• Nie Znaleziono Wyników

Theologisches Literaturblatt, 3. August 1894, Nr 31.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Theologisches Literaturblatt, 3. August 1894, Nr 31."

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

Theologisches Literaturblatt.

Unter Mitwirkung

z a h l r e i c h e r V e r t r e t e r k i r c h l i c h e r W i s s e n s c h a f t u n d P r a x i s

herausgegeben

▼on

Prof. D. Chr. E. Luthardt.

E rs c h e in t je d e n F r e ita g . E x p e d itio n : K ö n ig ss tra s se 13.

A b o n n em en tsp reis v ie r te ljä h rlic h 2 J k 5 0 /$ . In s e rtio n s g e b ü h r p r. gesp. P e titz e ile 3 0

Z u r L e h r e v o m re lig iö s e n E r k e n n e n .

W a lth e r , D r. F r ., D ie c h r i s t lic h e G la u b e n s le h re als W is s e n s c h a f t v o m L e b e n s m u t d a rg e ste U t.

B o h l, D. F r a n z , G e s c h ic h te d e r E d o m ite r.

B & ntsch, B ru n o , D a s H eilig k e itB g e s e tz .

L a n d w e h r, H u g o , D ie K ir c h e n p o litik F r ie d r i c h W ilh e lm s d e s G ro ss e n K u r f ü r s te n . K o b lln s k i, K a r l v o n , Z e h n J a h r e G e fä n g n iss-

p re d ig e r.

V o lck , W ilh e lm , W a s le r n e n w ir a u s d e r G e­

s c h ic h te d e r A u s le g u n g d e r h e il. S c h r if t?

Schroeder, F e lix , D e r T o lsto ism u s.

Z e its c h r ifte n .

A n tiq u a r is c h e K a ta lo g e . V e rs c h ie d e n e s . P e rs o n a lie n .

Zur Lehre vom religiösen Erkennen.

A eu sse rlic h von g e rin g e m U m fange, dem In h a lte n ach voll a n re g e n d e r G ed an k en b e h a n d e lt die S c h rift von M a x S c h e i b e (H ü lfsp re d ig e r d e r ev.-ref. G em einde zu L eip zig ) „ D i e B e ­ d e u t u n g d e r W e r t h u r t h e i l e f ü r d a s r e l i g i ö s e E r ­ k e n n e n “ (H a lle a. S. 1 8 9 3 , M ax N iem eyer [89 S. g r. 8]) ein P ro b lem , d as f ü r T heo lo g ie, f ü r P h ilosophie un d f ü r die E in ­ s ic h t in d as V e rh ä ltn is s b e id e r zu e in a n d e r von g rö s s e r T r a g ­ w e ite is t. A u ch so n st fin d et sich o ft g e n u g in d e r G esch ich te d e r W is s e n s c h a ft die E rsc h e in u n g , d a ss m an, tr o tz dem g le ic h ­ z e itig e n P o c h e n a u f W is se n sc h a ftlic h k e it, m it sch w an k en d en u n d u n k la r e n B eg riffen fo r to p e rirt u n d sie a u f des M eisters A u to r i tä t h in s o g a r zum S ch ib o leth e in e r g a n z e n S chule oder R ic h tu n g m ach t. G leiches is t d e r F a ll bei dem A u sd ru ck W e r t h u r t h e il; au s d e r P h ilosophie is t e r in die T heologie ü b e rg e g a n g e n , u n d a u f S eite d e r le tz te r e n v o rn eh m lich von A lb re c h t R its c h l, d an n von W ilh e lm H e rrm a n n u n d Ju liu s K a fta n , n ic h t m in d er von den G e g n e rn m an n ich fach v e rw e n d e t w o rd en . A n dieses W o r t u n d sein e B e d e u tu n g k n ü p ft d e r V erf. in se in e r U n te rs u c h u n g d e r N a tu r des re lig iö se n E r- k en n en s a n : e r w ill z eig e n , in w elchem S inne u n d au s w elchem M otive R itsc h l u n d seine N ach fo lg er die W e r th u r th e ile fü r das re lig iö se E rk e n n e n in A n sp ru ch nehm en u n d au s w elchem In te re s s e h in w ie d e r g e g e n R itsc h l g e ra d e a n diesem P u n k te V e rw a h ru n g e in g e le g t w u rd e un d einzulegen i s t; d ab ei be­

k e n n t e r , d u rc h das S tu d iu m d e r W e rk e L o tz e ’s u n d d u rc h seinen L e h r e r L ip siu s sow ol zum V e rstä n d n iss d e r V ersch ied en ­ h e it ph ilo so p h isch er u n d re lig iö s e r E rk e n n tn is s als au ch z u r E in s ic h t in die M ö g lich k eit u n d N o th w e n d ig k e it e in e r schliess- lic h e n V e re in ig u n g b eid er E rk e n n tn is s w e g e g e le ite t w orden z u sein.

D ie B e zeich n u n g W e r th u r th e il e ig n e t sich d e r V erf. an, indem e r sie d a h in e r k l ä r t , d ass d a s W e r th u r th e il, obschon es d e r F o rm n a c h n ic h t a n d e rs als d as th e o re tisc h e U rth e il au s dem u rth e il enden V e rstä n d e komm e, seinen I n h a l t nehm e au s dem G efühle d e r L u s t u n d U n lu st, d as ein G e g e n sta n d in u n s e r r e g e ; im n äm lich en Sinne d e fin irt e r die W e rth u rth e ile a ls die in U rth eilsfo rm g e b ra c h te n G efühle, w elch e als T r ä g e r g e w iss e r N orm en d u rc h G eg e n stä n d e u n s e rw e c k t un d von u ns a u s dem S ta n d p u n k t d ieser N orm en a n G e g e n stä n d e g e k n ü p ft w erd en . G efühl se lb st i s t dem V erf. ein w erthem pfindendes V erm ö g en . In G efühlen a b e r w ir d , so v ern eh m en w ir , die R e lig io n e rle b t. R elig iö s w e rth v o ll i s t , w as sow ol d as U n­

lu s tg e fü h l b e s e itig t, d u rc h w elches die S c h ra n k e n d e r E n d lic h ­ k e it zum B e w u sstse in kom m en, als a u ch d as L u s tg e fü h l e r ­ w eck t, in w elchem sich die A u fh e b u n g d ie se r S c h ra n k e n k u n d - t h u t : im S chm erz ü b e r die E n d lic h k e it u n d im V e rla n g e n n a c h dem U n en d lich en b e s te h t die A n la g e des M enschen z u r R e li­

g ion. S ofern n u n re lig iö se E rk e n n tn is s , d. i. E rk e n n tn is s vom S ta n d p u n k te des re lig iö se n G efühls, sich a u f einen T h a tb e s ta n d a u ss e rh a lb des B ew u sstsein s b ezie h t, e rs c h e in t R its c h l’s A n g ab e, d a s re lig iö s e E rk e n n e n v e rla u fe oder b esteh e in W e rth u rth e ile n ,

I dem V erf. a ls ir re fü h r e n d un d u n zu treffen d . A lle rd in g s d ü rfe m an, m e in t e r , im H in b lick d a ra u f , dass d e r M ensch d u rc h d as In te re s s e f ü r seine eig en e P e rs ö n lic h k e it z u r A n e rk e n n u n g d e r E x is te n z ein e r G o tth e it u n d zu den V o rste llu n g e n ü b e r die E ig e n s c h a fte n G o ttes g e b ra c h t w erde, relig iö ses E rk e n n e n a u f W e rth u rth e ile z u rü c k fü h re n , w ä h re n d im U n tersch ied e

| vom re lig iö se n E rk e n n e n d as w issen sch aftlic h e E rk e n n e n ohne

| R ü c k sic h t a u f u n se re p e rsö n lich e S te llu n g zum E rk e n n tn is s - g e g e n sta n d e sich en tw ick le. D och seien die U rth e ile des r e l i­

g iö sen E rk e n n e n s w e g e n je n e r B ezieh u n g a u f T h a tb e s tä n d e n ic h t k u rz u m W e rth u rth e ile , so n d ern P o s tu la te a u f G ru n d von W e rth u rth e ile n , oder n a c h dem A u sd ru ck von L ip siu s „N ö th i- g u n g e n “ , w elche a u f etw as U eb erin d iv id u elles, d as d ab ei m it­

w irk e , schliessen lassen . E in w iss e n sc h a ftlic h e r B ew eis f ü r die W a h r h e it d e r re lig iö se n E rk e n n tn is s e k ö n n e n ic h t g e g eb en w e rd e n ; d e r B ew eis f ü r die W a h r h e it d e r R elig io n w e rd e ein z ig d a d u rc h g e lie fe rt, dass d e r M ensch die von d e r R elig io n v erh eissen en G ü te r in seinem In n e re n e rf a h re : es h a n d le sich also h ie rb e i um einen B ew eis a u f G ru n d von E rfa h r u n g , un d z w a r ein e r solchen E r f a h r u n g , w elche m it d e r B e frie d ig u n g d e r re lig iö se n B e d ü rfn isse un d m it d er E r fü llu n g d e r re lig iö se n N ö th ig u n g e n sich ein stelle. U e b e ra ll w o d e rle i p ra k tis c h e N ö tliig u n g e n , G e m ü th serle b n isse u n d e th isch e In te re s s e n a u f u n se r D en k en E influss g ew in n en , sei d e r B oden d e r s tre n g e n W is se n sc h a ft v e rla s s e n , w en n g leic h d a d u rc h die o b jek tiv e W ir k lic h k e it des f ü r uns w e rth v o lle n G e g e n sta n d e s , a u f die sich die p ra k tis c h e n A n trie b e beziehen, n ic h t im m in d esten u n ­ sic h e r w erde.

