Theologisches Literaturblatt.
Unter Mitwirkung
z a h l r e i c h e r V e r t r e t e r k i r c h l i c h e r W i s s e n s c h a f t u n d P r a x i s
herausgegeben
▼on
Prof. D. Chr. E. Luthardt.
E rs c h e in t je d e n F r e ita g . E x p e d itio n : K ö n ig ss tra s se 13.
A b o n n em en tsp reis v ie r te ljä h rlic h 2 J k 5 0 /$ . In s e rtio n s g e b ü h r p r. gesp. P e titz e ile 3 0
Z u r L e h r e v o m re lig iö s e n E r k e n n e n .
W a lth e r , D r. F r ., D ie c h r i s t lic h e G la u b e n s le h re als W is s e n s c h a f t v o m L e b e n s m u t d a rg e ste U t.
B o h l, D. F r a n z , G e s c h ic h te d e r E d o m ite r.
B & ntsch, B ru n o , D a s H eilig k e itB g e s e tz .
L a n d w e h r, H u g o , D ie K ir c h e n p o litik F r ie d r i c h W ilh e lm s d e s G ro ss e n K u r f ü r s te n . K o b lln s k i, K a r l v o n , Z e h n J a h r e G e fä n g n iss-
p re d ig e r.
V o lck , W ilh e lm , W a s le r n e n w ir a u s d e r G e
s c h ic h te d e r A u s le g u n g d e r h e il. S c h r if t?
Schroeder, F e lix , D e r T o lsto ism u s.
Z e its c h r ifte n .
A n tiq u a r is c h e K a ta lo g e . V e rs c h ie d e n e s . P e rs o n a lie n .
Zur Lehre vom religiösen Erkennen.
A eu sse rlic h von g e rin g e m U m fange, dem In h a lte n ach voll a n re g e n d e r G ed an k en b e h a n d e lt die S c h rift von M a x S c h e i b e (H ü lfsp re d ig e r d e r ev.-ref. G em einde zu L eip zig ) „ D i e B e d e u t u n g d e r W e r t h u r t h e i l e f ü r d a s r e l i g i ö s e E r k e n n e n “ (H a lle a. S. 1 8 9 3 , M ax N iem eyer [89 S. g r. 8]) ein P ro b lem , d as f ü r T heo lo g ie, f ü r P h ilosophie un d f ü r die E in s ic h t in d as V e rh ä ltn is s b e id e r zu e in a n d e r von g rö s s e r T r a g w e ite is t. A u ch so n st fin d et sich o ft g e n u g in d e r G esch ich te d e r W is s e n s c h a ft die E rsc h e in u n g , d a ss m an, tr o tz dem g le ic h z e itig e n P o c h e n a u f W is se n sc h a ftlic h k e it, m it sch w an k en d en u n d u n k la r e n B eg riffen fo r to p e rirt u n d sie a u f des M eisters A u to r i tä t h in s o g a r zum S ch ib o leth e in e r g a n z e n S chule oder R ic h tu n g m ach t. G leiches is t d e r F a ll bei dem A u sd ru ck W e r t h u r t h e il; au s d e r P h ilosophie is t e r in die T heologie ü b e rg e g a n g e n , u n d a u f S eite d e r le tz te r e n v o rn eh m lich von A lb re c h t R its c h l, d an n von W ilh e lm H e rrm a n n u n d Ju liu s K a fta n , n ic h t m in d er von den G e g n e rn m an n ich fach v e rw e n d e t w o rd en . A n dieses W o r t u n d sein e B e d e u tu n g k n ü p ft d e r V erf. in se in e r U n te rs u c h u n g d e r N a tu r des re lig iö se n E r- k en n en s a n : e r w ill z eig e n , in w elchem S inne u n d au s w elchem M otive R itsc h l u n d seine N ach fo lg er die W e r th u r th e ile fü r das re lig iö se E rk e n n e n in A n sp ru ch nehm en u n d au s w elchem In te re s s e h in w ie d e r g e g e n R itsc h l g e ra d e a n diesem P u n k te V e rw a h ru n g e in g e le g t w u rd e un d einzulegen i s t; d ab ei be
k e n n t e r , d u rc h das S tu d iu m d e r W e rk e L o tz e ’s u n d d u rc h seinen L e h r e r L ip siu s sow ol zum V e rstä n d n iss d e r V ersch ied en h e it ph ilo so p h isch er u n d re lig iö s e r E rk e n n tn is s als au ch z u r E in s ic h t in die M ö g lich k eit u n d N o th w e n d ig k e it e in e r schliess- lic h e n V e re in ig u n g b eid er E rk e n n tn is s w e g e g e le ite t w orden z u sein.
D ie B e zeich n u n g W e r th u r th e il e ig n e t sich d e r V erf. an, indem e r sie d a h in e r k l ä r t , d ass d a s W e r th u r th e il, obschon es d e r F o rm n a c h n ic h t a n d e rs als d as th e o re tisc h e U rth e il au s dem u rth e il enden V e rstä n d e komm e, seinen I n h a l t nehm e au s dem G efühle d e r L u s t u n d U n lu st, d as ein G e g e n sta n d in u n s e r r e g e ; im n äm lich en Sinne d e fin irt e r die W e rth u rth e ile a ls die in U rth eilsfo rm g e b ra c h te n G efühle, w elch e als T r ä g e r g e w iss e r N orm en d u rc h G eg e n stä n d e u n s e rw e c k t un d von u ns a u s dem S ta n d p u n k t d ieser N orm en a n G e g e n stä n d e g e k n ü p ft w erd en . G efühl se lb st i s t dem V erf. ein w erthem pfindendes V erm ö g en . In G efühlen a b e r w ir d , so v ern eh m en w ir , die R e lig io n e rle b t. R elig iö s w e rth v o ll i s t , w as sow ol d as U n
lu s tg e fü h l b e s e itig t, d u rc h w elches die S c h ra n k e n d e r E n d lic h k e it zum B e w u sstse in kom m en, als a u ch d as L u s tg e fü h l e r w eck t, in w elchem sich die A u fh e b u n g d ie se r S c h ra n k e n k u n d - t h u t : im S chm erz ü b e r die E n d lic h k e it u n d im V e rla n g e n n a c h dem U n en d lich en b e s te h t die A n la g e des M enschen z u r R e li
g ion. S ofern n u n re lig iö se E rk e n n tn is s , d. i. E rk e n n tn is s vom S ta n d p u n k te des re lig iö se n G efühls, sich a u f einen T h a tb e s ta n d a u ss e rh a lb des B ew u sstsein s b ezie h t, e rs c h e in t R its c h l’s A n g ab e, d a s re lig iö s e E rk e n n e n v e rla u fe oder b esteh e in W e rth u rth e ile n ,
I dem V erf. a ls ir re fü h r e n d un d u n zu treffen d . A lle rd in g s d ü rfe m an, m e in t e r , im H in b lick d a ra u f , dass d e r M ensch d u rc h d as In te re s s e f ü r seine eig en e P e rs ö n lic h k e it z u r A n e rk e n n u n g d e r E x is te n z ein e r G o tth e it u n d zu den V o rste llu n g e n ü b e r die E ig e n s c h a fte n G o ttes g e b ra c h t w erde, relig iö ses E rk e n n e n a u f W e rth u rth e ile z u rü c k fü h re n , w ä h re n d im U n tersch ied e
| vom re lig iö se n E rk e n n e n d as w issen sch aftlic h e E rk e n n e n ohne
| R ü c k sic h t a u f u n se re p e rsö n lich e S te llu n g zum E rk e n n tn is s - g e g e n sta n d e sich en tw ick le. D och seien die U rth e ile des r e l i
g iö sen E rk e n n e n s w e g e n je n e r B ezieh u n g a u f T h a tb e s tä n d e n ic h t k u rz u m W e rth u rth e ile , so n d ern P o s tu la te a u f G ru n d von W e rth u rth e ile n , oder n a c h dem A u sd ru ck von L ip siu s „N ö th i- g u n g e n “ , w elche a u f etw as U eb erin d iv id u elles, d as d ab ei m it
w irk e , schliessen lassen . E in w iss e n sc h a ftlic h e r B ew eis f ü r die W a h r h e it d e r re lig iö se n E rk e n n tn is s e k ö n n e n ic h t g e g eb en w e rd e n ; d e r B ew eis f ü r die W a h r h e it d e r R elig io n w e rd e ein z ig d a d u rc h g e lie fe rt, dass d e r M ensch die von d e r R elig io n v erh eissen en G ü te r in seinem In n e re n e rf a h re : es h a n d le sich also h ie rb e i um einen B ew eis a u f G ru n d von E rfa h r u n g , un d z w a r ein e r solchen E r f a h r u n g , w elche m it d e r B e frie d ig u n g d e r re lig iö se n B e d ü rfn isse un d m it d er E r fü llu n g d e r re lig iö se n N ö th ig u n g e n sich ein stelle. U e b e ra ll w o d e rle i p ra k tis c h e N ö tliig u n g e n , G e m ü th serle b n isse u n d e th isch e In te re s s e n a u f u n se r D en k en E influss g ew in n en , sei d e r B oden d e r s tre n g e n W is se n sc h a ft v e rla s s e n , w en n g leic h d a d u rc h die o b jek tiv e W ir k lic h k e it des f ü r uns w e rth v o lle n G e g e n sta n d e s , a u f die sich die p ra k tis c h e n A n trie b e beziehen, n ic h t im m in d esten u n sic h e r w erde.
