• Nie Znaleziono Wyników

Theologisches Literaturblatt, 31. August 1917, Nr 18.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Theologisches Literaturblatt, 31. August 1917, Nr 18."

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

z a h l r e i c h e r V e r t r e t e r d e r t h e o l o g i s c h e n W i s s e n s c h a f t und P r a x i s

herausgegeben von

Dr. t h e o l . L u d w i g I h m e l s

Professor der Theologie in Leipzig.

Nr. 18. Leipzig, 31. August 1917. XXXVIII. Jahrgang.

Erscheint vierzehn tägig Freitags. — Bezugspreis jährlich 10 Jf. — Anzeigenpreis für die gespaltene Petitzelle 30 <£. — Verlag nnd Auslieferung: Leipzig, Königs tr. 13.

KlBfn, Dr. phil. Otto, Syrisch-griechisches W örter­

buch zu den vier kanonischen Evangelien.

W a lth e r, D. W ilh., L uthers Deutsche Bibel.

G u ttm a n n , J ., Die religionsphilosophischen Lehren des Isaak Abravanel.

Beiträge zur H essischen K irchengeschichte.

S c h o l z, H ., Geh. K ons.-B at Prof. D., W as w ir der Reform ation zu verdanken haben.

B u ch w a ld , D. Dr. Georg, G eschichte der deutschen Reformation.

B e u s c h , Dr. P ., W anderungen u n d Stadtkultur.

P r ie s , Pastor Robert, T reu und frei.

KUIpe, O., Im m anuel K ant.

W u r s te r , D. P . von, H ausbrot fü r Evangelische C hristen.

D e r s e lb e , Abendsegen fü r die C hristliche Fam ilie.

DibeliUS, Lic. Dr. Otto, Die E rn te des Glaubens.

C o r d e s, Dr. J . G ., D ritte Reihe der Briefe an die Fro n t.

N eueste theologische L iteratur.

Zeitschriften.

A ntiquarische Kataloge.

K l e i n , D r. phil. O tto , S y r i s c h - g r i e c h i s c h e s W ö r t e r b u c h z u d e n v i e r k a n o n i s c h e n E v a n g e l i e n n e b s t einleitenden U n tersu c h u n g e n . (B eihefte z u r Z eitseh rift fü r die alt- testam en tlich e W isse n sc h a ft 28.) G iessen 1 9 1 6 , T ö p e lm a n n (1 2 3 S. g r. 8). 6. 6 0 .

D a s v o rlieg en d e W e r k w u rd e in d e r H a n d sc h rift 1 9 1 3 v ollendet. D e r S chluss des eig en tlich en B uches k o n n te von d e m V erf. im L a z a re tte d u ro h g eseh en w erd en . D ie V o rred e, vom 10. M ai 1 9 1 6 , ist im S ch fltzen g rab en v o r R ig a geschrieben.

Ic h b eglückw ünßehe d en V erf. au fs h erzlich ste z u r V oll­

e n d u n g se in e r m ü h sam en A rbeit. E r sc h e n k t d e r n e u te s ta m e n t­

lieh en W issen sch aft ein au ssero rd en tlich w ertvolles H ilfsm ittel.

S ein W ö rte rb u c h u m fasst d en S p ra c h g e b ra u c h d e r E v an g elien - Ü b ersetzu n g en in d e r F a ss u n g des S in aisy rers, des C u reto n ian u s, d e r P e sc h itta u n d d e r sog. P h ilo x e n ia n a . D ie B e d e u tu n g sein er Z u sam m en stellu n g is t in m e h r als ein e r B e z ie h u n g gross. D ie K a n o n sg e sc h ic h te n im m t a n d en a lte n sy risch en U e b e rse tz u n g e n A n te il: sie fü h re n in eine Z eit z u rü c k , d ie von dem gleichm ässig d u rc h g e b ild e te n K a n o n d e r sp ä te re n k a th o lisch en E irc h e nooh w e it e n tf e rn t ist. D ie T e x tk ritik sc h ä tz t die a lte n S y re r : die v o n ih n e n v e rtre te n e n L e s a rte n h elfen u n s , ü b e r d ie von d en ers te n g riechischen H a n d sc h rifte n g e b o te n e n T e x te n och ein g u te s S tü c k z u rü c k z u k o m m e n . V o r allem a b e r is t d as S y risch e d ie se r U e b e rse tz u n g e n eine M undart, die d e r M u ttersp rach e J e s u verg leich sw eise n a h e k o m m t. E s h a n d e lt sich also n ic h t n u r u m U eb e rse tz u n g e n , so n d ern zugleich u m T e x te , die b ei d e r so w ic h tig e n R ü c k ü b e rse tz u n g d e r S p rü ch e J e s u in seine M u tter­

sp ra c h e ein gew ichtiges W o rt m it zu re d e n h a b e n . B ei U n te r­

su c h u n g e n in d en a n g e g e b e n e n S ic h tu n g e n is t d a s W ö rte rb u c h w e rtv o ll, u n d m a n w u n d e rt sie h , d ass m a n b is je tz t o hne ein solches H ilfsm ittel au sk am . B ed au erlich ist n u r, dass d e r V erf.

sein e Z u sam m en stellu n g en n io h t so fo rt a u f d as g a n z e N eu e T e s ta m e n t au sstreo k te. M öge es ihm v e rg ö n n t sein, eine solche E rg ä n z u n g re o h t b a ld n a c h iu b r in g e n !

I n d e r E in le itu n g , die 2 3 S eiten um fasst, g ib t d e r V erf. eine P ro b e d e r U n te rsu c h u n g e n , die sich, vo rn eh m lich m it lex ik alisch er H ilfe, a n d en a lte n S y re rn v o rn eh m en lassen.

E r h a n d e lt e rste n s von d e r sog. P h ilo x e n ia n a , d e r G ressm an n d a s R eoht b e s tritt, diesen T ite l z u fü h re n . K le in v e rm e h rt

313

z u n ä c h st d as vo n G ressm an n d a rg e b o te n e M aterial. In U n te r­

su ch u n g en , die v o r allem m ethodisch v orzüglich sind, z e ig t er, d ass sich u n s e r W issen h ie r a u f seh r en g em G eb iete b e w e g t:

w e d e r fü r n och g e g e n d ie B eze ic h n u n g P h ilo x e n ia n a lässt sich E n tsch eid en d es b eib rin g en .

A uch in d e r F o rts e tz u n g g lä n z t d e r V erf. d u ro h ein e sichere H a n d h a b u n g d e r v o rh a n d e n e n B ew eism ittel u n d v e rz ic h te t in d a n k e n sw e rte r W eise d a ra u f , d en Q uellen m e h r zu e n tn eh m en als sich e n tn eh m en lässt. In sb eso n d ere w ird d e r G e d an k e H je lts m it G lü ck an g efo o h ten , dass d ie E v a n g e lie n des Sin&i- sy re rs v o n v erschiedenen G eleh rten ü b e rs e tz t seien.