D e r V erf. g e h t in alledem von V o ra u sse tz u n g e n au s, w elch e u n se re s E ra c h te n s d e r K lä ru n g b e d ü rfe n ; e r kom m t d a rü b e r z u F o lg e r u n g e n , d eren H a ltb a r k e it uns m e h r als z w e ife lh a ft e rsc h e in t. E in e solche V o ra u sse tz u n g is t d e r G e g e n sa tz von w isse n sc h a ftlic h e r un d re lig iö s e r E rk e n n tn iss.

Ih m h a lte n w ir d as D ilem m a v o r: E n tw e d e r ist, gem äss dem G e g e n sa tz , re lig iö se E rk e n n tn is s n ic h t w issen sch aftlic h , also d ass au ch die T heologie als re lig iö se E rk e n n tn is s v e rg e b lic h A n sp ru c h a u f die W ü rd e e in e r W is se n sc h a ft m a c h t, oder es is t, w e n n re lig iö se E rk e n n tn is s w issen sch aftlic h sein soll, n ic h ts m it dem G e g e n sa tz von w isse n sc h a ftlic h e r un d re lig iö se r E r ­ k e n n tn iss. D e r V erf. n u n s u c h t sich d a d u rc h zu helfen, dass e r w issen sch aftlic h u n d s tr e n g w issen sch aftlic h von e in a n d e r u n te rsc h e id e t. A llein m it dem D ilem m a w ird e r h ie rd u rc h n ic h t fe r tig . D en n is t re lig iö se E rk e n n tn is s au ch n u r th e il- w eise w issen sch aftlic h , so is t sie doch in so w eit w isse n sc h a ft­

lich u n d n ic h t d e r w issen sch aftlic h en E rk e n n tn is s e n tg e g e n ­ g e s e tz t; is t a b e r d as W issen sch aftlich e, d as d e r re lig iö se n E r ­ k e n n tn iss z u g esch rieb en w ird , n ic h t in n e rh a lb des R elig iö sen , so n d ern bei d e r E rk e n n tn is s z u suchen, d ann b le ib t es b ei dem G e g e n sa tz von w iss e n sc h a ftlic h e r u n d re lig iö s e r E rk e n n tn is s . In d ess lä s s t sich n ic h t ein m al des V erf. A n sic h t vo n dem , w as den w issen sch aftlic h en C h a ra k te r au sm ach t, d u rc h fü h re n . R elig iö se E rk e n n tn is s n äm lich soll zu S ta n d e kom m en a u f G ru n d la g e von G efü h len , die sich a n W a h rn e h m u n g e n an-

(2)

364

schliessen, w isse n sc h a ftlic h e E rk e n n tn is s a u f G ru n d la g e von W a h rn e h m u n g e n ohne V e rm itte lu n g d e r G e fü h le ; h ie rg e g e n is t z u b em erken, dass re lig iö se E rk e n n tn is s , w eil sie die w issen ­ sc h a ftlic h e W a h rn e h m u n g sb a sis h a t u n d zu ih r noch d as G e­

fü h l h in z u b rin g t, in w iss e n sc h a ftlic h e r B e z ie h u n g n ic h t z u rü c k ­ s te h t, dem nach n ic h t w isse n sc h a ftlic h e u n d re lig iö se E r k e n n t­

niss, so n d ern eine w isse n sc h a ftlic h e E rk e n n tn is s , die sich a u f re lig iö se W e r th e b e z ie h t, u n d eine w issen sch aftlic h e E r k e n n t­

n iss, die sich a u f a n d e re G eg e n stä n d e b e z ie h t, e in a n d e r e n t­

g e g e n z u se tz e n w ä re . G leiches e r g ib t sich, w en n d e r spezifisch w isse n sc h a ftlic h e C h a r a k te r , ü b e r die W a h rn e h m u n g sb a sis h in a u s, in den lo g isch en D en k p ro zess v e r le g t w ir d , den die re lig iö se E rk e n n tn is s au ch n ic h t e n tb e h rt. U eb rig en s v e rs te h t d e r V erf. u n te r s tr e n g e r W is s e n s c h a ft au g en sch ein lich N a tu r­

w iss e n sc h a ft; m it U n re c h t: denn so s e h r m an d a ra n g e w ö h n t is t, d ass N a tu rw is s e n s c h a ft von m anchen ih r e r V e r tr e te r als die e ig e n tlic h e und d a h e r a lle in ig e W is se n sc h a ft h in g e s te llt w ird , so w e n ig sin d m it d erg leich en A n sp rü ch en die V e r tr e te r a n d e re r W isse n sc h a fte n e in v e r s ta n d e n ; je d e n fa lls is t k la r , dass, d a die N a tu rw is s e n s c h a ft n ic h t B e ru f noch V erm ö g en h a t, zu sa g e n , w as W is se n sc h a ft is t, eine a n d e re W is se n sc h a ft s tr e n g w iss e n sc h a ftlic h d a rü b e r A u sk u n ft zu geben h a t, N a tu rw is s e n ­ s c h a f t also n ic h t die ein zig e u n d e ig e n tlic h e W is se n sc h a ft sein k a n n . D a n u n d er V erf. g le ic h an d e re n u n te rla s s e n h a t, d as W e s e n u n d die E ig e n th ü m lic h k e it d e r W is se n sc h a ft im U n te r­

sch ied von W issen u n d von E rk e n n tn is s d e u tlic h zu m achen, e rm a n g e lt je n e E n tg e g e n s e tz u n g von w isse n sc h a ftlic h e r un d re lig iö s e r E rk e n n tn is s von v o rn h e re in d e r n ö th ig e n F e s tig k e it u n d S c h ärfe. N och m e h r w ird d e r G e g e n sa tz a b g e sc h w ä c h t d u rc h die A uffassung un d B estim m u n g d essen , w a s re lig iö s is t. R elig iö s soll s e in , w a s d as G efühl d e r U n lu st ü b e r die S c h ra n k e n d e r E n d lic h k e it b e s e itig t u n d d as G efühl d e r L u s t ü b e r d ie A u fh e b u n g d e r S c h ra n k e n e rw e c k t. D ie D efinition jed o c h w ü rd e au ch a u f das E rh a b e n e p assen , w ä h re n d e rh a b e n u n d re lig iö s n ic h t g le ic h is t; d ab ei fe h lt, sofern S c h ra n k e und A u fh e b u n g d e r S c h ra n k e im m er n e g a tiv e r A r t is t, die A n g a b e des p o sitiv en G e h a lte s, d e r dem R elig iö sen e ig n e t, eines G e­

h a lte s , den w ir a n u n serem T h e ile in d e r L eb e n sg e m e in sc h a ft m it G o tt su ch en ; ü b erd ies is t d e r R e k u rs a u f d as G efühl schon deshalb n ic h t b efried ig en d , w eil die R eg io n d e r G efühle se lb s t a llz u s e h r in D u n k el g e h ü llt b leib t. D a h e r is t, indem d e r V erf. re lig iö se E rk e n n tn is s als E rk e n n tn is s vom S ta n d ­ p u n k t des re lig iö se n G efühls h in s te llt, d e r E rk e n n tn is s ü b e r­

h a u p t zu w e n ig g e d ie n t. D ie s. g. W e r th u r th e ile a b e r sind n ic h t im S tan d e, zu helfen. Z w a r ta d e lt d e r V erf. R its c h l’s A u sd ru c k , dass das relig iö se E rk e n n e n in W e rth u rth e ile n v e r­

la u fe oder b esteh e, als ir re fü h r e n d u n d u n z u tre ffe n d ; e r se lb st s a g t d a f ü r , dass das re lig iö se E rk e n n e n a u f W e rth u rth e ile n b e ru h e, u n d d e fin irt die U rth e ile des re lig iö se n E rk e n n e n s als P o s tu la te a u f G ru n d von W e rth u rth e ile n . A llein d a die P o s tu la te in dem Sinne, in w elchem d e r V erf. das W o r t g e ­ b ra u c h t, g le ic h fa lls U rth e ile sind, n äm lich N o th w en d ig k eits- u rth e ile , d e r lo g isch en F o rm n a c h ap o d ik tisch , dem G ru n d un d W e se n n a c h vom w erth em p fin d en d en V erm ögen eingegeben, so z e ig e n sie sich g leich w o l w e se n tlic h als W e r th u r th e ile , un d R its c h l’s A u sd ru c k i s t n ic h t so u n z u tre ffe n d , w ie d e r V erf.