D e r V erf. g e h t in alledem von V o ra u sse tz u n g e n au s, w elch e u n se re s E ra c h te n s d e r K lä ru n g b e d ü rfe n ; e r kom m t d a rü b e r z u F o lg e r u n g e n , d eren H a ltb a r k e it uns m e h r als z w e ife lh a ft e rsc h e in t. E in e solche V o ra u sse tz u n g is t d e r G e g e n sa tz von w isse n sc h a ftlic h e r un d re lig iö s e r E rk e n n tn iss.
Ih m h a lte n w ir d as D ilem m a v o r: E n tw e d e r ist, gem äss dem G e g e n sa tz , re lig iö se E rk e n n tn is s n ic h t w issen sch aftlic h , also d ass au ch die T heologie als re lig iö se E rk e n n tn is s v e rg e b lic h A n sp ru c h a u f die W ü rd e e in e r W is se n sc h a ft m a c h t, oder es is t, w e n n re lig iö se E rk e n n tn is s w issen sch aftlic h sein soll, n ic h ts m it dem G e g e n sa tz von w isse n sc h a ftlic h e r un d re lig iö se r E r k e n n tn iss. D e r V erf. n u n s u c h t sich d a d u rc h zu helfen, dass e r w issen sch aftlic h u n d s tr e n g w issen sch aftlic h von e in a n d e r u n te rsc h e id e t. A llein m it dem D ilem m a w ird e r h ie rd u rc h n ic h t fe r tig . D en n is t re lig iö se E rk e n n tn is s au ch n u r th e il- w eise w issen sch aftlic h , so is t sie doch in so w eit w isse n sc h a ft
lich u n d n ic h t d e r w issen sch aftlic h en E rk e n n tn is s e n tg e g e n g e s e tz t; is t a b e r d as W issen sch aftlich e, d as d e r re lig iö se n E r k e n n tn iss z u g esch rieb en w ird , n ic h t in n e rh a lb des R elig iö sen , so n d ern bei d e r E rk e n n tn is s z u suchen, d ann b le ib t es b ei dem G e g e n sa tz von w iss e n sc h a ftlic h e r u n d re lig iö s e r E rk e n n tn is s . In d ess lä s s t sich n ic h t ein m al des V erf. A n sic h t vo n dem , w as den w issen sch aftlic h en C h a ra k te r au sm ach t, d u rc h fü h re n . R elig iö se E rk e n n tn is s n äm lich soll zu S ta n d e kom m en a u f G ru n d la g e von G efü h len , die sich a n W a h rn e h m u n g e n an-
364
schliessen, w isse n sc h a ftlic h e E rk e n n tn is s a u f G ru n d la g e von W a h rn e h m u n g e n ohne V e rm itte lu n g d e r G e fü h le ; h ie rg e g e n is t z u b em erken, dass re lig iö se E rk e n n tn is s , w eil sie die w issen sc h a ftlic h e W a h rn e h m u n g sb a sis h a t u n d zu ih r noch d as G e
fü h l h in z u b rin g t, in w iss e n sc h a ftlic h e r B e z ie h u n g n ic h t z u rü c k s te h t, dem nach n ic h t w isse n sc h a ftlic h e u n d re lig iö se E r k e n n t
niss, so n d ern eine w isse n sc h a ftlic h e E rk e n n tn is s , die sich a u f re lig iö se W e r th e b e z ie h t, u n d eine w issen sch aftlic h e E r k e n n t
n iss, die sich a u f a n d e re G eg e n stä n d e b e z ie h t, e in a n d e r e n t
g e g e n z u se tz e n w ä re . G leiches e r g ib t sich, w en n d e r spezifisch w isse n sc h a ftlic h e C h a r a k te r , ü b e r die W a h rn e h m u n g sb a sis h in a u s, in den lo g isch en D en k p ro zess v e r le g t w ir d , den die re lig iö se E rk e n n tn is s au ch n ic h t e n tb e h rt. U eb rig en s v e rs te h t d e r V erf. u n te r s tr e n g e r W is s e n s c h a ft au g en sch ein lich N a tu r
w iss e n sc h a ft; m it U n re c h t: denn so s e h r m an d a ra n g e w ö h n t is t, d ass N a tu rw is s e n s c h a ft von m anchen ih r e r V e r tr e te r als die e ig e n tlic h e und d a h e r a lle in ig e W is se n sc h a ft h in g e s te llt w ird , so w e n ig sin d m it d erg leich en A n sp rü ch en die V e r tr e te r a n d e re r W isse n sc h a fte n e in v e r s ta n d e n ; je d e n fa lls is t k la r , dass, d a die N a tu rw is s e n s c h a ft n ic h t B e ru f noch V erm ö g en h a t, zu sa g e n , w as W is se n sc h a ft is t, eine a n d e re W is se n sc h a ft s tr e n g w iss e n sc h a ftlic h d a rü b e r A u sk u n ft zu geben h a t, N a tu rw is s e n s c h a f t also n ic h t die ein zig e u n d e ig e n tlic h e W is se n sc h a ft sein k a n n . D a n u n d er V erf. g le ic h an d e re n u n te rla s s e n h a t, d as W e s e n u n d die E ig e n th ü m lic h k e it d e r W is se n sc h a ft im U n te r
sch ied von W issen u n d von E rk e n n tn is s d e u tlic h zu m achen, e rm a n g e lt je n e E n tg e g e n s e tz u n g von w isse n sc h a ftlic h e r un d re lig iö s e r E rk e n n tn is s von v o rn h e re in d e r n ö th ig e n F e s tig k e it u n d S c h ärfe. N och m e h r w ird d e r G e g e n sa tz a b g e sc h w ä c h t d u rc h die A uffassung un d B estim m u n g d essen , w a s re lig iö s is t. R elig iö s soll s e in , w a s d as G efühl d e r U n lu st ü b e r die S c h ra n k e n d e r E n d lic h k e it b e s e itig t u n d d as G efühl d e r L u s t ü b e r d ie A u fh e b u n g d e r S c h ra n k e n e rw e c k t. D ie D efinition jed o c h w ü rd e au ch a u f das E rh a b e n e p assen , w ä h re n d e rh a b e n u n d re lig iö s n ic h t g le ic h is t; d ab ei fe h lt, sofern S c h ra n k e und A u fh e b u n g d e r S c h ra n k e im m er n e g a tiv e r A r t is t, die A n g a b e des p o sitiv en G e h a lte s, d e r dem R elig iö sen e ig n e t, eines G e
h a lte s , den w ir a n u n serem T h e ile in d e r L eb e n sg e m e in sc h a ft m it G o tt su ch en ; ü b erd ies is t d e r R e k u rs a u f d as G efühl schon deshalb n ic h t b efried ig en d , w eil die R eg io n d e r G efühle se lb s t a llz u s e h r in D u n k el g e h ü llt b leib t. D a h e r is t, indem d e r V erf. re lig iö se E rk e n n tn is s als E rk e n n tn is s vom S ta n d p u n k t des re lig iö se n G efühls h in s te llt, d e r E rk e n n tn is s ü b e r
h a u p t zu w e n ig g e d ie n t. D ie s. g. W e r th u r th e ile a b e r sind n ic h t im S tan d e, zu helfen. Z w a r ta d e lt d e r V erf. R its c h l’s A u sd ru c k , dass das relig iö se E rk e n n e n in W e rth u rth e ile n v e r
la u fe oder b esteh e, als ir re fü h r e n d u n d u n z u tre ffe n d ; e r se lb st s a g t d a f ü r , dass das re lig iö se E rk e n n e n a u f W e rth u rth e ile n b e ru h e, u n d d e fin irt die U rth e ile des re lig iö se n E rk e n n e n s als P o s tu la te a u f G ru n d von W e rth u rth e ile n . A llein d a die P o s tu la te in dem Sinne, in w elchem d e r V erf. das W o r t g e b ra u c h t, g le ic h fa lls U rth e ile sind, n äm lich N o th w en d ig k eits- u rth e ile , d e r lo g isch en F o rm n a c h ap o d ik tisch , dem G ru n d un d W e se n n a c h vom w erth em p fin d en d en V erm ögen eingegeben, so z e ig e n sie sich g leich w o l w e se n tlic h als W e r th u r th e ile , un d R its c h l’s A u sd ru c k i s t n ic h t so u n z u tre ffe n d , w ie d e r V erf.