E in e d ritte U n te rs u c h u n g h a n d e lt von d e n B eg riffen Sixocio-

o u v t ] u n d a o ) T 7 ] p ( a in d en sy risch en E v an g elien . D e r E rfo rsc h e r d e r F ra g e , w ie d ie e in ze ln en from m en B eg riffe sich im M orgen­

la n d e e n tw ic k e lte n , le r n t h ie r m an ch erlei. F reilich z e ig t sich h ie r a u c h ein M angel d e r A rb e it K lein s. D ie S p ra c h e , die d e r M u ttersp rach e Je s u am allern äch sten steht, ist die S p rach e d e r R a b b in e n . B ei d e r E rö rte ru n g vo n Sixatoouvir) M atth. 6 , 1 musB d esh alb die T a tsa c h e in den V o rd e rg ru n d gestellt w erden, dass b e i d en R a b b in e n m it dem e n tsp re c h e n d e n a ra m ä i­

schen W o rte ein ü b lic h e r N a m e fü r d as A lm osen ist.

Z u le tz t b ie te t u n s K lein ein e „ k u rz e k ritisch e D a rste llu n g d e r G eschichte d e r sy risch en E v a n g e lie n ü b e rse tz u n g u n d ih re r P ro b le m e “. H ie r b rin g t d e r V erf. in ein ig en k u rz e n S ätzen M eisterhaftes. K lein ste llt T a tia n s D iatessaro n a n die S p itze:

es ist ih m ä lte r als S in a isy re r u n d C uretonianus. U n d z w a r g ilt ih m d as D iatessaro n als ein u rsp rü n g lich sy risch g e sc h rie ­ b e n e s W e rk . S in a isy re r u n d C u reto n ian u s sie h t K le in als u n g e fä h r gleich a lt a n . D e r e rste re is t a lte rtü m lic h e r in seinen L e sa rte n : d as k a n n d a ra n liegen, d ass sein e V o rla g e a lte rtü m ­ lich er w a r. W a s d ie P e sc h itta b e tr iff t, so sohliesst sioh K lein B u rk itt a n u n d lä s st sie im J a h r e 4 1 2 vo n R a b b u la , B ischof von E dessa, g e fe rtig t sein. L e i p o l d t .

W a l t h e r , D . W ilh., L u t h e r s D e u t s c h e B i b e l . F e stsc h rift z u r J a h r h u n d e rtf e ie r d e r R efo rm atio n im A u fträ g e des D eu tsch en E v a n g e lisc h e n K irohenauäsohusses v erfasst. M it 4 B ild ertafeln . B erlin 1 9 1 7 , M ittler & Sohn (V I, ‘2 l y S / g r. 8). 3 .5 0 .

314

(2)

D a s B u ch will in dem w eiteren K reia d er G ebildeten tieferes V e rstän d n is fü r d as g rö sste W e rk u n seres R efo rm ato rs, fü r seine B ib e lv e rd e u tse h u n g , w ecken. D a z u w a r d e r V erf., ein er u n se re r b e ste n L u th e rk e n n e r, d u rc h Beine eingehenden S tudien z u r V or­

g esch ich te d e r d eu tsch en B ib el v o r a n d e re n b e fä h ig t. E in e W e ite rfü h ru n g d e r noch sch w eb en d en w issenschaftlichen F ra g e n v e rb o t sich bei diesem L eserkreis von selbst. D och m e rk t der K u n d ig e a u f jeder Seite d as w ohlabgew ogene U rteil des F a c h ­ m a n n es, d e r d en S toff völlig b e h e rrsc h t u n d u u m itte lb a r au s den Q uellen schöpft. D as g e d ie g e n e W e rk w ird d a ru m au ch dem F o rs c h e r noch lan g e Z eit als beste Z usam m enfassung u n seres h e u tig e n W iesens ü b e r die L u th e rb ib e l d ien en . D ie n e u esten w ertv o llen V erö ffen tlich u n g en d e r W e im a re r L u th e r­

a u s g a b e , des B ib elü b ersetzers e ig en h ä n d ig e N ied ersch rift u n d die w ich tig en A u fzeich n u n g en E ö re rs b e i d en S itz u n g e n , in d en e n L u th e r m it sein en F re u n d e n d en d eu tsch en B ib e lte x t fü r N e u a u fla g e n feststellte, sin d so rg fä ltig a u sg e n ü tz t.

M it R e c h t b e to n t die E in le itu n g , dass eine ric h tig e W ü r­

d ig u n g d e r L u th e rb ib e l o h n e ein gew isses M ass gesch ich tlich er K e n n tn is se un m ö g lich sei. D iese w ill d as B u ch v erm itteln . Z u e rst w ird d as erste E rw a c h e n eines V erlan g en s n a c h ein er d e u tsc h e n B ib el im M ittelalter u n d seine m a n g e lh a fte B e­

frie d ig u n g in d en vielen v o rlu th erisch en B ib e lv e rd e u tsc h u n g e n g esch ild ert (S. 1 — 30 ). D e r E n tsch lu ss L u th e rs zu seinem W e rk h a t ein e g a n z n e u e W e rtu n g d e r B ib e l als allein ig er, jed em G läu b ig en z u g än g lich en W a h rh e itsq u e lle z u r V o rau s­

se tz u n g (S. 3 0 — 3 9). A b er n u r „ d ie S ch rift in ih r e r u rs p rü n g ­ lichen G e sta lt is t d e r ein zig e W e g w e ise r zu dem allen b e ­ stim m ten H eil“ . E in g e h e n d w e rd e n w ir u n te r ric h te t, w ie u n d a u f w elchem W e g e sioh L u th e r die K e n n tn is d e r bib lisch en G ru n d sp ra c h e n a n g e e ig u e t h a t , u n d w ie e r d u rc h a n g e b o re n e B e g a b u n g u n d zielb ew u sste A rb e it ein M eister in d e r H a n d ­ h a b u n g sein er d eu tsch en M u tte rsp ra c h e w a r d , d ie in e rs te r L in ie d u rc h seine B em ü h u n g e n a u f die H ö h e e in e r einheitlichen L ite ra tu rs p ra c h e g e h o b en w u rd e (S. 3 9 — 54). D a s 3. K a p ite l m a c h t u n s zu Z eu g en d e r A rb e it, d ie L u th e r in d e r U e b e r­

se tz u n g d es A lten u n d N e u e n T e sta m e n ts g eleistet h a t (S. 5 5 b is 85 ). l n die a u sfü h rlich e G eschichte d e r B ib e lü b e rse tz u n g is t ein e F ü lle w ertv o ller S e lb stau ssag en L u th e rs ü b e r seine A rb e it, sein e A uffassung vo n ih r u n d d ie U e b e rw in d u n g d e r sioh ih m en tg e g e n ste lle n d e n S ch w ierig k eiten ein g eflo ch ten . A uch d em K e n n e r erschliesst h ie r m an ch e s n e u e W o rt ein en tieferen E in b lic k in d ie Seele des B ib elv erd eu tsch ers. Im Z usam m en­

h a lt m it d e m , waB sich auB der U n tersuchun g d e r erhalten en T e ile v o n L u th e rs B ib e lh a n d sc h rift u n d a u s d en zielb ew u ssten V e rb e sse ru n g e n b e i d en N e u a u fla g e n e r g ib t, a u f die H örers A u fzeich n u n g en ein neueB L ic h t w e rfe n , w eiss d e r V erf. a u f diesem W e g e ein leu ch ten d zu m a c h e n , dass sich L u th e r ü b e r seine g ew altig e A u fg ab e, a u f w issen sch aftlich er G ru n d la g e eine volkstüm liche B ib e lv e rd e u tsc h u n g zu lie fe rn , n a c h je d e r S eite h in völlig im k la re n w a r u n d d a ru m sein W e rk zielb ew u sst in e isern em F leisse e in e r h o h en S tu fe d e r V o llen d u n g h a t e n t­

g e g e n fü h re n k ö n n e n . D ass dem V erf. d ieser N ach w eis g e lu n g e n ist, h a lte ich fü r b eso n d ers w ertv o ll, w eil e r d a d u rc h m it dem la n d lä u fig e n V o ru rteil, als ob d ie L u th e rb ib e l o h n e je d e s V er­

stä n d n is f ü r w issenschaftliche A n sp rü ch e g e a rb e ite t Bei u n d d a ru m f ü r d ie G e g e n w a rt k a u m m e h r ern stlich in B e tra c h t kom m e, g rü n d lic h a u frä u m t. E in e n b eso n d eren GenusB b ie te t d a s 5. K a p ite l (S. 1 3 5 — 174), w elches d ie E ig e n a r t u n d d am it a u c h die ü b e rra g e n d e G rösse u n se re r d eutsohen B ib el allseitig e n tfa lte t. D ie vielen v eran sch au lich en d en P ro b e n v e rr a te n die

