Ml. Tom VI.

Ml . Warszawa, d. 13 Lutego 1887 r. Tom VI.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S Z E C H Ś W IA T A ."

W W a rs za w ie : rocznie rs. 8 kw artalnie „ 2 Z p rze s y łk ą p ocztow ą: rocznie „ 10

półrocznie „ 5

Prenum erow ać m ożna w R edakcyi W szechświata i we w szystkich księgarniach w k raju i zagranicą.

K om itet R edakcyjny stanowią: P. P. Dr. T. Chałubiński*

J . Aleksandrowicz b. dziekan Uniw., mag. K. Deike>

mag. S. K ram sztyk, Wł. Kwietniewski, J. Natansoi), D r J. Siem iradzki i mag. A. Ślósarski.

„W szechśw iat11 przyjm uje ogłoszenia, których treść m a jakikolw iek związek z nauką, na następujących w arunkach: Za 1 wiersz zwykłego druku w szpalcie albo jego miejsce pobiera się za pierwszy raz kop. 7 >/2,

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

i^dres IE3ed.ałs:c37-i: K rakow skie-Przedm ieśoie, OSTr 6S.

J a k obszar ziemi znany narodom staro­

żytnym drobny był tylko, tak też i świat cały szczupłym im się w ydaw ał. Złudzony błękitem atm osfery, n a k ry ł człow iek całą przestrzeń światową sklepieniem kryształo­

wym, do którego gw iazdy przytw ierdził, mieszcząc je tym sposobem wszystkie w j e ­ dnakiej od ziemi odległości i, ja k dzisiaj dzieci, sądził nieledw ie, że sięgnąć po nie zdoła. Potom kow ie Noego budow ali wie­

żę, by do nieba dotrzeć, a wedle powieści H om era W ulkan z Olim pu przez Jow isza strącony dzień cały spadał, zanim się na ziemię dostał; ocena zaś tój odległości tem skromniej się tu przedstaw ia, że nie domy­

ślano się zgoła biegu przyspieszonego ciał spadających. Zw olna wszakże odległość sklepienia niebieskiego w zrastała stopnio­

wo do setek, tysięcy, milijonów mil, aż na- koniec, ja k b y p ułap w dusznej sali, wydało się ono człowiekowi ciężkiem, rozbił je i rozw iał w nicość, a gw iazdy po bezmier­

nej rozrzucił przestrzeni. O dgadł, że d ro ­

bne te św iatełka to słońca dalekie i zapra­

gnął zmierzyć odległość, ja k a nas od nich dzieli. D ługo jed nak olbrzymie to zada­

nie niedostępnem się zdawało, środki, ja k ie - mi rosporządzano, były zbyt słabe i nie star- . czyły do osięgnięcia celu. W ostatnich do­

piero czasach metody coraz dokładniejsze i coraz doskonalsze narzędzia uwieńczyć dozwoliły w ytrw ałe usiłow ania pewnem powodzeniem, choć i to wobec ogrom u zada­

nia slabem tylko zostaje. Pow adzenie to zresztą ulepszeniu narzędzi raczej aniżeli metod zawdzięczamy; zdum iewający ju ż bo­

wiem genijusz astronom ów dawnych w ska­

zał drogi tych badań, którym sprostać wszakże m ogły dopiero przyrządy ta k do­

kładne, jak ie rozwój techniki za dni na­

szych na usługi nauki oddał. Konieczność narzędzi tak doskonałych wyjaśni nam opo­

wiadanie dalsze.

Zasada, na której polega mierzenie odle­

głości ciał niebieskich, je s t bardzo prosta,—

jest ona ja k b y spotęgowaniem tylko tych metod, które nam służą do oceny wysokości lub oddalenia jakiegokolw iek przedm iotu niedostępnego na ziemi: idzie o to tylko, by przedm iot dany z dwu odrębnych stanowisk

| rospatrzyć,

9 8 W SZECHŚW IAT. Nr 7.

O bjaśni nam to zresztą p rz y k ła d naj- 1 prostszy, oznaczenie wysokości wieży j a ­ kiejkolw iek A B (fig. 1). W tym celu spo­

glądam y na szczyt jej z dowolnie obranego miejsca C, oznaczając przytem zapomocą jakiegokolw iek kątom iaru k ąt ACB, pod którym szczyt ten widzimy; podobnież z in ­ nego, rów nież dowolnego stanow iska D oznaczamy k ąt ACD. Jeżeli więc nadto zm ierzym y podstawę CD, będziemy w tró j­

kącie B CD znali bok DC i dwa przyległe mu kąty D i BCD (t. j. 180° —BCA), p roste tedy zasady gicom etryczne pozw olą nam obliczyć długość boku CB, a w dal­

szym ciągu z trójk ąta AB C i żądaną wyso­

kość wieży AB.