d e n k t. N u r d ü rf te die B eze ic h n u n g W e r th u r th e il ü b e rh a u p t le ic h t ir re fü h r e n : die G e fa h r lie g t n ah e, a n z u n e h m e n , als ob R e lig io n w e se n tlic h S ache des G efühls un d e tw a s U n zu v er
lä s sig e s w ä re , ü b e r d as m an d u rc h E rk e n n e n hinauskom m en m ü s se , u n d als ob a n d e re rs e its d as E rk e n n e n im U rth e ile n a u fg e h e , w ä h re n d th a ts ä c h lic h in n e rh a lb des E rk e n n tn is s - p ro zesses d a s U rth e il n u r ein b e so n d e re r A k t is t, d e r in m an n ich fach em Z u sam m en h an g e m it a n d e re n A k te n des E r k en n en s s te h t. A us alledem d ü rf te z u r G enüge erh ellen , w ie p r e k ä r die E n tg e g e n s e tz u n g von w iss e n sc h a ftlic h e r u n d r e l i g iö s e r E rk e n n tn is s , a b e r au ch w ie p r e k ä r die A rb e it d e r V e r
s ö h n u n g zw isch en den a n g eb lich en G e g e n sa tz g lie d e rn is t. D e r V erf. m ein t, dass die re lig iö se E rk e n n tn is s g e e ig n e t is t, „die L ü c k e n , w elch e die W is s e n s c h a ft bei ih r e r K o n s tru k tio n d er W ir k lic h k e it offen la s se n m u ss, a u s z u fü lle n “ . W ir d ag e g e n m ein en , d ass f ü r die re lig iö se E rk e n n tn is s die R olle e in e r L ü c k e n b ü sse rin sich n ic h t e ig n e t u n d dass d u rc h A u sfü llen von L ü c k e n n u r F lic k w e r k zu S ta n d e k o m m t: O elzw eige von
G ethsem ane u n d S p litte r au s dem H olze von G o lg a th a re ic h e n n ic h t h in, die L ü c k e n des g ra n itn e n G ebäudes zu decken, von w elchem d e r B a u m e iste r h a t ab la sse n m ü sse n , w e il M a te ria l u n d P la n ihm a u sg in g .
B ei d e r U n te rs c h e id u n g von w isse n sc h a ftlic h e r E r k e n n t
n iss u n d re lig iö s e r E rk e n n tn is s sam m t den s. g. W e r t h u rth e ile n kom m t eine a n d e re a lte U n te rs c h e id u n g in d as Spiel, w elch e e in s t dem S inne u n d G e sic h tsk re is des G riech en e n t
s p ra c h un d von den G e le h rte n s p ä te r e r G e sch lech ter im m er au fs neue v e rw e n d e t w o rd e n , schon lä n g s t a b e r zu a rm is t, um au ch n u r die B e th ä tig u n g e n des M en sch en , g esch w eig e säm m tlich e E rk e n n tn is s g e b ie te zu u m sp an n en : es is t dies die U n te rs c h e id u n g von th e o re tis c h e r u n d p ra k tis c h e r W is se n sc h a ft. U ns d a g e g e n is t re lig iö se E rk e n n tn is s n ic h t p r a k tisc h e E rk e n n tn is ^ , so n d ern zu in n e r s t G o tte s e rk e n n tn iss, w elche, w ie sie a u f d en h ö ch sten G e g e n sta n d sich b e z ie h t u n d au s d e r G em ein sch aft m it ihm s ta m m t, so au ch alle K rä fte eines M enschen in ih re n D ie n st n im m t: ein E r t r a g des g a n z e n L e b e n s , fü r w elch en H im m el u n d E r d e Z usam m enw irken m üssen. V on d e r G o tte s e rk e n n tn iss w ird a lle a n d e re E r k e n n t
niss, m it d e re n H ü lfe sie s e lb st sich e n tw ic k e lt h a t , w ied er d u rc h d ru n g e n . I s t sie n a c h dem G e g e n stä n d e u n d n a c h dem b esonderen E rk e n n tn issp ro z e sse , den d e r G e g e n sta n d fo rd e rt, zu u n te rsc h e id e n von dem blossen N a tu r e rk e n n e n , zu u n te r sch eid en von dem th eo lo g isch en E r k e n n e n , w elches d e r g e sc h ic h tlic h e n S elb sto ffen b aru n g G o ttes z u g e w e n d e t u n d d u rc h den G lau b en v e rm itte lt is t, zu u n te rsc h e id e n von d e r S elbst- e rk e n n tn is s m enschlichen W esen s u n d seines B ed ü rfn isses e in e r G em ein sch aft m it G o tt, so g ib t sie ih r e r s e its d e r gesam m ten E r k e n n tn is s a r b e it, von d e r sie g e tr a g e n w ir d , einen neuen u n d gem einsam en G e is t: im R eich e d e r N a tu r g e h t sie den S p u re n g ö ttlic h e r H e rrlic h k e it n ach , in d e r T h eo lo g ie e r g ä n z t sie die O ffen b aru n g sleh re d u rc h d as W is se n vom O ffenbarer, in d e r A n th ro p o lo g ie h e is st sie den a lte n M enschen im L ic h te des w ie d e rg e b o re n e n v e rs te h e n , in d e r P h ilo so p h ie als d e r P rin z ip ie n le h re u n d o b e rste n S y n th ese fa s s t sie alles dieses z u r E in h e it zusam m en. F ü r die T ie fe u n d den R eich th u m so lc h e r re lig iö s e r E rk e n n tn is s u n d W is se n sc h ä ft k ö n n en die s. g . W e r th u r th e ile n u r m inim ale B e d e u tu n g h aben.
E r l a n g e n . _______________ L. RabuS.
W a l t h e r , D r. F r . ( P f a r r e r zu B ra c k e n h e im in W ü rtte m b e rg ).
D ie c h r i s t l i c h e G l a u b e n s l e h r e a l s W i s s e n s c h a f t v o m L e b e n s m u t d a r g e s t e l l t . S t u t t g a r t 1 8 9 3 , K o h lh am m er (V III, 4 0 3 S. g r. 8 ). 6 Mk.
D e r V erf. e rh e b t den A n sp ru ch , den W e g zu z e ig e n , a u f dem die c h ristlic h e W e lta n s c h a u u n g w ie d e r zu a llg e m e in e r A n e rk e n n u n g g e b ra c h t w e rd e n k a n n . Seine G ru n d th e se l a u t e t : D as C h ris te n th u m is t das F u n d a m e n t des m enschlichen L ebens- m u th es. D a rin dass es dies i s t , w ird seine N o th w e n d ig k e it un d W a h r h e it offenbar. D er, dem es g e lin g t, im C h riste n th u m die G ru n d la g e des L eb en sm u th es a u fz u w e ise n , k a n n ihm z u r h e rrsc h e n d e n S te llu n g im m odernen G eistesleben verh elfen . D er. b e d e u tsa m ste B e sitz des M en sch en , d as im e ig e n tlic h e n V e rstä n d e L eb en b ed in g en d e in ih m , i s t n äm lich d e r L e b e n s - m u th . M it d e r B estim m u n g d ie se r G rösse erö ffn et W a lth e r seine D a rste llu n g .
D e r L e b e n sm u th is t eine E rsc h e in u n g des b ew u ssten G eistes
lebens. E r g e w in n t G e s ta lt in H offnungen, P lä n e n u n d T h a te n (S. 5). E r is t die B e d in g u n g d er L e b e n s k ra ft, v erm ö g e d e re r d e r M ensch h a n d e lt. N ic h t e tw a sin d k ö rp e rlic h e V e r h ä lt
n is se : G esu n d h eit, e n tsp rech en d e N a h ru n g u. a. B e d in g u n g d e r L e b e n s k ra ft (S. 6 ff.). Schon h ie r t r i t t ein G ru n d z u g d e r A u s
fü h ru n g e n W a lt h e r ’s h e rv o r: die e n tsc h ie d e n e , a n tim a te r ia lis tisc h e A b h ä n g ig m a c h u n g des L e ib lic h - N a tu r h a f te n vom G e istig e n . D e r L e b e n sm u th n u n is t a b h ä n g ig von U rth e ile n , w elch e im K opfe des M enschen g e sic h e rte S te llu n g einnehm en (S. 11 ff., 1 5 f.). W ie d e r L eb en sm u th sich a u f die W e lt des M enschen, ih n s e lb st m it e in g e re c h n e t, b ezie h t, w ie e r sie zum F e ld e sein er T h ä tig k e it m a c h t, so b ezie h en sich a u c h jen e U rth e ile a u f sie. I h r I n h a lt g e h t a b e r, allg em ein genom m en, d ah in , dass die W e lt, w elch e den M enschen u m g ib t, u n d dass d a s , w as in ihm i s t , le b e n fö rd e rn d e B e d e u tu n g fü r ih n h a t.