d e n k t. N u r d ü rf te die B eze ic h n u n g W e r th u r th e il ü b e rh a u p t le ic h t ir re fü h r e n : die G e fa h r lie g t n ah e, a n z u n e h m e n , als ob R e lig io n w e se n tlic h S ache des G efühls un d e tw a s U n zu v er­

lä s sig e s w ä re , ü b e r d as m an d u rc h E rk e n n e n hinauskom m en m ü s se , u n d als ob a n d e re rs e its d as E rk e n n e n im U rth e ile n a u fg e h e , w ä h re n d th a ts ä c h lic h in n e rh a lb des E rk e n n tn is s - p ro zesses d a s U rth e il n u r ein b e so n d e re r A k t is t, d e r in m an n ich fach em Z u sam m en h an g e m it a n d e re n A k te n des E r ­ k en n en s s te h t. A us alledem d ü rf te z u r G enüge erh ellen , w ie p r e k ä r die E n tg e g e n s e tz u n g von w iss e n sc h a ftlic h e r u n d r e l i ­ g iö s e r E rk e n n tn is s , a b e r au ch w ie p r e k ä r die A rb e it d e r V e r­

s ö h n u n g zw isch en den a n g eb lich en G e g e n sa tz g lie d e rn is t. D e r V erf. m ein t, dass die re lig iö se E rk e n n tn is s g e e ig n e t is t, „die L ü c k e n , w elch e die W is s e n s c h a ft bei ih r e r K o n s tru k tio n d er W ir k lic h k e it offen la s se n m u ss, a u s z u fü lle n “ . W ir d ag e g e n m ein en , d ass f ü r die re lig iö se E rk e n n tn is s die R olle e in e r L ü c k e n b ü sse rin sich n ic h t e ig n e t u n d dass d u rc h A u sfü llen von L ü c k e n n u r F lic k w e r k zu S ta n d e k o m m t: O elzw eige von

G ethsem ane u n d S p litte r au s dem H olze von G o lg a th a re ic h e n n ic h t h in, die L ü c k e n des g ra n itn e n G ebäudes zu decken, von w elchem d e r B a u m e iste r h a t ab la sse n m ü sse n , w e il M a te ria l u n d P la n ihm a u sg in g .

B ei d e r U n te rs c h e id u n g von w isse n sc h a ftlic h e r E r k e n n t­

n iss u n d re lig iö s e r E rk e n n tn is s sam m t den s. g. W e r t h ­ u rth e ile n kom m t eine a n d e re a lte U n te rs c h e id u n g in d as Spiel, w elch e e in s t dem S inne u n d G e sic h tsk re is des G riech en e n t­

s p ra c h un d von den G e le h rte n s p ä te r e r G e sch lech ter im m er au fs neue v e rw e n d e t w o rd e n , schon lä n g s t a b e r zu a rm is t, um au ch n u r die B e th ä tig u n g e n des M en sch en , g esch w eig e säm m tlich e E rk e n n tn is s g e b ie te zu u m sp an n en : es is t dies die U n te rs c h e id u n g von th e o re tis c h e r u n d p ra k tis c h e r W is se n ­ sc h a ft. U ns d a g e g e n is t re lig iö se E rk e n n tn is s n ic h t p r a k ­ tisc h e E rk e n n tn is ^ , so n d ern zu in n e r s t G o tte s e rk e n n tn iss, w elche, w ie sie a u f d en h ö ch sten G e g e n sta n d sich b e z ie h t u n d au s d e r G em ein sch aft m it ihm s ta m m t, so au ch alle K rä fte eines M enschen in ih re n D ie n st n im m t: ein E r t r a g des g a n z e n L e b e n s , fü r w elch en H im m el u n d E r d e Z usam m enw irken m üssen. V on d e r G o tte s e rk e n n tn iss w ird a lle a n d e re E r k e n n t­

niss, m it d e re n H ü lfe sie s e lb st sich e n tw ic k e lt h a t , w ied er d u rc h d ru n g e n . I s t sie n a c h dem G e g e n stä n d e u n d n a c h dem b esonderen E rk e n n tn issp ro z e sse , den d e r G e g e n sta n d fo rd e rt, zu u n te rsc h e id e n von dem blossen N a tu r e rk e n n e n , zu u n te r ­ sch eid en von dem th eo lo g isch en E r k e n n e n , w elches d e r g e ­ sc h ic h tlic h e n S elb sto ffen b aru n g G o ttes z u g e w e n d e t u n d d u rc h den G lau b en v e rm itte lt is t, zu u n te rsc h e id e n von d e r S elbst- e rk e n n tn is s m enschlichen W esen s u n d seines B ed ü rfn isses e in e r G em ein sch aft m it G o tt, so g ib t sie ih r e r s e its d e r gesam m ten E r k e n n tn is s a r b e it, von d e r sie g e tr a g e n w ir d , einen neuen u n d gem einsam en G e is t: im R eich e d e r N a tu r g e h t sie den S p u re n g ö ttlic h e r H e rrlic h k e it n ach , in d e r T h eo lo g ie e r g ä n z t sie die O ffen b aru n g sleh re d u rc h d as W is se n vom O ffenbarer, in d e r A n th ro p o lo g ie h e is st sie den a lte n M enschen im L ic h te des w ie d e rg e b o re n e n v e rs te h e n , in d e r P h ilo so p h ie als d e r P rin z ip ie n le h re u n d o b e rste n S y n th ese fa s s t sie alles dieses z u r E in h e it zusam m en. F ü r die T ie fe u n d den R eich th u m so lc h e r re lig iö s e r E rk e n n tn is s u n d W is se n sc h ä ft k ö n n en die s. g . W e r th u r th e ile n u r m inim ale B e d e u tu n g h aben.

E r l a n g e n . _______________ L. RabuS.

W a l t h e r , D r. F r . ( P f a r r e r zu B ra c k e n h e im in W ü rtte m b e rg ).

D ie c h r i s t l i c h e G l a u b e n s l e h r e a l s W i s s e n s c h a f t v o m L e b e n s m u t d a r g e s t e l l t . S t u t t g a r t 1 8 9 3 , K o h lh am m er (V III, 4 0 3 S. g r. 8 ). 6 Mk.

D e r V erf. e rh e b t den A n sp ru ch , den W e g zu z e ig e n , a u f dem die c h ristlic h e W e lta n s c h a u u n g w ie d e r zu a llg e m e in e r A n e rk e n n u n g g e b ra c h t w e rd e n k a n n . Seine G ru n d th e se l a u t e t : D as C h ris te n th u m is t das F u n d a m e n t des m enschlichen L ebens- m u th es. D a rin dass es dies i s t , w ird seine N o th w e n d ig k e it un d W a h r h e it offenbar. D er, dem es g e lin g t, im C h riste n th u m die G ru n d la g e des L eb en sm u th es a u fz u w e ise n , k a n n ihm z u r h e rrsc h e n d e n S te llu n g im m odernen G eistesleben verh elfen . D er. b e d e u tsa m ste B e sitz des M en sch en , d as im e ig e n tlic h e n V e rstä n d e L eb en b ed in g en d e in ih m , i s t n äm lich d e r L e b e n s - m u th . M it d e r B estim m u n g d ie se r G rösse erö ffn et W a lth e r seine D a rste llu n g .

D e r L e b e n sm u th is t eine E rsc h e in u n g des b ew u ssten G eistes­

lebens. E r g e w in n t G e s ta lt in H offnungen, P lä n e n u n d T h a te n (S. 5). E r is t die B e d in g u n g d er L e b e n s k ra ft, v erm ö g e d e re r d e r M ensch h a n d e lt. N ic h t e tw a sin d k ö rp e rlic h e V e r h ä lt­

n is se : G esu n d h eit, e n tsp rech en d e N a h ru n g u. a. B e d in g u n g d e r L e b e n s k ra ft (S. 6 ff.). Schon h ie r t r i t t ein G ru n d z u g d e r A u s­

fü h ru n g e n W a lt h e r ’s h e rv o r: die e n tsc h ie d e n e , a n tim a te r ia ­ lis tisc h e A b h ä n g ig m a c h u n g des L e ib lic h - N a tu r h a f te n vom G e istig e n . D e r L e b e n sm u th n u n is t a b h ä n g ig von U rth e ile n , w elch e im K opfe des M enschen g e sic h e rte S te llu n g einnehm en (S. 11 ff., 1 5 f.). W ie d e r L eb en sm u th sich a u f die W e lt des M enschen, ih n s e lb st m it e in g e re c h n e t, b ezie h t, w ie e r sie zum F e ld e sein er T h ä tig k e it m a c h t, so b ezie h en sich a u c h jen e U rth e ile a u f sie. I h r I n h a lt g e h t a b e r, allg em ein genom m en, d ah in , dass die W e lt, w elch e den M enschen u m g ib t, u n d dass d a s , w as in ihm i s t , le b e n fö rd e rn d e B e d e u tu n g fü r ih n h a t.