H a n d des k u n d ig e n B eu rteilers. D a s v o ra n g e h e n d e 4 . K a p ite l (S. 8 7 — 1 3 4 ) h a t u n s inzw ischen ein en w illk o m m en en M assstab z u r ric h tig e n E in sc h ä tz u n g dessen, w as L u th e r g eleistet h a t, a n d ie H a n d g eg eb en . W ir w e rd e n m it d e n A rb eiten d e r M än n er v e rtra u t, w elche teils v o r u n d n e b e n L u th e r sich m it d e r B ib el­

v e rd e u tsc h u n g b e fa sst h a b e n , teils in G e g en satz z u ih m seine B ib el d u rc h eine a n d e re U e b e rse tz u n g im V olke z u v e rd rä n g e n tr a c h te te n , so E m ser, D ie te n b e rg e r u n d E c k . I n diesem A b­

sc h n itt fü h r t W a lth e r a u f G ru n d se in e r Q u ellen stu d ien u n se re K e n n tn is w eiter. E m se r h a t fü rs N e u e T e sta m e n t, D ie te n b e rg e r fü rs A lte T e sta m e n t w irk lich ein e selb stän d ig e U e b e rse tz u n g a u s d e r V u lg a ta v ersu ch t, sioh a b e r n ao h ein em k u rz e n A n la u f a u f ein e o ft re o h t o b erfläch lich e V ersch lim m b esse ru n g d es L u th e rte x te s a n d e r H a n d d e r lateinisohen K irc h e n b ib e l b e ­ s c h r ä n k t; die u rs p rü n g lic h g e p la n te A rb e it g in g ü b e r ih re K ra ft. E c k h a t d a g e g e n w irk lich eine se lb stän d ig e U e b e rse tz u n g a u s dem L ate in isc h e n g eliefert, n ich t, w ie allg em ein a n g en o m m en w ird , n u r d e n v o rlu th eriach en B ib eld ru o k ü b e ra rb e ite t. D ieser erw ies Bioh d a fü r als u n b ra u c h b a r — a b e r w elcher A b stan d d e r EckBohen B ib el vom L u th e rte x t!

D e r S o h lu ssab sch n itt (S. 1 7 5 — 2 1 2 ) v e rsu c h t die B e d e u tu n g d e r L u th e rb ib e l a n d e r H a n d d e r v o n ih r a u sg e g a n g e n e n g e­

schichtlichen W ir k u n g e n sc h ä rfe r z u u m sch reib e n . D e r S toff ist a b e r z u g e w a ltig , u m sioh in ein K a p ite l v o n 3 8 S e ite n h in e in zw in g en z u lassen . N a c h einem U eb erb lio k ü b e r d ie V e r­

b re itu n g d es L u th e rte x te s w ird d em E in flu ss des R e fo rm a to rs a u f die E n tw ic k e lu n g d e r n eu h o ch d eu tsch en S c h riftsp ra c h e n a c h ­ g e g a n g e n u n d z u le tz t d e r W e r t d e r d eu tsch en V o lk sb ib el f ü r d as re lig iö se , g eistig e u n d n a tio n a le L e b e n D e u tsc h la n d s in w e n ig e n S tric h e n g ezeich n et. D e n V erf. b e w a h rt sein b e so n n en ab w ä g e n d e s U rte il v o r je d e r U e b e rtre ib u n g . M anchesm al m ö c h te m a n d em B u c h e etw a s m e h r v o n dem w arm en T o n e d e r B e ­

g e is te ru n g w ü n sch en . Je d e n fa lls ist a b e r d ie g e d ie g e n e A rt d es V erf.s, d e r k e in e B e h a u p tu n g a u fste llt u n d a u c h d em R e fo rm a to r k e in L ob e rte ilt, o h n e g u t w issenschaftlich u n te r b a u te G rü n d e in s F e ld fü h re n z u k ö n n e n , v o rb ild lich fü r je d e n , d e r im J u b e l­

ja h r d e r R e fo rm a tio n z u r F e d e r g reift.

D e m U rte il S. 6, d ass d e r g e w a n d te alth o ch d eu tsch e U e b e r­

se tz e r d es M atth äu s zu w eile n u n te r E in w irk u n g sein er latein iso h en V o rla g e im D e u tsc h e n d a s G eschlechtsw ort u n d F ü rw o rt aus- läsBt, k a n n ich n ich t beipfliohten, m indestens m üsste das U rteil, so la n g e u n se re K e n n tn is d e r a lth o ch d eu tsch en S y n ta x so se h r in d e n W in d e ln lie g t w ie z u r S tu n d e , in S ch w eb e g elassen w e rd e n . Im e rs te n A b sch n itt, b e i d e r B e sp re c h u n g d e r d e u tsc h e n B ib el im M ittelalter, v erm isst m a n einen H in w eis a u f d ie d eu tseh e H isto rie n b ib e l, d ie in gew issem S inn ein e n B ib e le rsa tz d a r s te ll t D a n k ih re s m eist flü ssig en E rz ä h le rstils u n d ih ren leg en d a risch en A u ssc h m ü c k u n g e n fa n d sie , w ie jü n g s t w ie d e r V ollm er n a c h ­ w ies, s e h r w e ite V e rb re itu n g . B ei L u th e r h ä tte a n d e r H a n d d e r A u fzeich n u n g en H ö rers f ü r die L e se r nooh k la r e r h e ra u s­

g e a rb e ite t w e rd e n k ö n n e n , d ass L u th e r ein so persö n lich es V e r­

h ä ltn is z u d em e in ze ln en S c h riftw o rt h a tt e , d ass e r n ic h t n u r ü b e rs e tz te , so n d e rn d a b e i zugleich fü r d as, w as sein In n e rste s b e w e g te , d e n z u tre ffe n d e n d e u tsc h e n A u sd ru ck Behuf; d a h e r d ie U n m itte lb a rk e it u n d Anziehungskraft seineB B ibelw ortes.