N u r v erm ö g e dieses In h a lte s sin d n a tü r lic h die U rth e ile in1
366
S ta n d e , den L eb en sm u th zu stü tz e n . Sie ersch ein en n u n von v o rn h e re in als re lig iö se U rth e ile . Sie sic h e rn n äm lich d e r W e lt d es M enschen d a d u rc h le b e n fö rd e rn d e n W e r th , d ass sie dieselbe von G e w a lte n a b h ä n g ig sein lassen, die dem M enschen g e n e ig t sind. B ei diesen G e w alten h a n d e lt es sich dem gem äss um p e rs ö n lic h e , d. h. um so lch e, die m it V e rn u n ft, m it E m pfin d u n g b e g a b t sin d (v e rg l. S. 4 0 f . u. 91 f.). In d er A u s
b ild u n g d e r re lig iö se n U rth e ile d u rc h le b t die M enschheit eine G esch ich te. D e r V erf. s c h ild e rt ih re H a u p te ta p p e n (S. 39 ff., 57 ff.). D e r H ö h e p u n k t d e r re lig io n sg e sc h ic h tlic h e n E n t w ic k e lu n g w ird in C h ristu s e r r e ic h t, in d e r V e rk ü n d ig u n g C h ris ti vom R eiche G o ttes. H ie r w ird d e r e i n e p ersö n lich e W e ltm a c h th a b e r G o tt als V a te r d e r M enschen b ezeu g t. Seine v ä te r lic h e L ieb e zu ih n en b ild e t den C h a ra k te r seines W e lt
re g im e n te s. D ie g a n z e W e lt e rs c h e in t a ls V a te rh a u s , in w elchem alles zum B e ste n d e r M enschen ’ g e le n k t w ird . I n dem G edanken an G o tt k a n n sich d e r M ensch d u rc h a u s z u v e rs ic h tlic h in d e r W e lt b e w e g e n ; w e d e r äu ssere W id e r w ä r tig k e ite n noch in n e re U nvollkom m enheit verm ö g en ih n zu e r s c h ü tte rn . M it festem L eb en sm u th k a n n e r d asteh en und h an d eln . C h ristu s b r in g t also d as Id e a l des L eb en sm u th es (S. 5 3 , S. 71 f.). B e re its a u f d e r K in d h e itsstu fe des In d ividuum s fin d et sich d e r L eb en sm u th desselben von einem en tsp rech en d en G ed a n k e n k re ise g e tr a g e n . D ie E lte r n b ild en die M acht, w elche ü b e r die WTe lt des K in d es zu seinen G u n sten h e rrs c h t. So s c h a lte t d as K in d fre i in se in e r W e lt (S. 4 9 ff.).
D ie re lig iö se n U rth eile sin d W e rth u rth e ile . W a s sie in i h r e r c h ristlic h e n A u s g e s ta ltu n g von G o tt, vom M enschen se lb st u n d von d e r W e lt um ih n h e r s a g e n , b e trifft diese G rössen in ih r e r B e d e u tu n g fü r den M enschen. U eb er das V e rh ä ltn iss d erselb en z u r m enschlichen In te re ss e n sp h ä re gehen die U rth e ile n ic h t h in au s. I n d ieser A uffassung b e r ü h r t sich d e r V erf. m it R itsc h l un d K a n t (S. 77). A llein e r g e h t in so fern w e ite r w ie sie, als e r n ic h t n u r das re lig iö se E rk e n n e n in W e rth u rth e ile n v e rla u fe n lä s s t, so n d ern d as gesam m te E rk e n n e n (S. 19 ff., 32).
A lles E rk e n n e n w ird n äm lich n a c h sein er A uffassung h e rv o r
g e trie b e n von dem m enschlichen L e b e n sin te re sse (S. 20). D iesem U rs p ru n g e n ts p re c h e n d e rf a s s t un d b e u rth e ilt es die D in g e n u r in ih r e r B e d e u tu n g fü r den M enschen (S. 2 0 u n d 3 6 5 ). In dem M asse, in w elchem es die v ersch ied en en S eiten fe s ts te llt, n ach denen ein D in g fü r d as m enschliche In te re ss e W e r th h a t, is t dies Ding- e rk a n n t (S. 20 ). W a lth e r u n te rsc h e id e t also n ic h t zw isc h e n dem re lig iö se n E rk e n n e n und einem su b jek tiv -u n in teres- s irte n W e lte rk e n n e n . R elig iö ses un d WTe lte rk e n n e n sin d g le ic h a r t ig . J a , d e r in te re s s irte G ru n d trie b des E rk e n n e n s ü b e rh a u p t e n tf a lte t seine g an z e E n e rg ie in dem relig iö sen . In so fe rn lä s s t sich sag en , dass d as re lig iö se E rk e n n e n d asjen ig e x a t eüo/Tjv is t. S tir b t der re lig iö se E rk e n n tn is s trie b a b , b e u rth e ilt d er M ensch die D in g e n ic h t m eh r in d e r oben bezeich n eten W eise als le b e n fö rd e rn d , so b e d e u te t das eine S ch w äch u n g des E r- k e n n tn isstrie b e s ü b e rh a u p t. N un h ä n g t a b e r an se in e r W ir k s a m k e it die L e b e n d ig k e it des B ew u sstsein s, des G eistes (S. 26).
D esh alb f ü h r t d as N ach lassen des re lig iö se n E rk e n n tn isss tre b e n s z u r V erk ü m m eru n g des B ew u sstsein s. In d em n u n d e r V erf.
den L e b e n sm u th u n d m it ihm die L e b e n s k ra ft von dem r e li
g iö s e n , speziell n a tü r lic h von dem c h ristlic h e n E rk e n n e n a b h ä n g ig m ach t, is t e r ü b e rz e u g t, den u n b e d in g te n W e r th dieses E rk e n n e n s ins L ic h t zu stellen . In d em e r a b e r le tz te re m seine B e d e u tu n g s ic h e rt, w eiss e r sich als G a r a n t des E rk e n n tn is s stre b e n s ü b e rh a u p t un d som it als S c h ü tz e r des G eisteslebens.
A us diesem B ew u sstsein e n ts p r in g t die hohe A uffassung, w elche W a lth e r von seinem U n tern eh m en h a t (v e rg l. V o rw o rt S. V u S. 32).
W ie w o l nun die c h ristlic h e n E rk e n n tn is s e in W e rth u rth e ile n b esteh en , sin d sie doch n a c h d e r A n sch a u u n g des V erf. n ic h t e tw a le d ig lic h s u b je k tiv e r N a tu r. So is t d e r c h ristlic h e G ru n d g e d a n k e des G o ttesreic h es, d e r V a te rs te llu n g des w e ltm ä c h tig e n G o ttes den M enschen g e g e n ü b e r, als W e r th u r th e il doch z u g leich ein S e in s u rth e il, d. h. e r d rü c k t T h a ts ä c h lic h e s aus.
D ass dies d e r F a ll i s t , m uss d er M ensch im In te re s s e d er S tü tz u n g seines L eb en sm u th es, d e r a u f jenem u n d den m it ihm z u sam m en h än g en d en U rth e ile n b e ru h t, b e h a u p te n ; e r k a n n n ic h t a n d ers. E b en in ih r e r tra g e n d e n B e d e u tu n g fü r den L eb en s
m u th b e w ä h re n sich die c h ristlic h e n U rth e ile als S ein su rth eile.
; W a s a b e r von den re lig iö s-c h ristlic h e n U rth e ile n g ilt, g i l t von I den W e rth u rth e ile n ü b e rh a u p t. S o w eit sie in d ir e k te r e r o d e r e n tf e r n te r e r B ezieh u n g zum L eb en sm u th steh en , seinem In te re s s e dienen, g eh en sie a u f T h a tsä c h lic h e s . V on h ie r aus v e rs te h e n
j w ir e s , dass d e r V erf. den le b e n s fä h ig e n , leb en sm u th ig en M enschen ü b e r d as, w as T h a tsa c h e , w as W a h rh e it is t, R ic h te r sein lä s s t (S. 1 8 8 ff. u. v e rg l. S. 3 3 1 ). „ D a s , w as m an T h a t sach e zu n en n en b e lieb t, w ird eben ziem lich g en a u d a sjen ig e sein, w as ein m it g u te n F ä h ig k e ite n a u s g e r ü s te te r M ensch fü r eine solche e r k l ä r t “ (S. 1 9 1 ). W ir w e rd e n sehen, w elch ’ au s
g ie b ig e n G eb rau ch W a lth e r von diesem K a n o n in d e r E n t f a ltu n g des c h ristlic h e n G ed an k en g an zen m ach t.