N u r v erm ö g e dieses In h a lte s sin d n a tü r lic h die U rth e ile in1

(3)

366

S ta n d e , den L eb en sm u th zu stü tz e n . Sie ersch ein en n u n von v o rn h e re in als re lig iö se U rth e ile . Sie sic h e rn n äm lich d e r W e lt d es M enschen d a d u rc h le b e n fö rd e rn d e n W e r th , d ass sie dieselbe von G e w a lte n a b h ä n g ig sein lassen, die dem M enschen g e n e ig t sind. B ei diesen G e w alten h a n d e lt es sich dem gem äss um p e rs ö n lic h e , d. h. um so lch e, die m it V e rn u n ft, m it E m ­ pfin d u n g b e g a b t sin d (v e rg l. S. 4 0 f . u. 91 f.). In d er A u s­

b ild u n g d e r re lig iö se n U rth e ile d u rc h le b t die M enschheit eine G esch ich te. D e r V erf. s c h ild e rt ih re H a u p te ta p p e n (S. 39 ff., 57 ff.). D e r H ö h e p u n k t d e r re lig io n sg e sc h ic h tlic h e n E n t ­ w ic k e lu n g w ird in C h ristu s e r r e ic h t, in d e r V e rk ü n d ig u n g C h ris ti vom R eiche G o ttes. H ie r w ird d e r e i n e p ersö n lich e W e ltm a c h th a b e r G o tt als V a te r d e r M enschen b ezeu g t. Seine v ä te r lic h e L ieb e zu ih n en b ild e t den C h a ra k te r seines W e lt­

re g im e n te s. D ie g a n z e W e lt e rs c h e in t a ls V a te rh a u s , in w elchem alles zum B e ste n d e r M enschen ’ g e le n k t w ird . I n dem G edanken an G o tt k a n n sich d e r M ensch d u rc h a u s z u ­ v e rs ic h tlic h in d e r W e lt b e w e g e n ; w e d e r äu ssere W id e r w ä r tig ­ k e ite n noch in n e re U nvollkom m enheit verm ö g en ih n zu e r ­ s c h ü tte rn . M it festem L eb en sm u th k a n n e r d asteh en und h an d eln . C h ristu s b r in g t also d as Id e a l des L eb en sm u th es (S. 5 3 , S. 71 f.). B e re its a u f d e r K in d h e itsstu fe des In d ividuum s fin d et sich d e r L eb en sm u th desselben von einem en tsp rech en d en G ed a n k e n k re ise g e tr a g e n . D ie E lte r n b ild en die M acht, w elche ü b e r die WTe lt des K in d es zu seinen G u n sten h e rrs c h t. So s c h a lte t d as K in d fre i in se in e r W e lt (S. 4 9 ff.).

D ie re lig iö se n U rth eile sin d W e rth u rth e ile . W a s sie in i h r e r c h ristlic h e n A u s g e s ta ltu n g von G o tt, vom M enschen se lb st u n d von d e r W e lt um ih n h e r s a g e n , b e trifft diese G rössen in ih r e r B e d e u tu n g fü r den M enschen. U eb er das V e rh ä ltn iss d erselb en z u r m enschlichen In te re ss e n sp h ä re gehen die U rth e ile n ic h t h in au s. I n d ieser A uffassung b e r ü h r t sich d e r V erf. m it R itsc h l un d K a n t (S. 77). A llein e r g e h t in so fern w e ite r w ie sie, als e r n ic h t n u r das re lig iö se E rk e n n e n in W e rth u rth e ile n v e rla u fe n lä s s t, so n d ern d as gesam m te E rk e n n e n (S. 19 ff., 32).

A lles E rk e n n e n w ird n äm lich n a c h sein er A uffassung h e rv o r­

g e trie b e n von dem m enschlichen L e b e n sin te re sse (S. 20). D iesem U rs p ru n g e n ts p re c h e n d e rf a s s t un d b e u rth e ilt es die D in g e n u r in ih r e r B e d e u tu n g fü r den M enschen (S. 2 0 u n d 3 6 5 ). In dem M asse, in w elchem es die v ersch ied en en S eiten fe s ts te llt, n ach denen ein D in g fü r d as m enschliche In te re ss e W e r th h a t, is t dies Ding- e rk a n n t (S. 20 ). W a lth e r u n te rsc h e id e t also n ic h t zw isc h e n dem re lig iö se n E rk e n n e n und einem su b jek tiv -u n in teres- s irte n W e lte rk e n n e n . R elig iö ses un d WTe lte rk e n n e n sin d g le ic h ­ a r t ig . J a , d e r in te re s s irte G ru n d trie b des E rk e n n e n s ü b e rh a u p t e n tf a lte t seine g an z e E n e rg ie in dem relig iö sen . In so fe rn lä s s t sich sag en , dass d as re lig iö se E rk e n n e n d asjen ig e x a t eüo/Tjv is t. S tir b t der re lig iö se E rk e n n tn is s trie b a b , b e u rth e ilt d er M ensch die D in g e n ic h t m eh r in d e r oben bezeich n eten W eise als le b e n fö rd e rn d , so b e d e u te t das eine S ch w äch u n g des E r- k e n n tn isstrie b e s ü b e rh a u p t. N un h ä n g t a b e r an se in e r W ir k ­ s a m k e it die L e b e n d ig k e it des B ew u sstsein s, des G eistes (S. 26).

D esh alb f ü h r t d as N ach lassen des re lig iö se n E rk e n n tn isss tre b e n s z u r V erk ü m m eru n g des B ew u sstsein s. In d em n u n d e r V erf.

den L e b e n sm u th u n d m it ihm die L e b e n s k ra ft von dem r e li­

g iö s e n , speziell n a tü r lic h von dem c h ristlic h e n E rk e n n e n a b ­ h ä n g ig m ach t, is t e r ü b e rz e u g t, den u n b e d in g te n W e r th dieses E rk e n n e n s ins L ic h t zu stellen . In d em e r a b e r le tz te re m seine B e d e u tu n g s ic h e rt, w eiss e r sich als G a r a n t des E rk e n n tn is s ­ stre b e n s ü b e rh a u p t un d som it als S c h ü tz e r des G eisteslebens.

A us diesem B ew u sstsein e n ts p r in g t die hohe A uffassung, w elche W a lth e r von seinem U n tern eh m en h a t (v e rg l. V o rw o rt S. V u S. 32).

W ie w o l nun die c h ristlic h e n E rk e n n tn is s e in W e rth u rth e ile n b esteh en , sin d sie doch n a c h d e r A n sch a u u n g des V erf. n ic h t e tw a le d ig lic h s u b je k tiv e r N a tu r. So is t d e r c h ristlic h e G ru n d ­ g e d a n k e des G o ttesreic h es, d e r V a te rs te llu n g des w e ltm ä c h tig e n G o ttes den M enschen g e g e n ü b e r, als W e r th u r th e il doch z u ­ g leich ein S e in s u rth e il, d. h. e r d rü c k t T h a ts ä c h lic h e s aus.

D ass dies d e r F a ll i s t , m uss d er M ensch im In te re s s e d er S tü tz u n g seines L eb en sm u th es, d e r a u f jenem u n d den m it ihm z u sam m en h än g en d en U rth e ile n b e ru h t, b e h a u p te n ; e r k a n n n ic h t a n d ers. E b en in ih r e r tra g e n d e n B e d e u tu n g fü r den L eb en s­

m u th b e w ä h re n sich die c h ristlic h e n U rth e ile als S ein su rth eile.

; W a s a b e r von den re lig iö s-c h ristlic h e n U rth e ile n g ilt, g i l t von I den W e rth u rth e ile n ü b e rh a u p t. S o w eit sie in d ir e k te r e r o d e r e n tf e r n te r e r B ezieh u n g zum L eb en sm u th steh en , seinem In te re s s e dienen, g eh en sie a u f T h a tsä c h lic h e s . V on h ie r aus v e rs te h e n

j w ir e s , dass d e r V erf. den le b e n s fä h ig e n , leb en sm u th ig en M enschen ü b e r d as, w as T h a tsa c h e , w as W a h rh e it is t, R ic h te r sein lä s s t (S. 1 8 8 ff. u. v e rg l. S. 3 3 1 ). „ D a s , w as m an T h a t ­ sach e zu n en n en b e lieb t, w ird eben ziem lich g en a u d a sjen ig e sein, w as ein m it g u te n F ä h ig k e ite n a u s g e r ü s te te r M ensch fü r eine solche e r k l ä r t “ (S. 1 9 1 ). W ir w e rd e n sehen, w elch ’ au s­

g ie b ig e n G eb rau ch W a lth e r von diesem K a n o n in d e r E n t ­ f a ltu n g des c h ristlic h e n G ed an k en g an zen m ach t.

N och eine an d e re E r w ä g u n g des V e rf.’s h ab e n w ir a n d ie se r S te lle h erv o rzu h eb en . D rü c k t die V o rste llu n g des G o tte s­

re ic h e s in ih r e r B e d e u tu n g f ü r den L eb en sm u th T h a ts ä c h lic h e s au s, s te h t d e r w e ltm ä c h tig e G o tt w irk lic h im V a te rv e r h ä ltn is s zu den M enschen, d an n is t d as A ufkom m en d ieser V o rste llu n g in d e r M en sch h eit eine W ir k u n g , die sich a u f G o tt z u rü c k ­ fü h r t. E s g il t h ie r w ie d e r d e r K a n o n : der L eb en sm u th v e r ­ la n g t es, dass m an so u r th e ilt. A lso d e r M ensch Je s u s C h ristu s, d e r je n e en tsch eid en d e V o rste llu n g in die M enschenw elt ein­

g e fü h r t h a t, is t T r ä g e r g ö ttlic h e r O ffenbarung.