V on h ie r au s e rg ib t sich auoh ein viel e n g e re r A nschluss L u th e rs a n die d eu tso h en M y stik e r; ih n e n e n tn a h m e r w e n ig e r A u sd rü c k e u n d W e n d u n g e n (S. 4 6 ) als die w ach sen d e Z u­

v ersich t, in se in e r M u tte rsp ra c h e ein d u rch sich tig es A usdrucks- m itte l f ü r tiefstes in n e re s E rle b e n zu b esitzen . N ic h t als ein M angel u n seres B u c h e s, Bondern als eine schm erzliche L ü o k e

(3)

d e r w issenschaftlichen F o rs c h u n g sei es g e n a n n t, d ass ein a b ­ schliessendes U rte il ü b e r die d eu tsch e P ro s a v o r L n th e r z u r S tu n d e v erm isst w ird. E r s t w en n w ir sie k e n n e n , k a n n d e r F o rts c h ritt, den L u th e r b ra c h te , z u tre ffe n d ein g e sc h ä tz t w erd en . Z u r B e u rte ilu n g d e r vo n L u th e rs B ib el a u sg e g a n g e n e n Sprach- w irk u n g w ä re eine ziffern m ässig e U e b e rsc h a u d e r B ib elv er­

b re itu n g v o n A n fa n g a n bis z u r G e g e n w a rt u n te r V erg leich u n g a n d e re r d e u tsch er S c h riftw e rk e zw eckdienlich g ew esen. A us­

g e z e ic h n e t sin d d ie A u sfü h ru n g e n ü b e r den R h y th m u s d e r L u th e rs p ra c h e . N u r m ein e ic h , d ass d e r B ib e lü b e rse tz e r nie a n Ja m b e n u n d T ro c h ä e n g e d a c h t (S. 1 6 8 ), ü b e rh a u p t n ich t m ü h selig g e k ü n ste lt h a t (S. 1 7 3 ). E r k o n n te n ic h t a n d e rs als rh y th m isc h w irk sam re d e n u n d schreiben. D e r P re d ig e r w a r zu m B ib e lü b e rse tz e r g ew o rd en . E in re ic h e re r B ildschm uck w ä re b e i diesem trefflich en V o lk sb u ch s e h r a n g e b ra c h t. D a s V o lk w ill sehen, n ic h t n u r ü b e r die S ach e e tw a s lesen.

M öchte d a s g e d ieg e n e B u ch n ic h t n u r viele L e se r finden, so n d e rn seinen Z w eck erreich en u n d in w eiten K reisen eine A h n u n g d av o n g e b en , w as fü r ein K lein o d w ir in d e r L u th er- b ib e l b esitzen . P fr. D . A d o l f R is c h - L a n d a u (Pfalz).

G u t t m a n n , J., D ie r e l i g i o n s p h i l o s o p h i s c h e n L e h r e n d e s I s a a k A b r a v a n e l . (S ch riften h e ra u s g e g . v o n d e r G esell­

sch aft z u r F ö rd e r u n g d e r W issensch. des Ju d e n t.) B reslau 1 9 1 6 , M. u . H . M arcus (X II, 1 1 6 S. g r. 8). 4 . 8 0 . D ie e in g e h e n d e D a rste llu n g d e r R eligionsphiloEophie des Is a a k A b ra v a n e l zeig t, w ie w e n ig d ieser o rig in eller D e n k e r w a r u n d d u rc h eig en e G e d a n k e n die relig ionsphiloiophischen Id e e n d es Ju d e n tu m s b e re ic h e rt h a t. I n d en en tsch eid en d en L e h re n s te h t e r d u rc h a u s a u f dem B o d en d e r g rossen jü d isch en D e n k e r.

In d e s is t e r k ein esw eg s zu m b lin d en A n h ä n g e r u n d N a c h b e te r g ew o rd en , so n d ern auoh d e n b e d e u te n d ste n A u to ritä te n g e g e n ­ ü b e r w a h rt e r sich d a s R e c h t d e r K ritik u n d d e r eig en en M e in u n g ; z. B . in d e r F r a g e d e r W u n d e r, d e r P ro p h e tie , d e r A u fstellu n g von G ru n d le h re n des Ju d e n tu m s tr it t e r d e n A n­

sc h a u u n g e n d es M aim onides e n tg e g e n . M it d e r W issen sch aft seines V olkes w a r e r v e rtra u t, a u ch die K a b b a la w a r ih m n ic h t fre m d u n d u n sy m p ath isch . G riechische u n d röm ische u n d ara b isc h e u n d christliche L ite r a tu r k a n n te e r n io h t n u r o b e r­

flä c h lic h ; e r z itie rt vo n le tz te re r H ie ro n y m u s , A u g u stin , B e d a V e n e ra b ilis , A lb e rtu s M a g n u s , T h o m a s v o n A quino u. a. M it R eo h t v e rm u te t d e r V erf., d ass A b ra v a n e l in sein er D arstellu n g s- m eth o d e v o n d e n S ch o lastik ern b eein flu sst ist. A uoh in se in e r L e h re zeig e n sioh S p u re n ch ristlich er B eein flu ssu n g (S. 1 0 3 ).

A ls b esch äm en d e T a ts a c h e w eist A b ra v a n e l d a ra u f h in , dass ch ristlieh e T h eo lo g en im G eg en satz z u jü d isch en K e tz e re ie n in fu n d a m e n ta le n G lau b en sleh ren die b ib lisch en W a h rh e ite n v e r­

tr e te n . A n d ererseits w e n d e t e r sioh sc h a rf g e g e n christliche G lao b en sau ssag en , so in d e r L e h re v o n d e r A u fe rste h u n g (S. 96).

D ie W a h rh e it des jü d isch en G o ttesg lau b en s w e rd e n auoh Je s u s u n d M oham m ed n a c h ih r e r A u fe rste h u n g e rk e n n e n . D ie P r ä r o ­ g a tiv e Is ra e ls is t A b ra v a n e l fe stste h e n d e G ew issh eit: in diesem d u ro h k ö rp e rlic h e u n d Beelische V o llk o m m en h eit b eso n d ers a u s­

g e z e ich n eten V o lk g e la n g t die M enschheit z u ih r e r hö ch sten V o llen d u n g . D ie E rfü llu n g alle r n a tio n a le n H o ffn u n g e n d uroh d e n M essias u n d d ie V o llen d u n g d e r g a n z e n M enschheit w ird d u ro h d en n aoh M ein u n g A b rav an els b e re its g e b o re n e n Messias jn a b s e h b a re r Z eit gesch eh en .

D ie A b h a n d lu n g g ib t ein en le h rre ia h e n B e itra g z u r G eistes- g esohiehte d es m ittelalterlich en J u d e n tu m s, b e le u c h te t d ie E ig e n ­

a r t seines D e n k e n s u n d HoffenB sow ie seine B ezieh u n g en z u r christlichen T h eo lo g ie. P . K r ü g e r - L e i p z i g .

B e i t r ä g e z u r H e s s i s c h e n K i r c h e n g e s c h i c h t e , re d ig ie rt von D . D r. W ilhelm D ieh l (Professor d e r T h eo lo g ie und P fa rre r in F rie d b e rg ) u n d A rch iv rat D . F ritz H e rrm a n n (G rossh.

H aus- u n d S ta a tsa rc h iv a r in D arm stad t). V II. B an d , 1. H eft.

(A rchiv fü r H essische G eschichte u n d A ltertu m sk u n d e. N eu e F o lg e. E rg ä n z u n g sb a n d 7, H e ft 1.) D a rm s ta d t 1 9 1 7 , S elbst­

v erlag des H istorischen V ereins fü r das G rossherzogtum H essen (III, 2 6 6 S. g r. 8).

D ieses H e ft e n th ä lt n u r die A b h an d lu n g „ Z u r G eschichte d e r S ta a tsg e h a lte d e r rheinhessischen evangelischen Pfarreien“ von W ilhelm D iehl.

