. W systemie powinny być stworzone możliwości dostępu do środków koniecznych do obsługi medycznej (w tym także pielęgnacyjnej) upodmiotowionej, tj. także dla osób nie posiadających stałego meldunku, bezdomnym i innym.
Skoro taka opieka zapewniona jest dla osób pozbawionych wolności w warunkach izolacji więziennej to tym bardziej jest oczywista dla osób bezdomnych.
Należy zdać sobie sprawę z tego, że problemu bezdomności nie da się uniknąć. Skoro tak, to powinno uczynić się maksimum starań by mu przeciwdziałać i obniżać do niezbędnego minimum. Nie wydaje się, aby wrażliwość społeczna w tej dziedzinie była na niskim poziomi.
Towarzyszyć jej jednak powinny odpowiednie środki i właściwa polityka kształtowana przez przyjazne przepisy prawa powszechnego i lokalnego. W tej dziedzinie wydają się tkwić jeszcze znaczne rezerwy.
Nie można jednocześnie doprowadzić do przeświadczenia, że samo scedowanie zadania na partnerów społecznych wystarcza dla wypełniania przez społeczność lokalną jej obowiązku
wobec podmiotów słabszych, objętych segmentem danej polityki społecznej. Musi temu towarzyszyć adekwatne wsparcie organizacyjne, logistyczne i finansowe.
Z dokonanych wizyt oraz rozmów z zaangażowanymi osobami, w tym z podopiecznymi Ośrodków wynika, że dla planowanej liczny potrzebujących zabezpieczono miejsca noclegowe wraz z wyżywieniem, środkami czystości, pościelą, ogrzewaniem oraz dostępem do innych mediów i świadczeń. Jest to możliwe – co należy podkreślić – dzięki dużemu zaangażowaniu organizatorów jak i samych podopiecznych. Należy jednak wyrazić obawę, że w przypadku wystąpienia dużych mrozów, nie tyko te ośrodki, ale wszystkie istniejące placówki pobytu bezdomnych nie będą w stanie przyjąć wszystkich potrzebujących. Zwiększenie ilości miejsc noclegowych – co będzie koniecznym przy niskiej temperaturze zewnętrznej – zdecydowanie obniży standard pobytu oraz wygeneruje dodatkowe koszty.
W bieżącym roku zarówno Władze Gminy jak i Wojewoda Dolnośląski odpowiednio wcześnie podjęły akcję informacyjną, skierowaną do potencjalnych bezdomnych oraz organizatorów ich pobytu w ośrodkach, odnośnie możliwości wsparcia, organizacji oraz przekazanych środków.
Pełnomocnik Terenowy
Rzecznika Praw Obywatelskich we Wrocławiu Dr Maciej Lis