Znajomość kątów C i D tró jk ąta C BD , wskazuje nam i wielkość k ąta B, k tóry

w zadaniach tych główne posiada znacze­

nie. Ł atw o bowiem wnieść, że im wieża je s t wyższą, tem kąt ten staje się m niej­

szym, a wielkość jego wiąże się bespośre- dnio z oddaleniem p u n k tu B. K ą t ten nosi słynną w astronom ii nazw ę paralaksy i w ska­

zuje różnicę kierunków , ja k a zachodzi, gdy obserw ator stanowisko sw oje zm ienia, albo też różnicę kierunków , z k tórych dwaj ob­

serw atorow ie dostrzegają przedm iot b a d a ­ ny. M ożna też powiedzieć, że je s tto kąt, pod którym obserw ator umieszczony n a wie­

ży w idziałby podstaw ę CD.

G dy w szakże p u n k t B usuw a się tak da­

leko, że oba k ierunk i CB i D B stają się ju ż niemal rów noległe, czyli innem i słowy, gdy k ą t B staje się tak drobnym , że go ju ż wy­

znaczyć niepodobna, w tedy niem a para lar ksy, tró jk ą t nie istnieje, odległości zatem punktu 13 wymierzyć nic zdołam y. Można

sobie poradzić, przybierając podstaw ę w ięk­

szą, ale i tu je st kres ostateczny, wskazany choćby krańcam i ziemi.

Otóż trudność taka istnieje ju ż przy ozna­

czaniu odległości najbliższych nam naw et ciał niebieskich. G dybyśm y z pow ierzchni ziemi przejść mogli do jej środka, to jest prze- sunęli się o 853 mil gieogr. czyli o 6371 k i­

lometrów', to zm iana, jak ab y stąd nastąpiła w położeniu względem nas księżyca, nie w y­

nosiłaby ani jednego stopnia w mierze k ą ­ tow ej; k ąt ten bowiem, k tóry odpow iada kątow i B przy w ierzchołku wieży i który stanow i p aralak sę księżyca, wynosi ledwie 57 m inut, a odległość księżyca od środka ziemi w yrów nyw a 6 0 '/4 prom ieniom ziem­

skim.

Trudności wszakże, ja k ie .pokonać n a le ­ żało przy oznaczaniu odległości najbliższe­

go naszego sąsiada, drobne są ledwie wobec przeszkód, ja k ie się nastręczają przy docho­

dzeniu odległości słońca. W trzecim wieku przed C hrystusem A rystarch obliczył, że słońce 19 razy je s t od nas więcej, aniżeli księżyc, oddalone; rezu ltat ten bardzo dale­

ki je st od rzeczywistego, odległość bowiem słońca 400 razy je s t większa aniżeli księży­

ca, za błąd ten wszakże winić należy nie

| m etodę astronom a starożytnego, ale niedo­

kładność jego narzędzi. Na podstawie in­

nych pom ysłów obliczył H ipp arch, że odle­

głość słońca wyrów nywa 1200 promieniom ziem skim , co czyni około m ilijona mil. Z re­

sztą i za czasów K o pernika narzędzia nie lepsze były aniżeli w czasach starożytnych, dlatego też i tw órca astronom ii nowej w tem samem, co H ip p arch , oddaleniu mieści słoń­

ce. O dkrycie dopiero lunety, a zwłaszcza połączenie jój z przyrządam i mierniczemi,

A v z m o g ł o środki oceniania w ym iarów św ia­

towych; p rzy pomocy lunety i na podstawie pew nych przypuszczeń wywnioskował H u y - g h e n s, że odległość słońca wyrów nywa 25086 prom ieniom ziemskim; przypuszcze­

nia H u yghensa były w praw dzie błędne, szczególnym jed n ak zbiegiem okoliczności rezultat rach unk u tego gienijalnego męża niew iele od praw dy odstępuje. Zresztą, pomimo wszelkiój dokładności dzisiejszych narzędzi m ierniczych, w yjątkow e tylko oko­

liczności dozw alają p aralaksę słońca ozna- I czyć; stanow i ona bowiem k ąt niew ypow ie­

Nr 7 . WSZECHŚWIAT. 9 9

dzianie drobny, niedochodzący 9 naw et se­

kund, mniej aniżeli '/3ao część jednego sto- jrtiiSi Dzieje zresztą badań, tyczących się odległości słońca, opowiedzieliśmy przed kilku laty w naszem piśmie '), a obecnie ro- zejrzyć się mamy po przestw orzach dal­

szych: ponieważ jed n ak odległość ziemi od słońca stanowi jednostkę do oceny wymia­

rów tych przestrzeni dalszych, przytoczyć tu nam w ypada jeszcze, że na podstawie ostatnicli badań paralaksa słońca zaw iera sic w granicach 8",79 a 8",88; granicom tym odpow iadają odległości średnie słońca 149.650.000 i 148,970,000 kilom etrów czyli 20.167.000 i 20,076,000 mil gieograficznych.