In fo lg e des U eb e rg a n g s des lin k en R heinufers a n F ra n k re ic h g e rie te n in grosBen T eilen dieses G ebietes die evangelischen G eistlichen in schw ere N o t, in d em sie n ic h t n u r alle Zehnten u n d die au s d en G ü tern d er sog. H eid e lb e rg e r Administration fliessenden G efälle, so n d ern auch, g era d e d a rü b e r herrschen fast d u rch w eg falsche A n schauungen, alles, w as m an u n te r den B e­

g riff „ U n te rh a lt von K o lla to re n , D ezim a to ren u n d L andeaherr- sc h a ft“ b rin g e n k a n n , verloren, eine E inbusse, die im h eu tig en R h ein h essen fü r die refo rm ierten P fa rre ie n faBt 65 v. H ., für die lu th erisch en etw a s w en ig er, a b e r im m er n och ü b e r 5 0 v. H . des G esam tein k o m m en s b e tru g . A ls E rsa tz bew illigte die fra n ­ zösische R eg ieru n g d uroh D e k re t vom 3 1 . A u g u st 1 8 0 5 einen S ta a ts g e h a lt, d er sich fü r R heinhessen a u f e tw a 3 1 0 0 0 fl. be­

lief. D iese S um m e w u rd e alljährlich ohne R ü ck sich t a n f die erled ig ten P fa rre ie n a u sb e z a h lt; die a u f diese fallen d en T eile w u rd e n als E n tsc h ä d ig u n g d e r V erw eser u n d als Z uschüsse zu d en a m g e rin g ste n d o tie rte n P fa rre ie n v erw en d et. So blieb es au ch u n te r österreichisch-bayerischer V erw altu n g . M it d e r R e­

g ie ru n g sü b e rn a h m e d u rch H essen e rfu h r die S um m e eine V er­

rin g e ru n g um ü b e r 2 5 0 0 fl., in d em die B esoldungen d er in diesem Z e itp u n k t erled ig ten P fa rre ie n in W e g fa ll k a m e n , alao d e r S taatszu sch u ss n io h t m e h r alB ein S tü ck ein er u n te r allen U m stän d en , a u ch im E rled ig u n g sfa ll, z u leisten d en D o ta tio n a n ­ g esehen w nrde, eine A uffassung, die die rheinhessischen P fa rre r im L a u fe d e r Z eit u m eine grosse S um m e schädigte u n d an der die V o rstellu n g en d e r G eistlichen B eh ö rd e vom J a h r e 1 8 2 0 u n d d e re n U n te rs tü tz u n g d u rch die M ainzer R e g ie ru n g , auch eine E in g a b e d e r G esam tgeistliohkeit v om J a h r e 1 8 2 1 nichts zu ä n d e rn verm ochte. 1 8 2 4 w u rd e d er in d er an g eg eb en en W eise v e rrin g e rte S taatszuschuss d u rch B ew illigung d e r L a n d stä n d e u m 3 0 0 0 fl., die einerseits fü r die K o sten d e r S tellv ertretu n g , a n d e re rse its z u G ra tifik a tio n e n fü r g e rin g d o tie rte P fa rre ie n d ien en so llte n , v e rm e h rt. D a s ist desw egen w ic h tig , w eil b e i d en V e rh an d lu n g en d a rü b e r a u f G ru n d g e n a u e r K e n n tn is d er G eschichte sich die M ainzer R e g ie ru n g u n d d as M inisterium des In n e rn u n d d er Ju s tiz d ah in au ssp rach en , dass d ie E in z ie h u n g d e r z u r H eid elb e rg er A d m in istratio n g e h ö rig e n G ü te r a u f dem lin k e n R h ein u fer zu U n rech t erfo lg t sei u n d e i Bich empfehle, alle noch v e rfü g b a re n G efälle dieser A d m in istratio n dem re c h t­

m ässigen B esitzer zu rü o k zu g eb en . A ls naoh E in fü h ru n g d er U nion die Z ahl d er P fa rre ie n d u rch S tellenzusam m enlegung Bioh v e rrin g e rte , sollte n a c h dem vom G rossherzog u n te r dem 3 1 . M ärz 1 8 2 2 g e n eh m ig ten A n tra g d e r M ainzer R e g ie ru n g d e r B e tra g d er ausfallenden S ta a tsg e h a lte n ach A b zu g d e r a ll­

g em einen k irchlichen V erw altu n g sk o sten zu r V erb esseru n g d e r g e rin g d o tierten P fa rre ie n v erw en d et w erden. Im G eg en satz d azu w u rd e a b e r a u f d en B erich t des M ainzer K irc h e n ra ts h in

(4)

am 23. A pril 1 8 2 3 b e stim m t, dass d e r S ta a tsg e h a lt au ch P fa rre ie n , d ie b esteh en bleiben, en tzo g e n w erd en k ö n n e , n ä m ­ lich d an n , w enn sie m it ein er an d e re n P fa rre i v e re in ig t w orden, d eren E in k o m m en ohne S ta a tsg e h a lt m eh r b e trä g t, als d er S ta a ts ­ g e h a lt d er Pfarrei, d ie b esteh en b lie b , b e tra g e n h a tte . E in e F o lg e dieser B estim m u n g w a r d e r vom G rossherzog am 2 8 . F e b ru a r 1824 g en eh m ig te A n tra g , dass die G esam tsum m e d e r S taatag ah alte n a c h freier V e rfü g u n g im einzelnen z u r G e­

h a ltsre g u lie ru n g v erw en d et w erd en solle. A uf dieser v o n d er w en ig e Jahre zu v o r eingenom m enen g a n z ab w eich en d en S tellu n g z u den Sta& isgehalten b e ru h te die n u n m e h r e in tre te n d e G eh alts­

o rd n u n g . F reilich h a t d e r hessische S ta a t 1 8 2 2 b is 1 8 2 7 noch n ic h t zw ei D ritte l desBen a b g e fü h rt, w as z u r F ra n z o se n z e it bis a u f d en le tz te n C entim e a b g e fü h rt w o rd en w a r , in d em e r fü r die erled ig ten P fa rre ie n die S ta a tsg e h a lte zu rü ck b eh ielt. D ie G eh altsreg u lieru n g von 1 8 2 8 h a t eb en falls einen w en n au ch g e rin g e re n T e il des S ta a tsg e h a lts d en G eistlichen v o ren th alten , b ei d er von 1 8 3 2 , die die P fa rrste lle n hinsichtlich dea G ehalts­

b ezu g s in sechs K lassen ein teilte, d ie a b e r e rs t n a c h 17 J a h re n völlig d u rc h g e fü h rt w ar, w u rd e au sd rü ck lic h v e rla n g t, dass die G esam tsum m e von 3 1 0 0 0 fl. z u r B eso ld u n g v e rw e n d e t w erd en sollte. N ach 1 8 4 9 w u rd e die F ra g e d e r E rh ö h u n g des S taats- zuschusses n ic h t m e h r erw ogen, w ohl a b e r, ob e r nioht v e rrin g e rt o der g a n z a u fg eh o b en w erd en sollte.

D ies d e r H a u p tin h a lt d e r ausführlichen, d u rch au s a u f G ru n d am tlich en M aterials g e fe rtig te n A b h an d lu n g . H e rv o rg e ru fe n is t sie d u rch d en U m stan d , dasB in den L an d stän d ek am m ern in den beid en letzten J a h rz e h n te n m an n ig fach e V erh an d lu n g en ü b e r d en S taatszu sch u ss g e fü h rt w o rd en Bind, o hne dass eine ein w an d freie u n d ein g eh en d e G eschichte desselben v o rh a n d e n gew esen w äre.