E s sind im b is h e rig e n die P rin z ip ie n v o rg e fü h rt, von denen W a lt h e r ’s D a rs te llu n g d e r c h ristlic h e n G lau b en sleh re a u sg e h t.

A b er w ie g e s t a lt e t sich die D a rs te llu n g se lb st a n d e r H a n d d e r a n g eg eb en en P rin z ip ie n ? M an k ö n n te e tw a e rw a rte n , dass W a lth e r n u r die c h ristlic h e Z e n tra lid e e des R eiches G o ttes n ach ih re n M om enten e n tf a lte te u n d in ih r e r tr a g e n d e n B e ­ d e u tu n g f ü r den L eb en sm u th als W a h r h e it b e w ä h rte . W e ite r e tw a , d ass e r von d ieser Id ee au s n o th w e n d ig e K onsequenzen b e z ü g lic h G o ttes u n d d e r W e l t , sow ie b e z ü g lic h J e s u als des T r ä g e r s d e r Id ee z ö g e , K o n seq u en zen , die d a n n eb en falls S tü tz e n des L eb en sm u th es b ild eten . A llein ein solches V e r­

fa h re n h ä tt e einen S inn n u r von d e r V o ra u sse tz u n g aus, dass die V e rk ü n d ig u n g je n e r z e n tra le n Id ee u n d ih r e r K onseq u en zen g en ü g e, d a m it d e r M ensch sie im G lauben erfa sse u n d von ih r au s le b en sm u th ig sein L eb en g e s ta lte . H e rv o rg e h e n w ü rd e diese A uffassung a u f a lle F ä lle d a r a u s , dass d e r F a k to r d e r M enschensünde n ic h t in A n re c h n u n g g e b ra c h t o d e r u n te r s c h ä tz t w ü rd e. D en F e h le r b e g e h t d e r V erf. n ic h t (v e rg l. S. 1 1 7 f.

u. 7 2 ff.). E r v e rs u c h t es e n e rg isc h , d as V o rh an d en sein d e r Sünde in d er D a rs te llu n g zu seinem R e c h te kom m en zu lassen . F re ilic h v e r s ta tte n ihm seine P rin z ip ie n in d ieser B e z ie h u n g k ein en allzu w e ite n Spielraum .

E r b e g in n t seine L e h re n tw ic k e lu n g m it d er V o rfü h ru n g d e r R eich -G o ttes-Id ee. ' Im en g en Z u sam m en h an g e m it ih r b ie te t e r eine L e h re von G o tt (S. 87 ff.). S e lb stred en d w ird ü b e r G o tt n u r n ach S eiten se in e r W e ltb e z ie h u n g g e h a n d e lt, w ie sie d u rc h den G edanken des R eich es G o ttes b estim m t w ird . D e r

„ W a h n “ ein er S p ek u latio n ü b e r ein F iirsic h se in G o ttes w ird m it E n tsc h ie d e n h e it abgew iesen. So e n ts p ric h t es dem e rk e n n t- n is sth e o re tisc h e n S ta n d p u n k te des V erf. G erad e in d er A b ­ w eisu n g je n e r S p e k u la tio n b e w e g t e r sich indess in A u sd rü ck en , d e re n H a ltu n g n ic h t im m er eine w ü rd ig e g e n a n n t w erd en k a n n (S. 96ff., 1 8 7 f.) . Von d e r R e ic h -G o tte s - L e h r e g e h t e r ü b e r z u r L e h re von d e r E rlö s u n g (S. 1 1 9 — 2 4 4 ). H ie r s e tz t die R ü c k sic h t a u f die Sünde ein. D e r n a tü rlic h e M ensch s te h t e rfa h ru n g sm ä ssig u n te r d e r H e rrs c h a f t eines H a n g e s, w elch er dem L eb en sm u th e u n d dem leb en sm u th ig en H a n d e ln d u rc h a u s e n tg e g e n g e s e tz t is t. D as is t d e r H a n g z u r k ö rp e r-

! lieh en u n d seelischen S e lb s tz e rs tö ru n g . E r e rs c h e in t g e p a a r t

! m it e in e r A r t w o llü stig e n R eizes. I n diesem H a n g e s ie h t j W a lth e r die Sünde (S. 1 2 0 ff.). M an b e g re ift es, dass e r ih r W e se n so b estim m t. I s t die leb en sm u th ig e H a ltu n g , w ie sie d u rc h den re lig iö se n resp . c h ristlic h e n G ed an k en k reis g e s tü tz t w ir d , die k o r r e k te , d a n n m uss die e n tg e g e n g e s e tz te sü n d ig e in d e r S e lb s tv e rn ic h tu n g bestehen. D ie geläufige E r k lä r u n g d e r Sünde als des E goism us (v erg l. S. 1 2 2 ) b ie te t k ein en r e i n ­ lich en G e g e n sa tz g eg e n den L eb en sm u th . I n te re s s a n t is t es nun, zu seh en , w ie W a lth e r von d er ein g eh en d en E r ö r te r u n g ü b e r die Sünde au s z u r D a rle g u n g d e r E rlö s u n g s w a h rh e it f o r ts c h r e ite t. I n d e r V e rk ü n d ig u n g C h ris ti t r i t t dem sü n d ig e n T rie b e d e r M enschheit d erjen ig e G ed an k en k reis e n tg e g e n , d e r den L eb en sm u th s tü tz t. I s t e r als so lch er in d e r T h a t d e r

(4)

S ünde ü b e rle g e n , so m nss sich d as in C h ristu s ausw eisen.

C h ristu s, d e r T r ä g e r d e r Id e e des R eiches G o ttes, m uss au ch d e r G a r a n t d a fü r sein, dass diese Id e e im sü n d ig en M enschen u n g e h e m m t ih re K r a f t e n tf a lte n k a n n . D iese E r w ä g u n g f ü h r t a u f d ie V o rste llu n g des so terio lo g isch en W e rk e s J e s u C h risti (S. 1 6 9 — 2 2 4 ). D e r Y erf. b e u rth e ilt dasselb e ein m al a n d e r H a n d des E in d ru c k e s, den C h ristu s w ä h re n d seines A u ftre te n s b is zum T ode a u f seine U m g eb u n g g e m a c h t h a t , so d an n a n d e r H a n d d e r A u ssag en , in w elch en die J ü n g e r C h ris ti den A u s­

g a n g seines L eb en s, seinen T o d un d seine A u fe rste h u n g , als H e ils th a ts a c h e n v e rk ü n d ig t h ab en . A us d e r Id ee d e r v ä te rlic h e n L ie b e s h e rrs c h a ft G o tte s fo lg e rt C h ristu s die sü n d en v erg eb en d e G n ad e G ottes. I h r e V e rk ü n d ig u n g is t a b e r n ic h t, wrie R its c h l es w ill, zu lösen von d e r W u n d e rw irk s a m k e it C h ris ti, sodass le tz te r e ein neb en säch lich es M om ent seines A u ftre te n s b ild e te (S. 17 7 ff.). V ielm eh r g e h ö rt le tz te r e d u rc h a u s m it z u r P r e d i g t des H e rrn von d e r V e rg e b u n g d e r Sünden. D en n S ü n d en ­ v e rg e b u n g b e d e u te t im c h ris tlic h e n G e d a n k e n k re ise m ach tv o lle B e s e itig u n g a lle r in n e re n u n d ä u ss e re n F o lg e n d e r S ünde.

T r i t t die B e se itig u n g ih r e r äu sse re n F o lg e n dem S ü n d e r n ic h t v o r A u g e n , d a n n k a n n e r n ic h t a n die V e rg e b u n g g la u b e n u n d im G lau b en a n sie in n e rlic h von d e r Sünde fre i w e rd e n . E s g ib t k ein en G lau b en ohne ein d e ra r tig e s Sehen. D e r V erf.

r e a g i r t m it E n tsc h ie d e n h e it g eg en die T h ese R its c h l’s , dass die e rr e tte n d e W ir k s a m k e it C h ris ti n u r in d e r in n e r e n , ge- m ü th lic h e n B e fre iu n g des S ü n d ers von d e r Sünde zu e rk en n en se i (S. 1 8 1 ). E r b e h a u p te t, je n e T h e se m üsse den G lau b en z e r ­ s tö re n (S. 1 8 3 ). F ä l l t n u n a b e r im A u ftr e te n C h ris ti die V e r­

k ü n d ig u n g d e r V e rg e b u n g u n d die m a c h tv o lle A u fh e b u n g d er S ü n d en fo lg en zu sam m en , d a n n is t d a m it n a c h W a lt h e r ’s A n ­ sc h a u u n g die T h a ts a c h e d e r G o tte s so h n sc h a ft C h ris ti bew iesen (S. 1 7 6 ff.). E s g e h ö r t die v e r tr a u te s te p ersö n lich e B ezieh u n g des M enschen Je s u s C h ristu s z u r w e ltre g ie re n d e n M ach t dazu, dass e r k l a r u n d u n e n tw e g t die v e rg e b e n d e G nade G o ttes v e r ­ k ü n d ig t; es g e h ö rt sein p e rs ö n lic h e r A n th e il a n d e r W e lt­

m a c h t G o ttes d azu , d a ss e r in K r a f t die ä u sse re n K onsequenzen d e r S ünde f ü r die S ü n d e r b e s e itig t. (D e r M ensch is t w ied eru m im In te re s s e seines L eb en sm u th es g e n ö th ig t, dies als T h a ts a c h e a u sz u sp re c h e n .) N ic h ts an d e re s a b e r a ls je n e V e r tr a u th e it m it G o tt u n d d ieser A n th e il an se in e r M ach t is t im T ite l d er G o tte s so h n sc h a ft C h ris ti a u s g e d rü c k t. U m dieses A n th eiles a n d e r W e ltm a c h t G o ttes w ille n lä s s t sich au ch d ir e k t die G o ttg le ic h h e it J e s u C h ris ti b eh au p te n . D enn G o tt is t j a im C h riste n th u m als die w e ltre g ie re n d e M ach t g e k a n n t. U nd d a r in is t C h ristu s im b eso n d eren G o tt g le ic h , d ass e r seine M a c h t zu G u n sten d e r M en sch en , d er S ü n d er v e rw e n d e t (S. 2 2 4 ff).