N och eine an d e re E r w ä g u n g des V e rf.’s h ab e n w ir a n d ie se r S te lle h erv o rzu h eb en . D rü c k t die V o rste llu n g des G o tte s
re ic h e s in ih r e r B e d e u tu n g f ü r den L eb en sm u th T h a ts ä c h lic h e s au s, s te h t d e r w e ltm ä c h tig e G o tt w irk lic h im V a te rv e r h ä ltn is s zu den M enschen, d an n is t d as A ufkom m en d ieser V o rste llu n g in d e r M en sch h eit eine W ir k u n g , die sich a u f G o tt z u rü c k fü h r t. E s g il t h ie r w ie d e r d e r K a n o n : der L eb en sm u th v e r la n g t es, dass m an so u r th e ilt. A lso d e r M ensch Je s u s C h ristu s, d e r je n e en tsch eid en d e V o rste llu n g in die M enschenw elt ein
g e fü h r t h a t, is t T r ä g e r g ö ttlic h e r O ffenbarung.
E s sind im b is h e rig e n die P rin z ip ie n v o rg e fü h rt, von denen W a lt h e r ’s D a rs te llu n g d e r c h ristlic h e n G lau b en sleh re a u sg e h t.
A b er w ie g e s t a lt e t sich die D a rs te llu n g se lb st a n d e r H a n d d e r a n g eg eb en en P rin z ip ie n ? M an k ö n n te e tw a e rw a rte n , dass W a lth e r n u r die c h ristlic h e Z e n tra lid e e des R eiches G o ttes n ach ih re n M om enten e n tf a lte te u n d in ih r e r tr a g e n d e n B e d e u tu n g f ü r den L eb en sm u th als W a h r h e it b e w ä h rte . W e ite r e tw a , d ass e r von d ieser Id ee au s n o th w e n d ig e K onsequenzen b e z ü g lic h G o ttes u n d d e r W e l t , sow ie b e z ü g lic h J e s u als des T r ä g e r s d e r Id ee z ö g e , K o n seq u en zen , die d a n n eb en falls S tü tz e n des L eb en sm u th es b ild eten . A llein ein solches V e r
fa h re n h ä tt e einen S inn n u r von d e r V o ra u sse tz u n g aus, dass die V e rk ü n d ig u n g je n e r z e n tra le n Id ee u n d ih r e r K onseq u en zen g en ü g e, d a m it d e r M ensch sie im G lauben erfa sse u n d von ih r au s le b en sm u th ig sein L eb en g e s ta lte . H e rv o rg e h e n w ü rd e diese A uffassung a u f a lle F ä lle d a r a u s , dass d e r F a k to r d e r M enschensünde n ic h t in A n re c h n u n g g e b ra c h t o d e r u n te r s c h ä tz t w ü rd e. D en F e h le r b e g e h t d e r V erf. n ic h t (v e rg l. S. 1 1 7 f.
u. 7 2 ff.). E r v e rs u c h t es e n e rg isc h , d as V o rh an d en sein d e r Sünde in d er D a rs te llu n g zu seinem R e c h te kom m en zu lassen . F re ilic h v e r s ta tte n ihm seine P rin z ip ie n in d ieser B e z ie h u n g k ein en allzu w e ite n Spielraum .
E r b e g in n t seine L e h re n tw ic k e lu n g m it d er V o rfü h ru n g d e r R eich -G o ttes-Id ee. ' Im en g en Z u sam m en h an g e m it ih r b ie te t e r eine L e h re von G o tt (S. 87 ff.). S e lb stred en d w ird ü b e r G o tt n u r n ach S eiten se in e r W e ltb e z ie h u n g g e h a n d e lt, w ie sie d u rc h den G edanken des R eich es G o ttes b estim m t w ird . D e r
„ W a h n “ ein er S p ek u latio n ü b e r ein F iirsic h se in G o ttes w ird m it E n tsc h ie d e n h e it abgew iesen. So e n ts p ric h t es dem e rk e n n t- n is sth e o re tisc h e n S ta n d p u n k te des V erf. G erad e in d er A b w eisu n g je n e r S p e k u la tio n b e w e g t e r sich indess in A u sd rü ck en , d e re n H a ltu n g n ic h t im m er eine w ü rd ig e g e n a n n t w erd en k a n n (S. 96ff., 1 8 7 f.) . Von d e r R e ic h -G o tte s - L e h r e g e h t e r ü b e r z u r L e h re von d e r E rlö s u n g (S. 1 1 9 — 2 4 4 ). H ie r s e tz t die R ü c k sic h t a u f die Sünde ein. D e r n a tü rlic h e M ensch s te h t e rfa h ru n g sm ä ssig u n te r d e r H e rrs c h a f t eines H a n g e s, w elch er dem L eb en sm u th e u n d dem leb en sm u th ig en H a n d e ln d u rc h a u s e n tg e g e n g e s e tz t is t. D as is t d e r H a n g z u r k ö rp e r-
! lieh en u n d seelischen S e lb s tz e rs tö ru n g . E r e rs c h e in t g e p a a r t
! m it e in e r A r t w o llü stig e n R eizes. I n diesem H a n g e s ie h t j W a lth e r die Sünde (S. 1 2 0 ff.). M an b e g re ift es, dass e r ih r W e se n so b estim m t. I s t die leb en sm u th ig e H a ltu n g , w ie sie d u rc h den re lig iö se n resp . c h ristlic h e n G ed an k en k reis g e s tü tz t w ir d , die k o r r e k te , d a n n m uss die e n tg e g e n g e s e tz te sü n d ig e in d e r S e lb s tv e rn ic h tu n g bestehen. D ie geläufige E r k lä r u n g d e r Sünde als des E goism us (v erg l. S. 1 2 2 ) b ie te t k ein en r e i n lich en G e g e n sa tz g eg e n den L eb en sm u th . I n te re s s a n t is t es nun, zu seh en , w ie W a lth e r von d er ein g eh en d en E r ö r te r u n g ü b e r die Sünde au s z u r D a rle g u n g d e r E rlö s u n g s w a h rh e it f o r ts c h r e ite t. I n d e r V e rk ü n d ig u n g C h ris ti t r i t t dem sü n d ig e n T rie b e d e r M enschheit d erjen ig e G ed an k en k reis e n tg e g e n , d e r den L eb en sm u th s tü tz t. I s t e r als so lch er in d e r T h a t d e r
S ünde ü b e rle g e n , so m nss sich d as in C h ristu s ausw eisen.
C h ristu s, d e r T r ä g e r d e r Id e e des R eiches G o ttes, m uss au ch d e r G a r a n t d a fü r sein, dass diese Id e e im sü n d ig en M enschen u n g e h e m m t ih re K r a f t e n tf a lte n k a n n . D iese E r w ä g u n g f ü h r t a u f d ie V o rste llu n g des so terio lo g isch en W e rk e s J e s u C h risti (S. 1 6 9 — 2 2 4 ). D e r Y erf. b e u rth e ilt dasselb e ein m al a n d e r H a n d des E in d ru c k e s, den C h ristu s w ä h re n d seines A u ftre te n s b is zum T ode a u f seine U m g eb u n g g e m a c h t h a t , so d an n a n d e r H a n d d e r A u ssag en , in w elch en die J ü n g e r C h ris ti den A u s
g a n g seines L eb en s, seinen T o d un d seine A u fe rste h u n g , als H e ils th a ts a c h e n v e rk ü n d ig t h ab en . A us d e r Id ee d e r v ä te rlic h e n L ie b e s h e rrs c h a ft G o tte s fo lg e rt C h ristu s die sü n d en v erg eb en d e G n ad e G ottes. I h r e V e rk ü n d ig u n g is t a b e r n ic h t, wrie R its c h l es w ill, zu lösen von d e r W u n d e rw irk s a m k e it C h ris ti, sodass le tz te r e ein neb en säch lich es M om ent seines A u ftre te n s b ild e te (S. 17 7 ff.). V ielm eh r g e h ö rt le tz te r e d u rc h a u s m it z u r P r e d i g t des H e rrn von d e r V e rg e b u n g d e r Sünden. D en n S ü n d en v e rg e b u n g b e d e u te t im c h ris tlic h e n G e d a n k e n k re ise m ach tv o lle B e s e itig u n g a lle r in n e re n u n d ä u ss e re n F o lg e n d e r S ünde.