Niepewność wynosi przeto jeszczc pól m i­

li j ona kilom etrów z górą, co wszakże wzglę­

dnie do tej odległości je s t wielkością zgoła nieznaczną, nie je s t bowiem większą od po­

myłki, jakąbyśm y popełnili, oceniając od­

ległość W arszaw y od K rak o w a o dwie nie­

spełna w iorsty błędnie.

W miarę, ja k pow iększała się w oczach człowieka odległość ziemi od gw iazdy dzien­

nej, w zrastały też w odpowiednim stosunku wszystkie w ym iary u k ład u słonecznego.

Starożytni ju ż astronom owie umieścili pla­

nety w należytym porządku, wedle odle­

głości ich od ziemi. K ep ler wszakże dopie­

ro w ykrył wzajem ną zależność, ja k a zacho­

dzi między czasem obiegu planet dokoła słońca a odległościami ich od niego; skoro~ n i tedy wiemy, ja k daleko od ziemi do słońca, możemy bespośrednio i wszystkie inne pla­

nety w należytych umieścić odległościach.

N eptun, krążący na kresach układu słonecz­

nego, przypada w odległości 600 milijonów mil od słońca, cały zatem znany system sło­

neczny zajm uje w przestrzeni obszar o śre­

dnicy 1200 m ilijonów mil.

W zestaw ieniu wszakże z odległościami najbliższych gwiazd stałych olbrzym ie te w ym iary naszego układ u słonecznego n ie­

znacznym są ledwie drobiazgiem; skoro ju ż oznaczenie paralaksy słońca je s t zadaniem tak mozolnem, a kąt ten tak jest drobny, że najdzielniejsze przyrządy ledwie uchwycić go mogą, to dla oznaczenia paralaksy ja -

'} Ob. W szechśw iat z r . 1883 str. 129 i n a st.

kiejkolwiek gwiazdy stałej odległości, jak ie- mi na ziemi rosporządzam y, żadnego ju ż i mieć nie mogą znaczenia, a rospatrując j a ­ kąkolw iek gw iazdę choćby z dwu krańców średnicy ziemskiej, dostrzegać ją będziemy zawsze w jednym kierunku. Granice jed n ak ziemi nie są to jeszcze najodleglejsze sta­

nowiska, ja k ie do rosporządzania mamy.

Jakk olw iek Kopernik w kwestyi wymia-

i rów św iata stał jeszcze w ogólności na sta­

nowisku astronomii starożytnej, to wszak­

że samo uruchom ienie ziemi, wprawienie

; w obrót planet dokoła słońca, odosobniło silniej układ słoneczny od gwiazd stałych.

Za wzorem poprzedników swoich pozosta­

wił je jeszcze K opernik na jednej sferze

i kryształow ej, w jednakow ej od słońca odle­

głości, ale, ja k b y dla uk ład u swego więcej potrzebując miejsca swobodnego, m usiał sfe-

i rę tę gwiaździstą przenieść znacznie dalej.

| Skoro bowiem ziemia nie jest nieruchom ie 1 do stałego przykuta miejsca, ale położenie

■ swe w ciągu roku w przestrzeni zmienia, : przebiegając olbrzym ie przestw orza, to bieg

jej powinien się odzw ierciedlać w pozor­

nym ruchu gwiazd, podobnie ja k przed oczyma podróżnika przesuw ają się drzewa, wzdłuż których pociąg go unosi. K opernik pojm ow ał to dobrze, że bespośrednim wy-

■ nikiem obrotu ziemi dokoła słońca winna I być zm iana roczna w położeniu gwiazd na

| niebie, — dowodu tego wym agano na po- j parcie jego nauki. Dowodu tego jednak nie

| było, bo gw iazdy latem i zimą, przy każ- dem położeniu ziemi, stałe swe, niezmienne zachowują stanowisko. Na szczęście b rak ten ruchu pozornego gwiazd nie zraził zgo­

ła myśliciela, o rzetelności swych zasad sil­

nie przeświadczonego; tłum aczył on to słu­

sznie znaczną odległością gwiazd stałych, i tak, że wobec niój cała naw et średnica drogi, po którój ziemia się dokoła słońca toczy, punkt zaledwie stanowi. W iem y jednak, że

| za czasów K opernika oddalenie słońca oce­

niano niewięcej ja k na m ilijon mil; gdyby miano pojęcie o istotnej odległości, możeby i stronnicy nowej tej nauki zaw ahali się wobec przypuszczenia tak olbrzym ich wy­

m iarów świata, do których um ysły ówcze­

sne przygotow ane jeszcze nie były. A w ła­

śnie brak tego pozornego ruchu gwiazd, i który być winien odzwierciedleniem isto­

1 0 0 W SZECHŚW IAT. Nr 7.

tnego biegu ziemi, głów nie skłonił T ychona de B rahe do zarzucenia nauki K opernika, do unieruchom ienia poruszonej ju ż przez wielkiego astronom a ziemi.