D a m it ist die B ed e u tu n g dieser A rb eit noch nio h t erschöpft.

S ie is t ein m al ein w ich tig er B e itra g z u r GeBohichte des ev an ­ gelischen P fa rrs ta n d e s ü b e rh a u p t, in d em in d en m e h r als 1 5 0 S eiten zäh le n d en E in zeln ach w eisen ü b e r die Z usam m en­

se tz u n g d er B eso ld u n g seit B e g in n des 1 7 . Ja h rh u n d e rts ein sonBt in solcher K la rh e it nioht zu findendes M aterial ü b e r die so h ä u fig reo h t g e d rü c k te n äu sseren V erh ältn isse d e r ev an ­ gelischen P fa r re r v o r A u g en g e fü h rt w ird. W ie w en ig sind w ir zum a n d e re n ü b e r die V o rg ä n g e in d en k u rp fälziseh en G eb ieten n a c h dem R y sw ick er F rie d e n u n te r ric h te t, ausBerdem ü b e r den R ü c k g a n g d e r refo rm ierten P fa rrste lle n in diesen L an d este ilen vom B e g in n des 3 0 jä h rig e n K rieg es biB zum E n d e des 18. J a h r­

h u n d e rts u n d ü b e r d en B estan d d e r lu th erisch en ! E rste re h a t in d e r a n g e g e b e n e n Z eit m eh r als d ie H ä lfte ih r e r P fa rrste lle n v e rlo re n , w äh ren d le tz te re tro tz d er E in b u sse n , die sie v e r­

zeichnen m u sste , m it B e g in n d e r französischen H e rrsc h a ft an G esam tzahl fa s t u m ein V iertel h ö h e r w a r als 1 6 1 8 . W ir er­

fah ren fern er, in w elch w iderspruchsvoller W eise die französische R e g ie ru n g bei B e se tz u n g des lin k e n R h ein u fers m it dem K irohen- v erm ö g en u m g in g . U m n u r n och eins h e rv o rzu h eb en , d ie ein­

g e h en d e D arstellu n g d e r V e rh a n d lu n g e n ü b e r die hessische s ta a t­

liche P farrb eao ld u n g is t auoh ein w ohl z u b e a c h te n d e r B e itra g z u r G eschichte d er W e rtsc h ä tz u n g d e r ev angelischen K irohe w äh ren d d e r ersten H älfte, j a des g a n z e n V erlau fs des 1 9 . J a h r ­ h u n d e rts seiten s d er S ta a tsre g ie ru n g u n d d e r V o lk sv ertretu n g .

T h e o b a 1 d - N ü rn b e rg .

S c h o l z , H ., G eh. K onB.-Rat P ro f. D ., W a s w i r d e r R e f o r ­ m a t i o n z u v e r d a n k e n h a b e n . Z u r V ie rh u n d e rtja h rfe ie r d e r R efo rm atio n . B erlin 1 9 1 7 , V e rla g des E v . B u n d es (1 3 5 S. g r. 8). G eb. 2 Mk.

I n d em v o rlieg en d en B u ch is t unB eine h ö ch st d a n k e n sw e rte A pologie d e r R efo rm a tio n g e sc h e n k t w o rd en — geistvoll, stellen­

w eise g lä n z e n d g esch rieb en , k e n n tn isre ic h , g eschickt, ru h ig a b ­ w ä g e n d , u m sich tig . D e r S ta n d p u n k t ist m ild lib e ra l, d ie U nion w ird m it B e g e iste ru n g g e p rie se n , doch ist T refflich es Ü ber d a s Z e n tru m d e r lu th erisch en F rö m m ig k e it g e s a g t, a u c h ist d a s B e d e n k e n g e g e n die n e u e rd in g s so em pfohlene „ B e rg ­ p re d ig tfrö m m ig k e it“ w ertv o ll („D ie B e rg p re d ig t in E h re n . S ie e n th ä lt d a s V a te ru n se r. A b e r sie k a n n bo an g e w e n d e t w er­

d e n , d ass d as W o h n e n im H a u se des him m lischen V a te rs dooh w ie d e r au fs n e u e ersc h w e rt u n d in F esseln g esch lag en w ird “ S. 2 3 ). S ta r k , a llz u sta rk b e to n t sind d ie k u ltu re lle n W irk u n g e n d e r R efo rm atio n , d e r so m an ch es au g esp ro ch en w ird , w as n u r se h r in d ire k t ih re F o lg e, m in d esten s n ic h t ih re A bsicht g ew esen is t (m an v erg leich e, w as ü b e r d ie d eu tsch en K la ssik e r, K a n t u n d d e n d eu tsch en Idealism us, F rie d ric h d. G r. u. a . g e ­ s a g t w ird). D ooh is t d as a n re g e n d e B u c h s e h r zu em p feh len , w eil es n ic h t n u r ein en h o h e n g eistig en G enuss b ie te t, so n d ern a uoh ein en p ra k tisc h e n G ew inn f ü r je d e n d a rs te llt, d e r in d ie L a g e k o m m t, sein en ev an g elisch en G lau b en v e rte id ig e n z u m üssen. — E in ch a ra k te rv o lle s L u th e rb ild von K a rl B a u e r is t in au sg e z e ic h n e te r fa rb ig e r W ie d e rg a b e b eig eg e b en .

Z u S. 2 8 : L a m p re c h t is t n ic h t d e r e rs te , d e r d ie n e u e re Z e it s ta tt m it d e r R efo rm atio n m it d e r A u fk lä ru n g b e g in n e n lässt. D a s is t z u e rs t d u ro h H e g e l- B a u r g esch eh en (vgl. R . H . G rü tzm ao h er, A ltprotestantiB m us u n d N euprotestantism uB , N K Z . 1 9 1 5 , S. 7 0 9 ff.). S. 4 2 : R öm . 8, 2 6 f. is t v o n J . S. B aoh n ic h t in e in e r K a n ta te , so n d ern in e in e r M otette v e rto n t w o rd en . S. 7 7 : D a ss S p e n e r T a u fp a te Z in zen d o rfs gew esen sein so ll, is t ein e n ic h t to t z u m ach e n d e S a g e (vgl. R E .S 2 1 , 6 8 0 , 9 f.). S. 9 1 : L u th e rs S c h rift v o n d e r O b rig k e it ersch ien 1 5 2 3 .

H a n s P r e u s s - E r l a n g e n .

B u o h w a l d , D . D r. G eorg, G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n R e ­ f o r m a t i o n . E in e G ab e fü r d as R efo rm atio n sju b iläu m 1 9 1 7 . H alle 1 9 1 7 , W a is e n h a u s (1 5 7 S. g r. 8). 3 Mk.