D ie V e rg e b u n g d e r S ünden d u rc h C h ristu s is t die V o ra u s­

s e tz u n g d a f ü r , d ass d e r S ü n d e r dem v ä te r lic h e n R eg im en te G o tte s tr a u e n k a n n . D e r R eich - G o ttes - G laube des S ü n d ers a b e r u n d som it sein L eb en sm u th e m p fä n g t au ch e n tsch eid en d e : S tü tz e n vom A u sg a n g e d e r G esch ich te C h ris ti h e r. F ü r die, i w e lc h e n ic h t Z eu g en des A u ftre te n s C h risti sind, kom m en diese : w e se n tlic h in F r a g e . Im T o d e C h ris ti, den e r u n sc h u ld ig j

d u rc h die S ch u ld d e r M en sch h eit e rle id e t, w ird d e r g a n z e f u r c h tb a re E r n s t d e r M enschensünde a u fg e d e c k t (S. 2 0 8 f.). i Seine A u fe rste h u n g h in w ied eru m b ild e t den T h a tb e w e is , d ass j

d ie w e ltm ä c h tig e S ü n d erlieb e G o ttes u n d C h ris ti ü b e r S ünde I u n d T o d tr iu m p h ir t (S. 2 1 2 ff.). D e r th ä tig e G ehorsam g e g e n ! G o tt, den C h ristu s in d e r g e d u ld ig e n U ebernahm e d e r ä u s s e rste n L e id e n le is te t, lie fe r t die B ü rg s c h a f t d a f ü r , dass die U ebel, w elch e den S ü n d er treffen , n ic h t Z eichen se in e r G o ttv e rla s s e n ­ h e it sind (S. 2 1 8 ff.). So h a t die M e n sch h eit in C h ris ti T o d u n d A u fe rste h u n g den zu reich en d en G ru n d f ü r die b u s s fe rtig e V e rtr a u e n s h a ltu n g zu G o tt; ih re S te llu n g u n d ih r V e rh a lte n z u G o tt w ird h ie r g e ä n d e rt. E b en so w ird in C h ris ti T o d un d A u fe rs te h u n g G o ttes S te llu n g z u r M en sch h eit eine a n d ere. E r t r i t t ih r als d e r u n b e d in g t lieb en d e V a te r g e g e n ü b e r, als w e lc h e r e r sich v o r d e r E rsc h e in u n g C h ris ti n ic h t erw iesen h a tt e . D iese zw iefach e A e n d e ru n g b ild e t die V e rsö h n u n g (S. 1 9 6 ff., 2 0 2 f.).

W i r m üssen es u ns v e rs a g e n , a u f die w e ite re n ch risto lo g i- schen A u sfü h ru n g e n des V erf. (ü b e r die m etap h y sisch e S te llu n g C h ris ti S. 2 2 4 — 2 4 3 ) einzugehen. Sie b ild en a u c h n u r i

F o lg e ru n g e n au s dem b is h e r E n tw ic k e lte n . E b en so w e n ig k a n n d e r d r itte H a u p tth e il d e r v o rlieg en d en S c h rift, die H e ilig u n g s­

le h re (S. 2 4 5 — 3 9 9 ) , noch g e n a u e r b esprochen w erd en . D e r v o rg e n a n n te W a h r h e its - K a n o n e rm ö g lic h t es h ie r dem V e rf., die P e rs ö n lic h k e it des h e ilig e n G eistes, den G eistesem p fan g in d e r T a u fe (au ch in d e r K in d e rta u fe ), die M itth e ilu n g des L eib es u n d B lu te s C h ris ti im A bendm ahl als T h a ts a c h e n zu v e r tr e te n . Im ü b rig e n is t d ie se r T h e il au ch m it e in e r R e ih e a n re g e n d e r, d as e th isch e u n d p ra k tisc h -th e o lo g isc h e G eb iet b e ­ rü h r e n d e r E r ö r te r u n g e n a u s g e s ta tte t.

W a lt h e r ’s V e rh a lte n dem b ib lisch en C h risten th u m s-Z eu g n iss g e g e n ü b e r is t ein au sg esp ro ch en ek lek tisch es. W a s ihm in diesem Z eu g n iss a ls b ra u c h b a re s G edanken- u n d B e g riffs­

m a te r ia l f ü r die B a s ir u n g des L eb en sm u th es e r s c h e in t, d as e ig n e t e r sich a n , h äu fig g e n u g so , d ass e r den b etreffen d en B eg riffen einen vom B ib lisch en m e h r oder w e n ig e r ab w eich en ­ den I n h a l t g ib t (v e rg l. die V e rw e n d u n g d e r B eg riffe V e r­

sö h n u n g , H e ilig u n g , R e c h tfe rtig u n g u. a.). E s m uss j a dem D o g m a tik e r fre is te h e n , sich sein e eig en e B e g riffsw e lt zu schaffen, w en n e r n u r d eu tlich z u e rk en n en g ib t, w elches d e r S inn d e r ein zeln en T e rm in i is t. Im g ro sse n u n d g a n z e n t h u t das W a lth e r . A b e r m an h a t seinen A u sfü h ru n g e n g e g e n ü b e r den s ta r k e n E in d ru c k , w ie v ie l b e stim m te r u n d e in fa c h e r d e r I n h a l t d e r en tsch eid en d en b ib lisch en B egriffe, in sbesondere d e r p au lin isch en , is t. D e r V erf. h ä tt e g u t g e th a n , sich e in g eh e n ­ d e r m it d e r n e u te s ta m e n tlic h e n B e g riffsw e lt ab zu g eb en . D ie P rä z is io n se in e r A u sfü h ru n g e n w ü rd e n u r gew o n n en h ab en , von ih r e r W a h r h e it g a n z z u schw eigen.

A b e r diese A u sste llu n g t r i t t z u rü c k h in te r den B edenken, w elche w ir d e r g a n z e n P o sitio n u n d dem V e rfa h re n W a lt h e r ’s e n tg e g e n b rin g e n . N ach W a lt h e r h e is s t E rk e n n e n : die B e ­ d e u tu n g fe s ts te lle n , w elche die D in g e f ü r d as m enschliche In te re s s e h ab en , u n d c h ristlic h e s E rk e n n e n b e s te h t d a rin , d ass a u f G ru n d d e r P e rs o n u n d G esch ich te J e s u C h ris ti d e r W e r th fix irt w ird , w elch en G o tt fü r d as m enschliche L e b e n sin te re s se h a t. S o w eit sich von C h ristu s au s V o rste llu n g e n b ild en lassen , die G o tt a ls G a ra n te n d e r L e b e n s fre u d ig k e it, des L e b e n s­

m u th es, zum G eg e n stä n d e h ab en , lie g t w a h r e c h ristlic h e E r ­ k e n n tn iss vor. W i r w ollen nu n die F r a g e b ei S eite lassen , ob des V erf. e rk e n n tn is s th e o re tis c h e r S ta n d p u n k t ü b e rh a u p t g e n ü g e n d fu n d a m e n tirt is t. K ein esfalls v e r t r ä g t e r sich m it dem G ru n d o b jek t c h ris tlic h e r E rk e n n tn is s . F ü r d as U rth e il des C h riste n i s t es eine falsch e A uffassung, d ass sein L e b e n s­

in te re s s e den M assstab f ü r d as a b g eb en so ll, w as im G o tte s ­ g ed a n k e n W a h r h e it is t. M ag noch so v ie l au s d er ü b e r­

lie fe rte n c h ristlic h e n G o tte s v o rste llu n g u n d dem m it ih r z u sam m en h än g en d en G ed an k en k reise a u f diesem W e g e als W a h r h e it fe s tg e h a lte n w e rd e n k ö n n en — u n d b ei W a lth e r sin d es a lle rd in g s m assg eb en d e P u n k te — d e r E n ts c h e id u n g s ­ g ru n d ü b e r das, w as h ie r W a h r h e it is t, is t ein ir r ig e r . D e r G e­

sic h ts p u n k t des m enschlichen L e b e n sin te re s se s, d e r S ic h e ru n g des L e b e n sm u th e s, w ird in d e r c h ristlic h e n G o tte s v o rste llu n g w e it ü b erb o ten . D as C h riste n th u m m a c h t n ic h t e tw a G o tt n u r z u r G ru n d la g e eines k r ä f tig e n m enschlichen L e b en sb estan d es.