Podobnie, ja k nazywam y paralaksą zmia­

nę w położeniu ciała niebieskiego dla obser­

watora, który zmienia stanow isko sw e n a ziemi, tak też i zmianę, powodowaną, p rz e ­ suwaniem się ziemi w przestrzeni nazw ano paralaksą roczną. Na fig. 2 elipsa AB p rz ed ­ staw ia drogę ziemi około słońca czyli eklip- tykę; w ciągu półrocza przesuw am y się z położenia A do-B, a że odległość zieini od słońca A C wynosi 20 m ilijonów mil, poło ­ żenie swe w przestrzeni zm ieniam y o 40 m i­

lijonów mil. K ieru n ek więc w jak im d o ­ strzegam y na niebie gw iazdę G zm ienia się o kąt A G B ; w pierwszem stanow isku w idzi­

my ją na niebie w punkcie a, w drugiem — w punkcie b. K ą t zatem A G B stanow i w ła-

//

* t t / y

A

F%.

śnie p aralak sę roczną, lubo pod tą nazw ą zw ykle rozum ie się jeg o połowę, zatem kąt, pod ja k im obserw ator umieszczony na gwieź- dzie G w idziałby prom ień drogi ziemskiej AC.

Dziś, gdy wiemy j a k d robniutką je s t ta p aralaksa roczna najbliższej naw et gw iazdy, pojm ujem y, że ani K o p ern ik , ani najbie- glejszy obserw ator z czasów przedhistorycz­

nych Tycho de B rahe, zm iany wr położeniu gwiazd dopatrzeć nie zdołali; a i długo po nich usiłow ania najznakom itszych astro n o ­ mów, rosporządzającyeh narzędziam i coraz dokładniejszem i, coraz potężniejszem i, były płonne. R ozw iała się ułudna sfera k ry s z ­ tałowa, na której gw iazdy stałe m iały być rozmieszczone; dom yślano się, że są one ro z­

rzucone w przestrzeni w n ad e r różnych od nas odległościach, poznano istotne o d d ale­

nie ziemią od słońca, wiedziano, że w zglę­

dem poprzedniego swego położenia p rzesu ­ wa się ona w ciągu półrocza o 40 m ilijonów m il, ale ani je d n a gw iazdka ruchu paralak- tycznego n ie zdradzała. W pojęciach tedy człow ieka św iat w zrastał do w ym iarów nie­

pojętych, nieskończonych; najbliższą naw et gw iazdkę trzeba było mieścić w odległości takiej, wobec której przesunięcie się ziemi o dziesiątki m ilijonów mil, o całą średnicę jó j drogi, pozostaje drobiazgiem bez zna­

czenia, je s t zerem , je st niczem.

G dy bespośrednie oznaczenie k ąta ta k drobnego nastręczało trudności nieprzezw y­

ciężone, należało się postarać o środek jak iś pomocniczy, o wybieg, któryby pracę tę u łatw ił. D rogę tę Wskazał jeszcze G ali­

leusz, ,a objaśnia j ą nasza fig. 2. P rz y p u ­ ścić w ogólności można, że gw iazdy ja śn ie j­

sze są bliższe nas, aniżeli gwiazdy] słabsze, a tem samem przesuw anie się ich roczne

2.

musi być znaczniejsze. G dy więc w są­

siedztw ie badanej gw iazdy jasnćj G zn a jd u ­ j e się na sklepieniu niebieskiem drobna gw iazdk a II, od niej w przestrzeni znacznie więcej oddalona, to pierw sza względem d ru ­ giej pow inna w ciągu półrocza położenie swe zmienić, tak, że gdy raz je s t od niej w odległości aH , za d rugim razem usunięta będzie o liniją Z/H. W praw dzie i gw iazda H także w ciągu tego czasu uledz m ogła podobnem u przesunięciu paralaktyczneinu i w samej rzeczy dochodzim y tą drogą nie istotnćj wielkości paralaksy rocznćj gw iaz­

dy, ale różnicy między p aralaksą gw iazdy jedn ej a d rug iej. Jeżeli wszakże ta druga p rzy p ad a w odległości o wiele większej, co w ogólności będzie miało miejsce, a tem sa­

mem paralaksę jej za żadną uważać można, to różnica pow yższaniew ieleod istotnój wiel­

kości paralaksy g w iazd y G odstępować może.