T r i t t die B e se itig u n g ih r e r äu sse re n F o lg e n dem S ü n d e r n ic h t v o r A u g e n , d a n n k a n n e r n ic h t a n die V e rg e b u n g g la u b e n u n d im G lau b en a n sie in n e rlic h von d e r Sünde fre i w e rd e n . E s g ib t k ein en G lau b en ohne ein d e ra r tig e s Sehen. D e r V erf.
r e a g i r t m it E n tsc h ie d e n h e it g eg en die T h ese R its c h l’s , dass die e rr e tte n d e W ir k s a m k e it C h ris ti n u r in d e r in n e r e n , ge- m ü th lic h e n B e fre iu n g des S ü n d ers von d e r Sünde zu e rk en n en se i (S. 1 8 1 ). E r b e h a u p te t, je n e T h e se m üsse den G lau b en z e r s tö re n (S. 1 8 3 ). F ä l l t n u n a b e r im A u ftr e te n C h ris ti die V e r
k ü n d ig u n g d e r V e rg e b u n g u n d die m a c h tv o lle A u fh e b u n g d er S ü n d en fo lg en zu sam m en , d a n n is t d a m it n a c h W a lt h e r ’s A n sc h a u u n g die T h a ts a c h e d e r G o tte s so h n sc h a ft C h ris ti bew iesen (S. 1 7 6 ff.). E s g e h ö r t die v e r tr a u te s te p ersö n lich e B ezieh u n g des M enschen Je s u s C h ristu s z u r w e ltre g ie re n d e n M ach t dazu, dass e r k l a r u n d u n e n tw e g t die v e rg e b e n d e G nade G o ttes v e r k ü n d ig t; es g e h ö rt sein p e rs ö n lic h e r A n th e il a n d e r W e lt
m a c h t G o ttes d azu , d a ss e r in K r a f t die ä u sse re n K onsequenzen d e r S ünde f ü r die S ü n d e r b e s e itig t. (D e r M ensch is t w ied eru m im In te re s s e seines L eb en sm u th es g e n ö th ig t, dies als T h a ts a c h e a u sz u sp re c h e n .) N ic h ts an d e re s a b e r a ls je n e V e r tr a u th e it m it G o tt u n d d ieser A n th e il an se in e r M ach t is t im T ite l d er G o tte s so h n sc h a ft C h ris ti a u s g e d rü c k t. U m dieses A n th eiles a n d e r W e ltm a c h t G o ttes w ille n lä s s t sich au ch d ir e k t die G o ttg le ic h h e it J e s u C h ris ti b eh au p te n . D enn G o tt is t j a im C h riste n th u m als die w e ltre g ie re n d e M ach t g e k a n n t. U nd d a r in is t C h ristu s im b eso n d eren G o tt g le ic h , d ass e r seine M a c h t zu G u n sten d e r M en sch en , d er S ü n d er v e rw e n d e t (S. 2 2 4 ff).
D ie V e rg e b u n g d e r S ünden d u rc h C h ristu s is t die V o ra u s
s e tz u n g d a f ü r , d ass d e r S ü n d e r dem v ä te r lic h e n R eg im en te G o tte s tr a u e n k a n n . D e r R eich - G o ttes - G laube des S ü n d ers a b e r u n d som it sein L eb en sm u th e m p fä n g t au ch e n tsch eid en d e : S tü tz e n vom A u sg a n g e d e r G esch ich te C h ris ti h e r. F ü r die, i w e lc h e n ic h t Z eu g en des A u ftre te n s C h risti sind, kom m en diese : w e se n tlic h in F r a g e . Im T o d e C h ris ti, den e r u n sc h u ld ig j
d u rc h die S ch u ld d e r M en sch h eit e rle id e t, w ird d e r g a n z e f u r c h tb a re E r n s t d e r M enschensünde a u fg e d e c k t (S. 2 0 8 f.). i Seine A u fe rste h u n g h in w ied eru m b ild e t den T h a tb e w e is , d ass j
d ie w e ltm ä c h tig e S ü n d erlieb e G o ttes u n d C h ris ti ü b e r S ünde I u n d T o d tr iu m p h ir t (S. 2 1 2 ff.). D e r th ä tig e G ehorsam g e g e n ! G o tt, den C h ristu s in d e r g e d u ld ig e n U ebernahm e d e r ä u s s e rste n L e id e n le is te t, lie fe r t die B ü rg s c h a f t d a f ü r , dass die U ebel, w elch e den S ü n d er treffen , n ic h t Z eichen se in e r G o ttv e rla s s e n h e it sind (S. 2 1 8 ff.). So h a t die M e n sch h eit in C h ris ti T o d u n d A u fe rste h u n g den zu reich en d en G ru n d f ü r die b u s s fe rtig e V e rtr a u e n s h a ltu n g zu G o tt; ih re S te llu n g u n d ih r V e rh a lte n z u G o tt w ird h ie r g e ä n d e rt. E b en so w ird in C h ris ti T o d un d A u fe rs te h u n g G o ttes S te llu n g z u r M en sch h eit eine a n d ere. E r t r i t t ih r als d e r u n b e d in g t lieb en d e V a te r g e g e n ü b e r, als w e lc h e r e r sich v o r d e r E rsc h e in u n g C h ris ti n ic h t erw iesen h a tt e . D iese zw iefach e A e n d e ru n g b ild e t die V e rsö h n u n g (S. 1 9 6 ff., 2 0 2 f.).
W i r m üssen es u ns v e rs a g e n , a u f die w e ite re n ch risto lo g i- schen A u sfü h ru n g e n des V erf. (ü b e r die m etap h y sisch e S te llu n g C h ris ti S. 2 2 4 — 2 4 3 ) einzugehen. Sie b ild en a u c h n u r i
F o lg e ru n g e n au s dem b is h e r E n tw ic k e lte n . E b en so w e n ig k a n n d e r d r itte H a u p tth e il d e r v o rlieg en d en S c h rift, die H e ilig u n g s
le h re (S. 2 4 5 — 3 9 9 ) , noch g e n a u e r b esprochen w erd en . D e r v o rg e n a n n te W a h r h e its - K a n o n e rm ö g lic h t es h ie r dem V e rf., die P e rs ö n lic h k e it des h e ilig e n G eistes, den G eistesem p fan g in d e r T a u fe (au ch in d e r K in d e rta u fe ), die M itth e ilu n g des L eib es u n d B lu te s C h ris ti im A bendm ahl als T h a ts a c h e n zu v e r tr e te n . Im ü b rig e n is t d ie se r T h e il au ch m it e in e r R e ih e a n re g e n d e r, d as e th isch e u n d p ra k tisc h -th e o lo g isc h e G eb iet b e rü h r e n d e r E r ö r te r u n g e n a u s g e s ta tte t.
W a lt h e r ’s V e rh a lte n dem b ib lisch en C h risten th u m s-Z eu g n iss g e g e n ü b e r is t ein au sg esp ro ch en ek lek tisch es. W a s ihm in diesem Z eu g n iss a ls b ra u c h b a re s G edanken- u n d B e g riffs
m a te r ia l f ü r die B a s ir u n g des L eb en sm u th es e r s c h e in t, d as e ig n e t e r sich a n , h äu fig g e n u g so , d ass e r den b etreffen d en B eg riffen einen vom B ib lisch en m e h r oder w e n ig e r ab w eich en den I n h a l t g ib t (v e rg l. die V e rw e n d u n g d e r B eg riffe V e r
sö h n u n g , H e ilig u n g , R e c h tfe rtig u n g u. a.). E s m uss j a dem D o g m a tik e r fre is te h e n , sich sein e eig en e B e g riffsw e lt zu schaffen, w en n e r n u r d eu tlich z u e rk en n en g ib t, w elches d e r S inn d e r ein zeln en T e rm in i is t. Im g ro sse n u n d g a n z e n t h u t das W a lth e r . A b e r m an h a t seinen A u sfü h ru n g e n g e g e n ü b e r den s ta r k e n E in d ru c k , w ie v ie l b e stim m te r u n d e in fa c h e r d e r I n h a l t d e r en tsch eid en d en b ib lisch en B egriffe, in sbesondere d e r p au lin isch en , is t. D e r V erf. h ä tt e g u t g e th a n , sich e in g eh e n d e r m it d e r n e u te s ta m e n tlic h e n B e g riffsw e lt ab zu g eb en . D ie P rä z is io n se in e r A u sfü h ru n g e n w ü rd e n u r gew o n n en h ab en , von ih r e r W a h r h e it g a n z z u schw eigen.