B u ch w ald b ie te t in dem ru hig-sachlichen Stil, d en m a n e tw a a u s K ö stlin s S ch riften k e n n t, eine g e d rä n g te U eb ersich t ü b e r d en G a n g d e r d eu tsch en R efo rm atio n fü r ein b reiteres P u b lik u m , b e rü c k sic h tig t a b e r d a b e i gew issen h aft die n eu e F o rsc h u n g (doch Btehen ih m nooh die S ch w ab ao h er A rtik e l h in te r d en M a rb u rg e m S. 1 0 7 . 1 0 9 ). I n d e r D a rste llu n g sin d in w eitestem U m fa n g k lassische W e rk e w ö rtlich b e n u tz t (besonders B rie g e rs R efor- m ationsgesohiohte), n a tü rlic h m it so rg fä ltig e r K e n n z e ic h n u n g d u rc h „. . ,u D a d u rc h g e w in n t d as B uch w eith in d en C ha­

r a k te r g e ra d e z u eineB M osaiks, doch w erd en so dem L eser im m erh in gew isse G lanzstellen d e r n e u eren R e fo rm a tio n slite ra tu r beq u em z u g än g lich g e m a c h t, u n d schliesslich b e k o m m t d a s G an ze doch d en S tem p el d er E in h e it d u rc h d ie w ohl ab ­ gew o g en e E in te ilu n g u n d A usw ahl des u n g e h e u e m Stoffes, d e r z u b e w ä ltig e n w a r, ein V o rz u g , d e r so n u r einem w irklichen K e n n e r u n d B eh errsch er deB T h e m a s möglich w ar. D as B u ch is t fü r ein en L a ie n , d e r w en ig er angeregt, als vielm ehr u n te r­

ric h te t w erd en will, z u em pfehlen. H a n s P r e u s s - E r l a n g e n .

B e u s c h , D r. P ., W a n d e r u n g e n u n d S t a d t k u l t u r . E in e bev ö lk eru n g sp o litisch e u n d sozial-ethische S tu d ie. M .-Glad­

b a c h 1 9 1 6 , Volksvereinsverlag (112 S. gr. 8). 1. 9 0 . N a c h einem sach lich en V o rw o rt u n d 1. e in e r gesch ich tlich en u n d m ethodologischen E in le itu n g b e h a n d e lt B eu sch 2. d a s W a c h s­

(5)

tu m d e r d en tsch en B e v ö lk e ru n g im le tz te n J a h rh u n d e rt, 3. die A u sw an d eru n g , 4 . d ie E in w a n d e ru n g , 5. d ie G e b ü rtig k e it d e r d e u tsch en B ev ö lk e ru n g als G rad m esser d e r B in n e n w a n d e ru n g , 6. die G e b ü rtig k e it d e r D ien stb o ten , 7. die W a n d e ru n g e n d e r A rb eitersch aft, 8. B ev ö lk eru n g sm isch u n g d u rc h die B in n e n w a n ­ d eru n g e n , 9. die S ta d t u n d d as W a n d erp ro b lem , 1 0 . d as W a c h s­

tu m d e r G rossstädte, 1 1 . die G e b ü rtig k e it der G roBastadtbevöl- k e ru n g , 1 2 . die Z u w a n d e ru n g d e r A rb e ite r in die G ressstäd te, 1 3 . d en jäh rlich en Zu- u n d F o rtz a g in ein ig en d eu tsch en G ress­

stä d te n , 1 4 . d ie U m zu g sh ä u fig k e it in den S tä d te n , 1 5 . d en F re m d e n v e rk e h r, 16. die A n h ä u fu n g d e r B e v ö lk e ru n g im U m ­ k re is grosBer S täd te, 17. die P en d e lw a n d e ru n g vom W o h n o rt z u m A rb eitso rt, 1 8 . U rsach en d e r B in n e n w a n d e ru n g , 19. B e ­ d e u tu n g d e r B in n e n w a n d e ru n g e n u n d d e r S täd teen tw ick elu n g , 2 0 . die F ra g e , w as geschehen k a n n , u m schädliche F o lg e n d e r B in n e n w a n d e ru n g e n h in ta n z u h a lte n . D ieser U eb erb lick zeig t die B e d e u tsa m k e it d e r h ie r in A n g riff g en o m m en en U n tersu ch u n g , d ie d e r V erf. m it Fleiss n n d G eschick duroh g e fü h rt h a t. E r m ö ch te von d e r G rösse d e r B e v ö lk e ru n g sb e w e g u n g u n d ih re n W irk u n g e n ein en E in d ru c k erw eck en u n d b eso n d ers d en an d e r BevölkerungBpolitik In te re ssie rte n einen D ien st erw eisen.

U n d d a d e r k onfessionell-katholische S ta n d p u n k t w en ig h e rv o r­

tr it t, k a n n die S ohrift, die so n st se h r v e rs tre u te s M aterial in in s tru k tiv e r W eise zu sam m en stellt, P o litik e rn u n d B e a m te n w ie allen im sozialen G eb iet M itarb eiten d en em pfohlen w erd en .

D a d ie S ohrift schon v o r dem W e ltk rie g e abgeschlossen w a r, sin d d ie le tz te n J a h r e n io h t m it b e rü c k s ic h tig t; u n d d as is t g a n z saohgem äss, d a die au ssero rd en tlich en V erh ältn isse d erselb en k e in e n M assstab f ü r die reg elm ässig e o d er d u rc h ­ sch n ittlich e B e v ö lk e ru n g sb e w e g u n g e rg eb en . L e r n m e .

P r i e s , P a s to r R o b e rt, T r e u u n d f r e i . Z w isohenreden au s d e n V o rlesu n g en ü b e r E th ik von w eil. P ro f. D . J . T . B eok.

G ü terslo h 1 9 1 7 , B e rte lsm a n n (3 4 5 S. g r. 8). 4. 5 0 . P rie s b ie te t u n g e d ru o k te W o rte B eck s au s dessen K o lleg ü b e r d ie E th ik . D e r W e r t des B u ch es lie g t n ic h t d a rin , dass u n s n e u e o d e r w esen tlich e A ufschlüsse ü b e r B eck s ethische B e- g riffsw elt g eb o ten w ü rd e n . E s sind m eist erb au lich e o d e r p a rä n e tis c h e A u sfü h ru n g en , a n seine H ö re r u n m itte lb a r g e ric h te t, d ie b eso n d ers B eck s H ö re rn u n d S ch ü lern im A n d e n k e n a n die einflussreiche P e rs ö n lic h k e it d es gro ssen B ib lizisten hochw ill­

k o m m en sein w erd en . A uoh ein a n d e re r L e se r a b e r w ird sich g e rn in d a s B u ch einiesen u n d B e c k s e in d rin g lich en W o rte n ü b e r fa s t alle F ra g e n sein er E th ik m an ch e rlei W ertv o lles, A ller- perBÖnlichstes e n tn eh m en . O b d a s B u ch g e ra d e fü r S tu d e n te n a ls A u srü stu n g g e g e n ü b e r d e r h isto risch -k ritisch en B e h a n d lu n g d e r B ib el sioh em pfiehlt, b le ib e d ah in g estellt. F ü r m a n c h e g e ­ w iss. Im m e rh in h a b e n w ir a b e r B iblizisten, d ie d en F ra g e n u n d Z w eifeln, w elche d en S tu d e n te n von h e u te b ew eg en , n och n ä h e r ste h e n als Beok.

Lic. H e r m a n n - G ö t t i n g e n , z u rz e it im H eeresd ien st.