Nr 7. WSZECHŚWIAT. 1 0 1

Galileusz zapewnia, że m etodę tę do wie­

lu gw iazd stosował, nigdzie je d n a k zmian wyraźnych dostrzedz nie zdołał, co u tw ier­

dziło go w przekonaniu, że odległość ziemi od słońca nic nieznaczącym je s t drobiaz­

giem w porów naniu z oddaleniem gwiazd stałych. N iepow odzenia te wszakże nie zraziły astronomów' późniejszych, którym otuchy dodaw ała szybko rozw ijająca się co­

raz wriększa doskonałość lunet, a raczej środków mechanicznych, um ożebniających dokonyw anie coraz ściślejszych pom iarów na niebie. L udzie tylko z trudnościam i obserw'acyj um iejętnych nieoswojeni zwykli spostrzeżeniom swoim zupełną przyznaw ać pewność, a w rażenia swe zmysłowe za bez­

względne kryteryjum praw dy uważać; przy Użyciu wszakże najprostszych choćby przy­

rządów m ierniczych poznajem y łatw o, że oce­

na nasza przybliżoną tylko być może. P rz y ­ bliżenie to je d n a k w zrasta w raz z doskona­

łością narzędzi i w praw ą obserwatorów.

N ajznakom itszy z astronom ów starożytnych, H ipparch, m ógł położenie gw iazd oznaczać z przybliżeniem zaledwie połowy stopnia, co znaczy, że błąd mógł dochodzić długości średnicy tarczy słonecznej lub księżycowej.

Tycho de B rahe w drugiej połowie wieku X V I, lubo nie posiadał jeszcze lunet, p rzy­

bliżenie to sprow adził do jedn ej m inuty m iary kątowej; w wieku X V I I I narzędzia astronomiczne były ju ż tak udoskonalone, że błąd mógł być sprowadzorfy do jednej sekundy, a w bieżącem stuleciu doskonałość ich w zrosła tak dalece, że z dostatecznem przynajm niej przybliżeniem pozw alają oce­

niać dziesiąte części sekundy m iary kąto­

wej.

(dok. nast.).

Stanisław K ram sztyk.

RĘKI I I G A LUDZKA

W NATURZE I SZTUCE.

C zytelnik, który pilnie studyjow ał dzieła ; sztuki starożytnej i nowożytnej, zauw ażył | zapewrne, że praw ie na wszystkich obrazach ^j

i rzeźbach ręk a przedstaw ia inny stosunek długości palców, aniżeli to ma zw ykle m iej­

sce w rzeczywistości. N a ręce m alowanej lub rzeźbionej linija idąca od w ierzchołka środkowego palca do w ierzchołka małego palca je st więcej spadzistą, aniżeli takaż li­

nija przeprow adzona w kierunku palca d u ­ żego, co dowodzi, że palec wskazujący (d ru ­ gi) je s t tu większy od palca czwartego, gdy tymczasem w naturze zw ykle dzieje się od­

wrotnie. Również nogę przedstaw iają a r­

tyści tak, że drugi palec jest znacznie dłuż­

szy od innych, w rzeczywistości jed n ak w y­

daje się on najczęściej krótszy od pierw sze­

go palca.

W ten sposób zachodzi oczywiście sprze­

czność między naturą a sztuką. Jednakże trudno przypuścić, ażeby wielcy artyści zgo­

dnie pozostawali w błędzie, albo też, żeby umyślnie odstępowali od wzorów n a tu ra l­

nych. Przypuszczać raczej należy, że a rty ­ ści na zasadzie dawnych spostrzeżeń utw o ­ rzyli typ piękności, k tóry obecnie wcale się nic napotyka albo też napotyka się bardzo rzadko, a zatem że dawniej form a ręki i no­

gi przedstaw iała się inna aniżeli obecnie.

P ozorna sprzeczność między n atu rą a sztu­

ką nasuw a jeszcze inne przypuszczenie, a mianowicie, że zachodzą tu różnice raso­

we, polegające na tem, że nasze nogi i ręce zbudow ane są inaczej, aniżeli u włochów i greków. A zresztą, może m istrze pędzla i dłuta mają słuszność, a my się mylimy?

może czw arty palec u ręki je st krótszy od wskazującego, a drugi palec u nogi dłuższy od pierwszego?

Powyższe przypuszczenia skłoniły p ro f W . B raune z L ipska do przedsięwzięcia od­

nośnych poszukiwań. Sądzim y, że ciekawe rezultaty tych badań zdołają zainteresować czytelników W szechświata. P rac ę swoję ogłosił autor w książce zbiorowej świeżo wydanej na cześć znakom itego fizyjologa K arola L udw iga, profesora w L ipsku, przez jego uczniów.

I.

Zdaw ałoby się, że nic łatwiejszego nad dokładne zmierzenie ręki, a jed n ak w kwe- styi tej panuje wielka rozmaitość zdań u anatomów. W szyscy anatom owie zga­

dzają się na to, że środkow y palec je s t naj~

W SZECHŚW IAT. Nr 7.