A b e r diese A u sste llu n g t r i t t z u rü c k h in te r den B edenken, w elche w ir d e r g a n z e n P o sitio n u n d dem V e rfa h re n W a lt h e r ’s e n tg e g e n b rin g e n . N ach W a lt h e r h e is s t E rk e n n e n : die B e d e u tu n g fe s ts te lle n , w elche die D in g e f ü r d as m enschliche In te re s s e h ab en , u n d c h ristlic h e s E rk e n n e n b e s te h t d a rin , d ass a u f G ru n d d e r P e rs o n u n d G esch ich te J e s u C h ris ti d e r W e r th fix irt w ird , w elch en G o tt fü r d as m enschliche L e b e n sin te re s se h a t. S o w eit sich von C h ristu s au s V o rste llu n g e n b ild en lassen , die G o tt a ls G a ra n te n d e r L e b e n s fre u d ig k e it, des L e b e n s
m u th es, zum G eg e n stä n d e h ab en , lie g t w a h r e c h ristlic h e E r k e n n tn iss vor. W i r w ollen nu n die F r a g e b ei S eite lassen , ob des V erf. e rk e n n tn is s th e o re tis c h e r S ta n d p u n k t ü b e rh a u p t g e n ü g e n d fu n d a m e n tirt is t. K ein esfalls v e r t r ä g t e r sich m it dem G ru n d o b jek t c h ris tlic h e r E rk e n n tn is s . F ü r d as U rth e il des C h riste n i s t es eine falsch e A uffassung, d ass sein L e b e n s
in te re s s e den M assstab f ü r d as a b g eb en so ll, w as im G o tte s g ed a n k e n W a h r h e it is t. M ag noch so v ie l au s d er ü b e r
lie fe rte n c h ristlic h e n G o tte s v o rste llu n g u n d dem m it ih r z u sam m en h än g en d en G ed an k en k reise a u f diesem W e g e als W a h r h e it fe s tg e h a lte n w e rd e n k ö n n en — u n d b ei W a lth e r sin d es a lle rd in g s m assg eb en d e P u n k te — d e r E n ts c h e id u n g s g ru n d ü b e r das, w as h ie r W a h r h e it is t, is t ein ir r ig e r . D e r G e
sic h ts p u n k t des m enschlichen L e b e n sin te re s se s, d e r S ic h e ru n g des L e b e n sm u th e s, w ird in d e r c h ristlic h e n G o tte s v o rste llu n g w e it ü b erb o ten . D as C h riste n th u m m a c h t n ic h t e tw a G o tt n u r z u r G ru n d la g e eines k r ä f tig e n m enschlichen L e b en sb estan d es.
E s b in d e t die M en sch h eit u n d den M enschen a n G o tt, w e il e r G o tt i s t , d. h. w e il e r u n b e d in g te G e w a lt u n d u n b e d in g te s R e c h t ü b e r sie h a t , s o d a n n , w eil e r diese G e w a lt u n d dieses R e c h t in C h risto zu G u n ste n d e r M en sch h eit v e rw e rth e t.
T h e o z e n trisc h u n d n ic h t a n th ro p o z e n tris c h i s t d as C h risten -
j th u m . N u r k r a f t d ieser H a ltu n g e rm ö g lic h t es ein festes
j G la u b e n sv e rh a lte n in d e r R ic h tu n g a u f G o tt. D ie D a rs te llu n g
| W a lth e r ’s a b e r lä h m t die E n e rg ie des G o tte sg e d a n k e n s u n d
; som it au ch die E n e rg ie des G laubens. D as is t d as en t
scheidende B e d e n k e n , w elches w ir g e g e n seine A rb e it v o rzu b rin g e n h a b en . G e se tz t a u c h , es g e lä n g e n ic h t, bis a u f den le tz te n P u n k t den W e g zu z e ig e n , a u f w elchem die G ew iss
h e it des c h ris tlic h e n G o tte sg e d a n k e n s gew o n n en w ird — d er V ersu ch , den m enschlichen L eb en sm u th ü b e r I n h a l t u n d W a h r h e it desselben e n tsch eid en zu lassen , w ird als ein irreführender b e z e ic h n e t w e rd e n m üssen.
Köni gs be r g. Erich Schaeder.
B u h l , D . F r a n z (P ro fe sso r d e r T heologie a n d e r U n iv e rs itä t L e ip z ig ), G e s c h i c h t e d e r E d o m i t e r . S e p a ra ta u s g a b e au s dem R e fo rm a tio n sp ro g ra m m d e r U n iv e rs itä t L e ip zig . L e ip z ig 1 8 9 3 , E d elm an n (8 6 S. g r. 8). 1. 50.
E in S e p a ra ta b d ru c k au s dem E e fo rm a tio n sp ro g ra m m d er U n iv e rs itä t L e ip z ig von 1 8 9 3 , le id e r d u rc h m anchen üblen D ru c k fe h le r („einem S p e d ite u r e n “ , S. 3 5 , is t ein D anism us) e n ts te llt , w ie „ h in a u s z o g “ s t a t t h in a u fz o g (S. 5 6 ), „ d ie s e n “ s t a t t d re ie n (S. 66), „ d a h e im “ s t a t t d a h in (S. 7 5 ), „A som “ s t a t t A ssu r (S. 68), „ E th n a r e s e n “ (S. 84 ) u. a. m ., a b e r fleissig u n d m it g rö s s e r lite r a r is c h e r G e le h rs a m k e it g e a rb e ite t, indem h ie r n ic h t b lo s , w ie d e r T ite l v e rh e is s t, die a u ftre ib b a re n N o tiz e n ü b e r die S ch ick sale d e r E d o m iten b is zu ih rem S ch w in d en au s dem g esc h ic h tlic h e n D a se in zu sam m en g eo rd n et s in d , so n d ern au ch w ie z u r E in le itu n g in g r ö s s te r A u sfü h r
lic h k e it, w a s sich ü b e r d as L a n d , ü b e r den N am en des V olkes, seine Graue u n d E le m e n te , ü b e r seine soziale G lied eru n g un d a u c h ü b e r seine R elig io n sa g e n lä s s t (bis S. 5 1). A uch w e r z u d e r L it e r a r k r iti k des V erf. a n den b ib lisch en B ü c h e rn sein F ra g e z e ic h e n s e tz t, h a t ihm doch fü r seine S toffsam m lung a u fr ic h tig zu d an k en . V e rm isst w ird a b e r eine eingehende U n te rs u c h u n g u n d bestim m tes- U rth e il ü b e r die bib lisch e E r z ä h lu n g von den Z w illin g sb rü d e rn E s a u u n d J a k o b , sow ie eine g e n ü g e n d e A u f k lä r u n g d e r T h a ts a c h e , dass die ä lte s te n P r o p h e te n den H a ss g e g e n E dom d avon h e r le ite n , dass dasselbe u n e r w a r te t die n a tü r lic h e B ru d e rp flic h t g eg e n I s r a e l in g ra u s a m e r S e lb s tv e rh ä r tu n g v e rle u g n e t habe. J e n e E rz ä h lu n g u n d dieses g e tä u s c h te V e rtr a u e n a u f E dom s h ü lfre ic h e T h eil- n ah m e w e rd e n doch in Z u sam m en h an g g e b ra c h t w e rd e n m üssen m it dem b eso n d eren V e rw a n d ts c h a fts v e rh ä ltn is s d e r R elig io n en b e id e r V ö lk er. D ie au ch dem V erf. au ffällig e T h a tsa c h e , dass d a s A lte T e sta m e n t, a u ss e r d e r allg em ein en N o tiz 2 C hron. 25, 14 ü b e r se iriitisc h e H e ilig th ü m e r, die so s e lb stv e rstä n d lic h sind w ie die „ G ö tte r S a m a r ia s “ , k e in e n dem G o tte I s ra e ls fein d lich u n d e x k lu siv g e g e n ü b e rs te h e n d e n N a tio n a lg o tt E dom s k e n n t, k a n n n ic h t z u fä llig sein, so n d ern h ä n g t g ew iss m it den oben- b ezeich n eten U m stän d en u rs ä c h lic h zu sam m en ; sie w ird k au m m it dem V erf. au s d e r irre lig iö s e n R o h h e it des doch d u rc h seine „ W e is h e it“ b e rü h m te n E d o m iterstam m es a b g e le ite t w e rd e n können. D en M angel a n edom itischen S o n d e rg ö tte rn d u rc h A n a ly se d e r s. g. th eo p h o ren E ig en n am en in biblischen un d a u sserb ib lisch e n N a c h ric h te n zu e r s ta tte n u n d so ein edom iti- sches P a n th e o n h e rz u s te lle n , b le ib t ein p re k ä re s H ü lfsm itte l, e r s te n s , w eil w ir n ic h t w issen , w e d e r w e r den N am en e r s t
m a lig g e sc h ö p ft, noch w as d e r sich d ab ei g e d a c h t h a t , d e r den lä n g s t tr a d ir t e n N am en a u f den zu B en en n en d en a n w e n d e t, u n d zw eite n s w eg en d e r K o n seq u en zen , die dieses V e rfa h re n , a u f die is ra e litis c h e n E ig e n n a m e n a n g e w a n d t, fü r u n se re V o rs te llu n g von dem is ra e litisc h e n G ö tte r s ta a te h ab en w ü rd e . A us den T h ie rn a m e n , die in den N am en ed o m itisch er G au e un d K la n e Vorkommen, a u f u rs p rü n g lic h e n T otem ism us d e r E d o m ite r z u rü c k z u sc h lie sse n , w as jenem V e rfa h re n g a n z a n a lo g is t, h a t j a au ch d e r V erf. se lb st m it R e c h t a u sd rü c k
lic h a b g e le h n t. A. Z.
B ä n t s c h , B ru n o (L ic. theol., D r. phil. in E r f u r t) , D a s H e ilig k e itsg e se tz L ev . X V II— X X V I. E in e historisch
kritische U n te rs u c h u n g . E r f u r t 1 8 9 3 , H ugo G ü th e r (V II, 1 5 3 S. g r. 8).