K ü l p e , 0 ., I m m a n u e l K a n t , D a rste llu n g u n d W ü rd ig u n g . 4 . A ufl. vo n A. MeBser. (Aub N a tu r u . G eist es weit, 146.) L eip zig u . B e rlin 1 9 1 7 , T e u b n e r (1 3 7 S. 8). G eb. 1 .2 5 . U n te r d e r u nerm esslichen K a n tlite r a tu r h at das vorlieg en d e B ü ch lein des v e rs to rb e n e n M ünchener P h ilo so p h en K ü lp e seinen P la t z b e h a u p te t. A uoh n a c h dem T o d e deB V erf.s ersch ein t es in n e u e r A uflage. E s h a t in d e r T a t seine b esonderen V o r­

zü g e. T ro tz seines g e rin g e n U m fan g es b rin g t es die G ru n d ­ g e d a n k e n K a n ts in k la re r D arstellu n g . D as w ird d a d u rc h m öglich, dass alles N eb en säch lich e beiseite b leib t. N ach zw ei k u rz e n einleitenden K a p ite ln (ü b e r d ie „ geschichtliche B e­

d e u tu n g “ u n d die „vork ritiech e Z eit“) fo lg t so fo rt d e r B erich t ü b e r die k ritisc h e P h ilo so p h ie (K ap. 3 — 11). D a b e i w ird am au sfü h rlich ste n d ie „ K ritik d er rein en V e rn u n ft“ b e h a n d e lt.

M it e in e r D a rste llu n g d e r letzten L eb en sja h re u n d d e r P e rs ö n ­ lich k eit des g ro ssen M eisters schliesst d as W e rk a b (K ap . 12 u n d 13).

N irg e n d s b e s c h rä n k t sich a b e r d e r V erf. a u f d as blosse R e fe ra t — a u f S o h ritt u n d T r itt setzt e r sich v ielm eh r m it d e r P hilosophie K a n ts a u se in a n d e r, sow ohl m it d en e in ze ln en B ew eisen als a u o h m it d en G ru n d g e d a n k e n . E in g e h e n d w e rd e n z. B . die R a u m a rg u m e n te g e p r ü f t, m it dem E rg eb n is, dass sie n i c h t leisten, w as sie leisten sollen. U e b e r d en „ P h ä n o m e n a ­ lism us“ u rte ilt K ü lp e : D ie v o n K a n t a n g e fü h rte n T a ts a c h e n zw in g en n ic h t z u d ieser A n sch au u n g , im G eg en teil: sie sp re c h e n e h e r fü r d en k ritisch en R ealism us. E b en so v e rw irft K ü lp e d ie L e h re , dass Bich die G eg en stän d e n aoh u n serer E rk e n n tn is ric h te n m ü ssten. Ih m sc h e in t die „ T re u e des D e n k e n s“ d as F u n d a m e n t d e r E rk e n n tn is — d. h. d as D en k e n h a t Bich n ach seinen G eg e n stä n d e n zu ric h te n . — Schliesslich w ird au o h d ie F r a g e a u fg e w o rfe n , w o rau s d ie M ängel d e r K an tisch en P hilo­

sophie sich e rk lä re n . D e r tie fste G ru n d ist w ohl d a rin z u suchen, dass K a n t led ig lich die F o rm alw issen sch aften im A u g e h a tte — b ei dem d a m a lig e n Z u sta n d d e r W issen sch aften is t d as b egreiflich. Ih m w ird n u n a b e r „d ie T h eo rie d e r F o rm al- w issensohaft u n w illk ü rlich zu ein er T h e o rie d e r W issen sch aft ü b e rh a u p t“ (S. 40).

A ns diesen k u rz e n A n d e u tu n g e n iBt schon zu se h e n , d ass K ü lp e in seinem W e rk zu g leich eine R e c h tfe rtig u n g des eig en e n e rk e n n tn isth eo retisch en S ta n d p u n k te s g e g e n ü b e r d en A rg u m e n te n K a n ts v ersu ch t. D a rin z e ig t sioh die ü b e rra g e n d e B e d e u tu n g des K ö n ig sb e rg e r M eisters, dass e r a u c h d en D e n k e r d e r G egen­

w a r t, d e r eig en e W e g e g e h t, im m er w ied er z u r A u sein an d er­

se tz u n g m it sioh zw in g t. D em B ü ch lein a b e r v erleih t es ein en b eso n d eren R e iz , dass es u n s m iterleb en lä s s t, w ie ein b e­

d e u te n d e r P hilo so p h m it dem E rb e d e r V e rg a n g e n h e it fe r tig w ird. M ag sein, dass es sioh d a ru m nioht bo Behr z u r ersten E in fü h ru n g in K a n t eig n et, es k a n n dem L e se r einen g rö sseren D ien st leisten : ih n z u r S e lb stä n d ig k e it auoh g e g e n ü b e r diesem G rossen an leiten . D a ru m w ird selb st d e rje n ig e , w elcher m it d e r vom V erf. b e fo lg ten K a n tin te rp re ta tio n n ic h t e in v e rsta n d e n ist, fü r diese S ch rift d a n k b a r Bein.

D r. C a r l I h m e ls - W e s tr h a u d e r f e h n (O stfr.).

W u r s t e r , D . P . von (Prof. a. d. U n. in T ü b in g e n ), H a u s b r o t f ü r E v a n g e l i s c h e C h r i s t e n . E in A ndachts- u n d G e b e t­

b u c h fü r je d e n T a g . 4 5 .— 50. T a u se n d . K a rls ru h e 1 9 1 6 , V erlag des E v . S ch riften v e rein s (4 0 0 S. g r. 8). G eb. 2 M k.

D erselbe, Abendsegen für d i e C h r i s t l i c h e Fam ilie.

2 6 .— 32. T a u se n d . E b e n d a .

D ie W u rsterso h en A n d ach tsb ü ch er h a b e n sich lä n g s t so w eite V e rb re itu n g u n d h o h e A c h tu n g in d e r E rb a u u n g s lite ra tu r e r ­ w o rb en , dass sie n ach A rt u n d W e rt k e in e r g e n a u e re n A n aly se m e h r b e d ü rfe n . D ie v o rlieg en d e 1 0 . A uflage d es „ H a u sb ro ts“

u n d die 6. des „A b en d seg en s“ sind w ä h re n d d er K rie g sz e it herauBgekommen. D er V erf. erhofft aus dem K rieg e eine E r­

n e u e ru n g des in n e re n L eb en s in u n serem V o lk , d a m it a u ch

Cytaty

Powiązane dokumenty

Dieser Uebelstand zeigt sich in vielen Punkten seiner Darstellung, besonders aber darin, dass er sich mit der Thatsache nicht recht auseinandersetzt, dass die

Denn Nietzsche denkt nicht blos die verschiedenen Phasen seiner Weltanschauung, er durchlebt sie an sich selbst, und seine Urtheile über die Zeit gelten in

Dass die Orthodoxie aber seicht und geistlos, ist, geht nicht nur schlagend aus denjenigen ihrer Lehrstücke [hervor, gegen welche sich meine Angriffe richten,

nimmt, wie jedes andere Buch, und ihres Wesens und ihrer Geschichte auf „natürlichem“ Wege geistig mächtig zu werden bemüht ist, wiederum unter Voraussetzung

Tolstoi ist jedenfalls das eigenthümlichste Talent Neurusslands. Er scheint sich mit den Nachtseiten unseres Jahrhunderts, mit dem Elend seiner Umgebung eingehend

Eine besondere Freude aber wird es ihm auch gewesen sein, als ihm eines seiner kritischen Ergebnisse, dass die als fünfte deutsche Bibel bisher gezählte

standen hat, durch Verkürzung des Manuskripts wie durch Zusätze zu demselben das Ganze zu einer inneren Einheit abzurunden. Was uns diese Publikation besonders

ringste von den verschiedenen Versuchen, die gemacht sind, diese schwierige Stelle zu erklären. versteht dieselbe von der natürlichen Ehe. Es kann ganz