dłuższy, a piąty najkrótszy, co do stosunku I jed n ak długości drugiego i czw artego palca j zdania ich się roschodzą. Je d n i utrzy m u ją że drugi je s t dłuższy, inni znow u, żc dłuż- ^j szym je st czw arty palec. Za przew agą d ru - | giego palca oświadcza się S. H . W eber, H y rtl, za przew agą czw artego palca — Luschke, H enie. W edług E ckera różnica na korzyść palca w skazującego występuje częściej u kobiet, aniżeli u mężczyzn. T ak samo utrzym uje G egenbaur. W swoim w y- ! kładzie anatom ii człow ieka (1885) p rz y jm u ­ je zn ak o m ity ten badacz zm ienny stosunek j długości będących w mowie pałców. W e- | dług G egenbaura u m ałp orango w aty cli | drugi palec zawsze je st krótszy od czw arte- | go, u kobiet drugi palec je s t dłuższy, a sto- | sunek ten odpow iada piękniejszem u kształ- | tow i ręki. G riining m ierzył palce u stu litw inów i stu łotyszów i dochodzi do w nio­

sku, żc zw ykle czw arty palec je s t dłuższy, dość często zdarza się wszakże stosunek od­

w rotny, zw łaszcza u kobiet.

Z tego w ynika, że większość anatom ów przypisuje czw artem u palcow i przew agę nad drugim , następnie zaś, że ręk a z d ru ­ gim palcem dłuższym w ystępuje najczęściej u kobiet. W edług E ck e ra tak a ręk a z pal­

cem w skazującym dłuższym pow inna być j rosp atryw ana ja k o form a wyższa, doskonal­

sza, gdyż więcej się różni od rę k i m ałpiej, u której czw arty palec je s t znacznie dłuż­

szy od drugiego. T a k m ianow icie u g oryla ; drugi palec jest o 17 m m , czw arty zaś : o 8 mm krótszy od trzeciego, czyli różnica pomiędzy czw artym a drugim palcem wy­

nosi 9 m m . W yraźniej jeszcze w ystępuje I różnica u szympansa, gdzie drugi palec krót- ' szy je s t od trzeciego o 32 mm, czw arty zaś o 12 mm, różnica zatem wynosi 20 m m . j

W reszcie u orangutanga znalazł E c k e r róż- j nicę o 4 mm.

Chociaż w rzeczy samej pod względem budow y ręki mężczyzna więcej je s t zbliżony do m ałp aniżeli kobieta, ta je d n a k różnica od ręki zw ierzęcej sama przez się jeszcze nie oznacza wyższości. O rgan jest wtedy lepiej rozw inięty, doskonalszy, jeżeli lepiej odpow iada swojej funkcyi, ta zatem forma ręki ludzkiej pow inna być uw ażana za wyż­

szą, która je st lepiej uzdolnioną do roboty, m ianowicie do roboty delikatnej, technicz­

nej i artystycznej. Otóż z tego p u nk tu ros­

patry w an a ręk a z czw artym palcem k ró t­

szym pow inna być w rzeczy samój uważana za wyższą. Każdy, posiadający zbyt wy­

dłużony czw arty palec, w mniejszym lub w iększym stopniu doświadczał przeszkody p rz y wszelkiej robocie delikatniejszej. Czy uchw ycim y ja k i przedm iot drobny dwoma palcam i, mianowicie pierw szym i drugim , czy wszystkiem i palcam i weźmiemy p rzed­

m iot większy, zawsze zauważyć możemy, że k ró tszy czw arty palec lepiej odpowiada ce­

lowi.

A zatem doskonalszą je st ręka o czw ar­

tym palcu krótszym . Że tak a ręk a je st za­

razem i piękniejszą, w ynika już stąd, że od­

znacza się ona większą proporcyjonalnością, aniżeli ręka o drugim, palcu krótszym . D la­

tego też artyści z upodobaniem m alują za­

wsze wąską ręk ę o długich palcach, pom ię­

dzy k tó rem i czw arty palec krótszy je s t od drugiego. Spostrzegam y to na obrazach, rysunkach oraz rzeźbach. Tylko u A lbrech­

ta D tirera czw arty palec jest dłuższy od drugiego; jestto znany rysunek dwu rąk podniesionych, znajd ujący się w A lberti- num w W iedniu. T akiż rysunek znajduje się w m uzeum w D reźnie, a autorem jego m a być znany m iedziorytnik Betam i uczeń jeg o M arkus A nton. R ęka na rysun ku Dii- rera, pomimo w ielkich zalet, nie może być uw ażana za szczególnie ładną. Zbytnia długość palców , zw łaszcza trzeciego, k ró t­

kość drugiego palca oraz szerokość ręki nie odpow iadają naszemu pojęciu piękna. P c - rów nyw ając rękę D iirera z rysunkiem C arlo D olci, gdzie drugi palec je s t dłuższy od czw artego, każdy przyzna tej ostatniej ręce palm ę pierw szeństw a pod względem este­

tycznym . Istn ieje rów nież kilka rysunków rą k R afaela, gdzie d ru g i palec dłuższy je st od czw artego. M iłośnicy sztuki zawsze wy­

żej staw iają rękę o drugim palcu dłuższym, a C arus w swojej symbolice kształtów lud z­

kich' (1831) oraz w pracy o zasadach i zna­

czeniu różnych form ręki (1846) najwyżej staw ia pod względem piękności rękę „du­

chow ą” (seelisclie), m ającą drugi palec d łu ż­

szy od czw artego.