D ie T en d en z d ieser S c h rift is t in dem S c h lu ssw o rt z u sam m e n g e fa sst: „ E s kom m t je t z t in d e r a ltte s ta m e n tlic h e n F o rs c h u n g n ic h t sow ol d a r a u f a n , g a n z neue S eiten an den einzelnen G eg e n stä n d e n d erselb en au fzu w eisen u n d sie u n te r ü b e rra sc h e n d e n G esic h tsp u n k te n z u b e tr a c h te n , als v ielm eh r die d u rc h die w issen sch aftlic h e K r itik des A . T . geschaffene g e sc h ic h tlic h e A n sc h a u u n g bis in s E in z e ln s te h in e in a u s z u g e s ta lte n , zu p rü f e n , zu k o rr ig ir e n , z u e r h ä r t e n “ . Ob bei d ie s e m , g e g e n w ä rtig h e rrsc h e n d e n B e trie b d e r a ltte s ta m e n t
lich en F o rs c h u n g e n n ic h t a u f G ru n d ein e r „g e sc h ic h tlic h e n A n sc h a u u n g “ g e b a u t w ir d , w elche se lb e r von s e h r zw eifel
h a f te r S o lid itä t i s t , b le ib t die F r a g e . D av o n ab g eseh en h a t auch die v o rlie g e n d e S p e z ia lu n te rsu c h u n g des fleissigen V e r
fassers ih re n W e r th u n d ih r V e rd ie n st. Sie b e s c h ä f tig t sich lem „ H e ilig k e its g e s e tz “ , w ie m an n a c h K lo ste rm a n n die
G esetzesg ru p p e L ev . 1 7 — 2 6 n en n t. D e r U m fan g d ieses pen- ta te u c h is c h e n S tü c k s se lb st is t fre ilic h noch G e g e n sta n d d e r D iskussion u n d w ird von B ä n ts c h z u e rs t u n te r s u c h t u n d w esen tlich a u f diese K a p ite l b e sc h rä n k t. D a n n w ird die G ru p p e se lb e r k ritis c h a n a ly s ir t und a n folgende v ersch ied en e V e r
fa s s e r oder R e d a k to re n v e r th e ilt: 1) H 1 = L ev. 1 8 — 2 0 sam m t S tü c k e n au s den K a p ite ln 2 3 . 2 4 . 2 5 u n d 26, 1. 2. 2) H 2 = L ev . 21. 2 2 . 3) H 3 = L ev . 17. 4) L ev . 26 eine eig en e R ede, e r s t z u le tz t als S chluss a n g e h ä n g t. D azu kom m en noch die Z u th a te n des R e d a k to rs , d e r d as H e ilig k e itsg e se tz in P e in g e fü g t h a t.
B ei B estim m u n g d e r E n ts te h u n g s z e it des H m uss also zw isch en dessen B e sta n d th e ile n u n te rsc h ie d e n w erd en . H 1 sei a b h ä n g ig vom B u n d esb u ch , D eu tero n o m iu m , dem D e k a lo g E x . 2 0 . D a g e g e n m a c h t B ä n tsc h das b ed eu tsam e Z u g estän d n iss, dass E z e c h ie l jü n g e r als H 1 un d von diesem a b h ä n g ig sei.
„ Ic h h a b e n u n a u f G ru n d d e r g e w iss e n h a fte s te n D e ta ilu n te r
su ch u n g die G ew issh eit e r la n g t, dass L ev. 1 8 — 2 0 n e b st Z u b e h ö r th a ts ä c h lic h ä lt e r a ls die R eden E z e c h ie l’s is t u n d den A u sfü h ru n g e n dieses P ro p h e te n a n e in e r S te lle g e ra d e z u z u G ru n d e lie g t, ich m eine E z . 18. 2 0 . 2 2 . 2 3 “ . So e r g ib t sich fü r ih n d e r Schluss, dass dieses G esetz in den J a h r e n zw isch en 6 2 1 (D euteronom ium ) u n d 5 9 1 e n ts ta n d e n se i, w ol n ic h t v o r 6 0 9 , d a d as V e rb o t, den T a g e lö h n e rn ih re n L o h n v o rz u e n t
h a lt e n , L ev . 19, 13 w ie a u f Jo ja k im u n d seine G rossen g e m ü n z t sei; ü b e rh a u p t ste lle dieses G esetz eine R e a k tio n g eg e n d as se it dem g e n a n n te n K ö n ig w ie d e r au fleb en d e H eid en th u m d a r. — W i r g esteh en , d ass u n s diese G ebote ü b e rh a u p t n ic h t w ie G ele g e n h e itsg e se tz e g eg e n einzelne Z e itsc h ä d e n Vorkommen, so n d ern dass dieselben n a c h un serem D a fü rh a lte n a u g en sch ein lich zu e in e r v ie l u m fassen d er a n g e le g te n G ese tz g e b u n g g e h ö ren . Um so u n g la u b lic h e r is t uns eine solche fru c h tb a re G esetzesp ro d u k tio n in den le tz te n J a h r e n des ju d ä isc h e n G e
m ein w esen s, w o d asselbe n u r noch k ü m m erlich st sein D a se in f r is te te u n d v o r allem die tr e u e n V e re h re r J a h v e ’s w e n ig in d e r L a g e u n d S tim m u n g sein k o n n te n , s t a t t des v o r k u rzem e r s t gefu n d en en deuteronom ischen neue m osaische G esetze zu p ro k lam iren .
B e i H 2 n im m t d e r V erf. n ach ezech ielisch en U rs p ru n g an , un d e r k l ä r t die sp ra c h lic h e n B e rü h ru n g e n au s A b h ä n g ig k e it dieses S tü ck es von jen em P ro p h e te n . E r m uss a b e r se lb st g este h e n , dass d e r B ew eis h ie r v iel w e n ig e r s tr in g e n t zu e r b rin g e n is t, als b ei K o n s ta tiru n g des u m g e k e h rte n V e rh ä ltn iss e s f ü r H 1. W e se n tlic h s t ü tz t e r sich n u r a u f d as F e h le n des H o h e n p rie s te rs b ei E z e c h ie l; a lle in dieses a rg u m e n tu m e si- le n tio is t m isslich , d a die U eb erg eh u n g des H o h e n p rie s te rs b ei E z ech iel sich a u ch an d e rs e rk lä re n lä s s t. U nbegreiflich is t u n s d ieser H 2 als exilische P e r s ö n lic h k e it, w elche den P ro p h e te n E z ech iel doch w ol aus V e re h ru n g sp ra c h lic h n a c h a h m t, a b e r sich m it seinen O ffenbarungen u n g e sc h e u t in W id e rs p ru c h s e tz t. A uch H 3 soll von einem E x u la n te n stam m en . Zu den U n g e re im th e ite n , w ie sie die h e u tig e K r itik ih re n e tw a s le ic h tg lä u b ig e n F re u n d e n z u m u th e t, g e h ö r t, w as S. 1 1 6 f. ü b e r die E n tw ic k e lu n g des S ch la c h tg e b o ts g e s a g t is t. D ie L ev. 17, 3 ff. m it so grossem N a c h d ru c k e in g e sc h ä rfte B e s c h rä n k u n g alles S c h lach ten s a u f d as H e ilig th u m soll einem E x u la n te n in den S inn gekom m en s e in , w eil e r sein V olk n ic h t m eh r ü b e r ein g ro sses L a n d a u s g e b r e ite t, so n d ern als kleine, um das H e ilig th u m g e s c h a rte G em einde v o r A u g en (?) h a tt e . E in e solche n a n n te e r w a h rsc h e in lic h : „jed w ed er M ann au s dem H a u se I s r a e l “ ! — L ev . 2 6 soll von einem E x u la n te n , d e r ein K om pendium au s E zech iel a u sz o g , en tw o rfen un d s p ä t e r , a b e r au ch noch im E x i l , als die R ü c k k e h r b a ld in A u ssic h t s ta n d , dem H als Schluss b eigegeben w o rd en sein.
S o n st h ä t t e ja , m e in t d e r V erf., E z e c h ie l seine g a n z e P h ra s e o lo g ie un d se h r w esen tlich e V o rste llu n g e n au s diesem B uche e n tle h n t, u n d es bliebe fü r ih n n ic h t allzu v ie l O rig in ales m e h r ü b rig . D ies is t denn doch eine U eb e rtre ib u n g , u n d w ir sehen k ein en G ru n d , w a ru m n ic h t d e r A nschluss des p ro p h e ti
sch en P re d ig e rs im E x il a n d as v o rlieg en d e G esetz sich so den k en liesse, w ie K lo ste rm a n n es d a r g e s te llt h a t, zu m al w en n z u H 1 ein solches V e rh ä ltn iss erw iesen ist.
Am S chluss w ird d as H e ilig k e itsg e se tz noch th e o lo g isc h c h a r a k te r i s ir t n a c h sein er m o ralisch en A uffassung des V e r