E s b in d e t die M en sch h eit u n d den M enschen a n G o tt, w e il e r G o tt i s t , d. h. w e il e r u n b e d in g te G e w a lt u n d u n b e d in g te s R e c h t ü b e r sie h a t , s o d a n n , w eil e r diese G e w a lt u n d dieses R e c h t in C h risto zu G u n ste n d e r M en sch h eit v e rw e rth e t.

T h e o z e n trisc h u n d n ic h t a n th ro p o z e n tris c h i s t d as C h risten -

j th u m . N u r k r a f t d ieser H a ltu n g e rm ö g lic h t es ein festes

j G la u b e n sv e rh a lte n in d e r R ic h tu n g a u f G o tt. D ie D a rs te llu n g

| W a lth e r ’s a b e r lä h m t die E n e rg ie des G o tte sg e d a n k e n s u n d

; som it au ch die E n e rg ie des G laubens. D as is t d as en t­

scheidende B e d e n k e n , w elches w ir g e g e n seine A rb e it v o rzu ­ b rin g e n h a b en . G e se tz t a u c h , es g e lä n g e n ic h t, bis a u f den le tz te n P u n k t den W e g zu z e ig e n , a u f w elchem die G ew iss­

h e it des c h ris tlic h e n G o tte sg e d a n k e n s gew o n n en w ird — d er V ersu ch , den m enschlichen L eb en sm u th ü b e r I n h a l t u n d W a h r ­ h e it desselben e n tsch eid en zu lassen , w ird als ein irreführender b e z e ic h n e t w e rd e n m üssen.

Köni gs be r g. Erich Schaeder.

(5)

B u h l , D . F r a n z (P ro fe sso r d e r T heologie a n d e r U n iv e rs itä t L e ip z ig ), G e s c h i c h t e d e r E d o m i t e r . S e p a ra ta u s g a b e au s dem R e fo rm a tio n sp ro g ra m m d e r U n iv e rs itä t L e ip zig . L e ip z ig 1 8 9 3 , E d elm an n (8 6 S. g r. 8). 1. 50.

E in S e p a ra ta b d ru c k au s dem E e fo rm a tio n sp ro g ra m m d er U n iv e rs itä t L e ip z ig von 1 8 9 3 , le id e r d u rc h m anchen üblen D ru c k fe h le r („einem S p e d ite u r e n “ , S. 3 5 , is t ein D anism us) e n ts te llt , w ie „ h in a u s z o g “ s t a t t h in a u fz o g (S. 5 6 ), „ d ie s e n “ s t a t t d re ie n (S. 66), „ d a h e im “ s t a t t d a h in (S. 7 5 ), „A som “ s t a t t A ssu r (S. 68), „ E th n a r e s e n “ (S. 84 ) u. a. m ., a b e r fleissig u n d m it g rö s s e r lite r a r is c h e r G e le h rs a m k e it g e a rb e ite t, indem h ie r n ic h t b lo s , w ie d e r T ite l v e rh e is s t, die a u ftre ib b a re n N o tiz e n ü b e r die S ch ick sale d e r E d o m iten b is zu ih rem S ch w in d en au s dem g esc h ic h tlic h e n D a se in zu sam m en g eo rd n et s in d , so n d ern au ch w ie z u r E in le itu n g in g r ö s s te r A u sfü h r­

lic h k e it, w a s sich ü b e r d as L a n d , ü b e r den N am en des V olkes, seine Graue u n d E le m e n te , ü b e r seine soziale G lied eru n g un d a u c h ü b e r seine R elig io n sa g e n lä s s t (bis S. 5 1). A uch w e r z u d e r L it e r a r k r iti k des V erf. a n den b ib lisch en B ü c h e rn sein F ra g e z e ic h e n s e tz t, h a t ihm doch fü r seine S toffsam m lung a u fr ic h tig zu d an k en . V e rm isst w ird a b e r eine eingehende U n te rs u c h u n g u n d bestim m tes- U rth e il ü b e r die bib lisch e E r ­ z ä h lu n g von den Z w illin g sb rü d e rn E s a u u n d J a k o b , sow ie eine g e n ü g e n d e A u f k lä r u n g d e r T h a ts a c h e , dass die ä lte s te n P r o ­ p h e te n den H a ss g e g e n E dom d avon h e r le ite n , dass dasselbe u n e r w a r te t die n a tü r lic h e B ru d e rp flic h t g eg e n I s r a e l in g ra u s a m e r S e lb s tv e rh ä r tu n g v e rle u g n e t habe. J e n e E rz ä h lu n g u n d dieses g e tä u s c h te V e rtr a u e n a u f E dom s h ü lfre ic h e T h eil- n ah m e w e rd e n doch in Z u sam m en h an g g e b ra c h t w e rd e n m üssen m it dem b eso n d eren V e rw a n d ts c h a fts v e rh ä ltn is s d e r R elig io n en b e id e r V ö lk er. D ie au ch dem V erf. au ffällig e T h a tsa c h e , dass d a s A lte T e sta m e n t, a u ss e r d e r allg em ein en N o tiz 2 C hron. 25, 14 ü b e r se iriitisc h e H e ilig th ü m e r, die so s e lb stv e rstä n d lic h sind w ie die „ G ö tte r S a m a r ia s “ , k e in e n dem G o tte I s ra e ls fein d lich u n d e x k lu siv g e g e n ü b e rs te h e n d e n N a tio n a lg o tt E dom s k e n n t, k a n n n ic h t z u fä llig sein, so n d ern h ä n g t g ew iss m it den oben- b ezeich n eten U m stän d en u rs ä c h lic h zu sam m en ; sie w ird k au m m it dem V erf. au s d e r irre lig iö s e n R o h h e it des doch d u rc h seine „ W e is h e it“ b e rü h m te n E d o m iterstam m es a b g e le ite t w e rd e n können. D en M angel a n edom itischen S o n d e rg ö tte rn d u rc h A n a ly se d e r s. g. th eo p h o ren E ig en n am en in biblischen un d a u sserb ib lisch e n N a c h ric h te n zu e r s ta tte n u n d so ein edom iti- sches P a n th e o n h e rz u s te lle n , b le ib t ein p re k ä re s H ü lfsm itte l, e r s te n s , w eil w ir n ic h t w issen , w e d e r w e r den N am en e r s t­

m a lig g e sc h ö p ft, noch w as d e r sich d ab ei g e d a c h t h a t , d e r den lä n g s t tr a d ir t e n N am en a u f den zu B en en n en d en a n ­ w e n d e t, u n d zw eite n s w eg en d e r K o n seq u en zen , die dieses V e rfa h re n , a u f die is ra e litis c h e n E ig e n n a m e n a n g e w a n d t, fü r u n se re V o rs te llu n g von dem is ra e litisc h e n G ö tte r s ta a te h ab en w ü rd e . A us den T h ie rn a m e n , die in den N am en ed o m itisch er G au e un d K la n e Vorkommen, a u f u rs p rü n g lic h e n T otem ism us d e r E d o m ite r z u rü c k z u sc h lie sse n , w as jenem V e rfa h re n g a n z a n a lo g is t, h a t j a au ch d e r V erf. se lb st m it R e c h t a u sd rü c k ­

lic h a b g e le h n t. A. Z.

B ä n t s c h , B ru n o (L ic. theol., D r. phil. in E r f u r t) , D a s H e ilig k e itsg e se tz L ev . X V II— X X V I. E in e historisch­

kritische U n te rs u c h u n g . E r f u r t 1 8 9 3 , H ugo G ü th e r (V II, 1 5 3 S. g r. 8).