Jeżeli więc wszyscy się na to zgadzają, że ręk a o drugim palcu dłuższym je st zarazem doskonalszą i piękniejszą, to dlaczego pra-

Nr 7

.

szy od drugiego? Otóż badania B raunego wykazały, że jestto cecha nabyta.

W ym iary swoje robił E ck e r w sposób n a­

stępujący. Rosciągną wszy rękę na papie­

rze tak, żeby palce ściśle do siebie przy le­

gały, n ak reślał kon tu ry ołówkiem. P rosto narysow ana linija na papierze w yobrażała trzeci palec. N astępnie nakreślone zostały palce sąsiednie zajm ujące względem trze­

ciego palca położenie norm alne. Ł atw o za­

uważyć, że m etoda taka je st zupełnie wa- ^j dliwą, mianowicie z tego względu, że palce norm alnie nie są proste, lecz nieco zgięte i dlatego m etoda ta nie daje dokładnego j wyobrażenia o względnej długości p al­

ców. B raune m ierzył pojedyncze kości pal­

ców na trupach, przyczem podstaw y drugiej I i czw artej kości śródręcza (t. j. kości poni­

żaj palców leżące, m etacarpus) łączył liniją, [ a następnie prostopadle do tej linii mieścił ( oba systemy palców t. j . kości śródręcza i właściwych palców, tak, że systemy te by- | ły możliwie rów noległe do siebie. T rudno uw ierzyć, mówi B raune, ja k wielkie różni­

ce w ystępują w długości palców przy naj­

mniej szem naw et odchylaniu w tę lub owę stronę.

R ezultaty wymiarów swoich, dokonanych w instytucie anatom icznym we W rocław iu, L ipsku i H alli, przytacza au to r w dw u ta­

blicach. Z m ierzenia 39 rą k (mierzono ko­

ści śródręcza i palców') okazało się, że drugi palec w 27 w ypadkach dłuższy był od czw ar­

tego, co wynosi 69,2%, w dw u w ypadkach oba palce były równe, zaś w 10 wypadkach przew aga była po stronie czwartego palca.

D ru g a kość śródręcza we w szystkich razach dłuższą była od czw artój, natomiast, suma kości właściwego palca (phalanx) drugiego była krótsza od palca czw artego. Co się tyczy oddzielnych kostek palców, to podsta­

wowe kostki i paznogciowe, w większości w ypadków dłuższe były u czw artego palca, środkow e zaś zawsze dłuższe.

Z powyższego wynika, że większa długość drugiego palca zależy od większój długości odpowiadającej mu kości śródręcza. D rugi zatem palec anatom icznie dłuższy je s t od czwartego gwoli pojęciu piękna oraz dosko­

nałości m echanizm u ręcznego. Jeżeli je ­ dnak spostrzegam y zjaw isko odw rotne, to

zależy ono od dążności ręki do odchylania się w stronę małego palca, w stronę łokcia, a odchylanie to w wysokim stopniu w a ru n ­ kuje w ydłużanie się czwartego palca. K aż­

dy z czytelników może sobie dowolnie s k ra ­ cać lub w ydłużać d rugi palec zależnie od tego, czy będzie wykonywał ruch odw odzą­

cy, odsiebny, czy też ruch przywodzący, ksobny. P rz y poruszeniach ręki, m ających miejsce przy każdćj robocie, palce zginają się zawsze ku stronie łokciowćj, ku małem u palcowi i stopniowo to odchylanie zostaje utrw alonem , staje się stałem , tak, że u do­

rosłych rę k a norm alnie tw orzy z p rzed ra­

mieniem kąt, podczas gdy u dzieci ręka w prost stanow i przedłużenie przedram ie­

nia w linii prostej. W sku tek tego palce u dzieci łatw o w ykonyw ują ruchy ksobne, w stronę prom ienia, gdy u dorosłych ruchy te z trudnością mogą być wykonywane.

U dzieci też najczęściej drug i palec je st dłuższy od czw artego, co tak rzadko w ystę­

puje u osób dorosłych. Ze tak rzeczyw i­

ście jest, może czytelnik łatw o sprawdzić.

II.