D ie T en d en z d ieser S c h rift is t in dem S c h lu ssw o rt z u ­ sam m e n g e fa sst: „ E s kom m t je t z t in d e r a ltte s ta m e n tlic h e n F o rs c h u n g n ic h t sow ol d a r a u f a n , g a n z neue S eiten an den einzelnen G eg e n stä n d e n d erselb en au fzu w eisen u n d sie u n te r ü b e rra sc h e n d e n G esic h tsp u n k te n z u b e tr a c h te n , als v ielm eh r die d u rc h die w issen sch aftlic h e K r itik des A . T . geschaffene g e sc h ic h tlic h e A n sc h a u u n g bis in s E in z e ln s te h in e in a u s ­ z u g e s ta lte n , zu p rü f e n , zu k o rr ig ir e n , z u e r h ä r t e n “ . Ob bei d ie s e m , g e g e n w ä rtig h e rrsc h e n d e n B e trie b d e r a ltte s ta m e n t­

lich en F o rs c h u n g e n n ic h t a u f G ru n d ein e r „g e sc h ic h tlic h e n A n sc h a u u n g “ g e b a u t w ir d , w elche se lb e r von s e h r zw eifel­

h a f te r S o lid itä t i s t , b le ib t die F r a g e . D av o n ab g eseh en h a t auch die v o rlie g e n d e S p e z ia lu n te rsu c h u n g des fleissigen V e r­

fassers ih re n W e r th u n d ih r V e rd ie n st. Sie b e s c h ä f tig t sich lem „ H e ilig k e its g e s e tz “ , w ie m an n a c h K lo ste rm a n n die

G esetzesg ru p p e L ev . 1 7 — 2 6 n en n t. D e r U m fan g d ieses pen- ta te u c h is c h e n S tü c k s se lb st is t fre ilic h noch G e g e n sta n d d e r D iskussion u n d w ird von B ä n ts c h z u e rs t u n te r s u c h t u n d w esen tlich a u f diese K a p ite l b e sc h rä n k t. D a n n w ird die G ru p p e se lb e r k ritis c h a n a ly s ir t und a n folgende v ersch ied en e V e r­

fa s s e r oder R e d a k to re n v e r th e ilt: 1) H 1 = L ev. 1 8 — 2 0 sam m t S tü c k e n au s den K a p ite ln 2 3 . 2 4 . 2 5 u n d 26, 1. 2. 2) H 2 = L ev . 21. 2 2 . 3) H 3 = L ev . 17. 4) L ev . 26 eine eig en e R ede, e r s t z u le tz t als S chluss a n g e h ä n g t. D azu kom m en noch die Z u th a te n des R e d a k to rs , d e r d as H e ilig k e itsg e se tz in P e in g e fü g t h a t.

B ei B estim m u n g d e r E n ts te h u n g s z e it des H m uss also zw isch en dessen B e sta n d th e ile n u n te rsc h ie d e n w erd en . H 1 sei a b h ä n g ig vom B u n d esb u ch , D eu tero n o m iu m , dem D e k a lo g E x . 2 0 . D a g e g e n m a c h t B ä n tsc h das b ed eu tsam e Z u g estän d n iss, dass E z e c h ie l jü n g e r als H 1 un d von diesem a b h ä n g ig sei.

„ Ic h h a b e n u n a u f G ru n d d e r g e w iss e n h a fte s te n D e ta ilu n te r­

su ch u n g die G ew issh eit e r la n g t, dass L ev. 1 8 — 2 0 n e b st Z u ­ b e h ö r th a ts ä c h lic h ä lt e r a ls die R eden E z e c h ie l’s is t u n d den A u sfü h ru n g e n dieses P ro p h e te n a n e in e r S te lle g e ra d e z u z u G ru n d e lie g t, ich m eine E z . 18. 2 0 . 2 2 . 2 3 “ . So e r g ib t sich fü r ih n d e r Schluss, dass dieses G esetz in den J a h r e n zw isch en 6 2 1 (D euteronom ium ) u n d 5 9 1 e n ts ta n d e n se i, w ol n ic h t v o r 6 0 9 , d a d as V e rb o t, den T a g e lö h n e rn ih re n L o h n v o rz u e n t­

h a lt e n , L ev . 19, 13 w ie a u f Jo ja k im u n d seine G rossen g e ­ m ü n z t sei; ü b e rh a u p t ste lle dieses G esetz eine R e a k tio n g eg e n d as se it dem g e n a n n te n K ö n ig w ie d e r au fleb en d e H eid en th u m d a r. — W i r g esteh en , d ass u n s diese G ebote ü b e rh a u p t n ic h t w ie G ele g e n h e itsg e se tz e g eg e n einzelne Z e itsc h ä d e n Vorkommen, so n d ern dass dieselben n a c h un serem D a fü rh a lte n a u g en sch ein ­ lich zu e in e r v ie l u m fassen d er a n g e le g te n G ese tz g e b u n g g e ­ h ö ren . Um so u n g la u b lic h e r is t uns eine solche fru c h tb a re G esetzesp ro d u k tio n in den le tz te n J a h r e n des ju d ä isc h e n G e­

m ein w esen s, w o d asselbe n u r noch k ü m m erlich st sein D a se in f r is te te u n d v o r allem die tr e u e n V e re h re r J a h v e ’s w e n ig in d e r L a g e u n d S tim m u n g sein k o n n te n , s t a t t des v o r k u rzem e r s t gefu n d en en deuteronom ischen neue m osaische G esetze zu p ro k lam iren .

B e i H 2 n im m t d e r V erf. n ach ezech ielisch en U rs p ru n g an , un d e r k l ä r t die sp ra c h lic h e n B e rü h ru n g e n au s A b h ä n g ig k e it dieses S tü ck es von jen em P ro p h e te n . E r m uss a b e r se lb st g este h e n , dass d e r B ew eis h ie r v iel w e n ig e r s tr in g e n t zu e r ­ b rin g e n is t, als b ei K o n s ta tiru n g des u m g e k e h rte n V e rh ä ltn iss e s f ü r H 1. W e se n tlic h s t ü tz t e r sich n u r a u f d as F e h le n des H o h e n p rie s te rs b ei E z e c h ie l; a lle in dieses a rg u m e n tu m e si- le n tio is t m isslich , d a die U eb erg eh u n g des H o h e n p rie s te rs b ei E z ech iel sich a u ch an d e rs e rk lä re n lä s s t. U nbegreiflich is t u n s d ieser H 2 als exilische P e r s ö n lic h k e it, w elche den P ro p h e te n E z ech iel doch w ol aus V e re h ru n g sp ra c h lic h n a c h ­ a h m t, a b e r sich m it seinen O ffenbarungen u n g e sc h e u t in W id e rs p ru c h s e tz t. A uch H 3 soll von einem E x u la n te n stam m en . Zu den U n g e re im th e ite n , w ie sie die h e u tig e K r itik ih re n e tw a s le ic h tg lä u b ig e n F re u n d e n z u m u th e t, g e h ö r t, w as S. 1 1 6 f. ü b e r die E n tw ic k e lu n g des S ch la c h tg e b o ts g e s a g t is t. D ie L ev. 17, 3 ff. m it so grossem N a c h d ru c k e in g e sc h ä rfte B e s c h rä n k u n g alles S c h lach ten s a u f d as H e ilig th u m soll einem E x u la n te n in den S inn gekom m en s e in , w eil e r sein V olk n ic h t m eh r ü b e r ein g ro sses L a n d a u s g e b r e ite t, so n d ern als kleine, um das H e ilig th u m g e s c h a rte G em einde v o r A u g en (?) h a tt e . E in e solche n a n n te e r w a h rsc h e in lic h : „jed w ed er M ann au s dem H a u se I s r a e l “ ! — L ev . 2 6 soll von einem E x u la n te n , d e r ein K om pendium au s E zech iel a u sz o g , en tw o rfen un d s p ä t e r , a b e r au ch noch im E x i l , als die R ü c k k e h r b a ld in A u ssic h t s ta n d , dem H als Schluss b eigegeben w o rd en sein.

S o n st h ä t t e ja , m e in t d e r V erf., E z e c h ie l seine g a n z e P h ra s e o ­ lo g ie un d se h r w esen tlich e V o rste llu n g e n au s diesem B uche e n tle h n t, u n d es bliebe fü r ih n n ic h t allzu v ie l O rig in ales m e h r ü b rig . D ies is t denn doch eine U eb e rtre ib u n g , u n d w ir sehen k ein en G ru n d , w a ru m n ic h t d e r A nschluss des p ro p h e ti­

sch en P re d ig e rs im E x il a n d as v o rlieg en d e G esetz sich so den k en liesse, w ie K lo ste rm a n n es d a r g e s te llt h a t, zu m al w en n z u H 1 ein solches V e rh ä ltn iss erw iesen ist.

Am S chluss w ird d as H e ilig k e itsg e se tz noch th e o lo g isc h c h a r a k te r i s ir t n a c h sein er m o ralisch en A uffassung des V e r­

Cytaty

Powiązane dokumenty

Dieser Uebelstand zeigt sich in vielen Punkten seiner Darstellung, besonders aber darin, dass er sich mit der Thatsache nicht recht auseinandersetzt, dass die

Denn Nietzsche denkt nicht blos die verschiedenen Phasen seiner Weltanschauung, er durchlebt sie an sich selbst, und seine Urtheile über die Zeit gelten in

Dass die Orthodoxie aber seicht und geistlos, ist, geht nicht nur schlagend aus denjenigen ihrer Lehrstücke [hervor, gegen welche sich meine Angriffe richten,

nimmt, wie jedes andere Buch, und ihres Wesens und ihrer Geschichte auf „natürlichem“ Wege geistig mächtig zu werden bemüht ist, wiederum unter Voraussetzung

niss der Kindheitsgeschichte minder wesentlich, als der eben berührte Punkt, und als mancher andere, wie z. auch die Darstellung im Tempel, bei der der Verf. uns

Denn dabei wird es bleiben und immer deutlicher wird es sich herausstellen: wie Theologie nicht ohne Philosophie und daher auch nicht ohne Metaphysik, so die

— Die theologische Fakultät in B e r l i n stellt für das nächste Studienjahr folgende akademische P r e i s a u f g a b e n : für den Königlichen Preis: „Recht

Eine besondere Freude aber wird es ihm auch gewesen sein, als ihm eines seiner kritischen Ergebnisse, dass die als fünfte deutsche Bibel bisher gezählte