Co się tyczy nogi, to n a obrazach i rzeź­

bach drugi palec przedstaw ia się zw ykle dłuższym od pierwszego. I w tej kwestyi zdania anatom ów nie są zgodne. W edług W ebera napotykam y trojakiego rodzaju od­

miany, mianowicie duży palec może być nie­

co dłuższy lub nieco krótszy od drugiego, albo też jednakow ćj z nim długości. W e­

dług L uschki drugi palec zwrykle je s t dłuż­

szy od pierwszego, to samo utrzym uje K oll- mann, H y rtl zaś je st wręcz przeciwnego zdania. P a rk H arrison (1884) sądzi, że przew aga drugiego palca, ciesząca się takiem uznaniem u rzeźbiarzy, je st cechą rasy tos­

kańskiej, w ystępującą u nićj i obecnie, a utrw alenie swoje w sztuce zawdzięcza właściwość ta Rafaelowi i innym artystom włoskim. To też nogi o drugim palcu dłuż­

szym znajdują się w edług Ilarriso n a tylko na starych rzeźbach pochodzenia włoskiego, na rzeźbach greckich stosunek pierwszego palca do drugiego je s t odw rotny, jeżeli zaś i tu w ystępuje czasami d ru g i palec dłuższy, zależy to od tego, że odnośne rzeźby były i restaurow ane przez rzeźbiarzy włoskich.

104 W SZECHŚW IAT. Nr 7.

Harrisem oświadcza się na korzyść pierw - [ szego palca i tylko u niektórych ras p rz y j­

muje wydłużenie drugiego palca. W edłu g | niego wydłużony drugi palec je s t cechą, no­

gi zwierzęcej, zaś pierw szy palec w ydłużo­

ny cechuje nogę ludzką. W ym iary rob io ­ ne na kilkuset dzieciach w P e rth sh ire nie dały mu ani jednego przy k ład u krótszego pierwszego palca. Do tegoż rezu ltatu do­

prow adziły H arriso n a poszukiw ania na chłopcach w wieku 9 — 13 lat, biegających boso po ulicach Glasgowa, w D ub linie oraz ^j Londynie. Czasami tylko u kobiet d ru g i j

palec jest dłuższy.

W ten sposób kw estyja sprow adza się do j własności rasow ej. G recy staro ży tn i mieli posiadać pierw szy palec dłuższy, to samo szkoci, toskańczycy zaś krótszy. Jed n ak że zdania H arriso n a o rzeźbach greckich są w zupełnej sprzeczności z tem, co dotych­

czas wiadomo. D latego B raun e spraw dzał jego poszukiw ania w m uzeum figur gipso­

wych w L ipsku , oraz starann ie p rzeg ląd ał wszystkie odnośne antyki w m onachijskiej G liptotece, p rzyjaciel zaś jeg o m alarz M a- gnussen tę samą kw estyją studyjow ał w L u ­ wrze. R ezultaty tych poszukiw ań nie po­

tw ierdzają zdania H arriso n a. E gipskie i starogreckie rzeźby dobrze zachow ane okazują praw ie stale przew agę drugiego palca. W M onachijum tylko statua bożka słońca Ra (N r 13 kat.), A ntinous (N r 15), oraz Isis (N r 17) posiadają dłuższy pierw szy palec, w L uw rze zaś — A rtem is soteira (N r 93) oraz Silene (N r 251). W szystkie zaś inne rzeźby, o ile nogi posiadały ory g i­

nalne, okazyw ały dru g i palcc dłuższy.

Ten sam stosunek w ystępuje n a rysunku, skopijowanym z odlewu gipsowego staro- egipskiej nogi, oznaczonym N r 730 w m u­

zeum archeologicznem w L ipsk u. N a r y ­ sunku tym znajduje się napis: „A m eniritis siostra I k róla 25-ćj dynasty i etyjopskiej S abakor”. Również noga L aokoona w m u­

zeum w L ip sk u posiada drugi palec dłuż­

szy. I ry su n k i ręczne wielkich m alarzy o- kazują ten sam stosunek. U L eonarda d ru ­ gi palcc nie o w'iele je s t dłuższy od pierw ­ szego, szkoła jed n ak florentyjska, ja k F ra A ngelico, M asaccio, P e ru g in o , zw łasz­

cza zaś Rafael n ad ają drugiem u palcowi kształt wydłużony, zbliżony do palca ręki.

Szkołę florentyjską naśladują holendrzy, niemoy i francuzi.

P rzechodząc obecnie z dziedziny sztuki do zjaw isk, spostrzeganych w naturze, za­

uważyć należy, że pom iary na nodze daleko łatw iej się uskuteczniają, aniżeli na ręce, z tego w zględu, że krótkość palców u nóg oraz m ocniejsze ich ustaw ienie nie n a s trę ­ cza tyle złudzeń, co wym iary palców u rąk.

P oszukiw ania na stu litw inach oraz stu łotyszach dały G runingow i następujące re ­ zu ltaty: po większój części drugi palec je st dłuższy od pierw szego, u mężczyzn o 3 mm, u kobiet zaś o 1 m m . L dziewięciu m ęż­

czyzn oraz 21 kobiet stosunek był odw ro­

tny, u jed neg o oba palce jed n ako w ą posia­

dały długość. Również poszukiw ania B rau - nego na studentach wykazały, że na 37 osób 26 m iało d ru g i palec dłuższy na obu no­

gach, 5 — jednakow ej długości drugi i pier­

wszy palec, u 6 osób d ru g i palec był nieco krótszy, a u 3 znacznie krótszy od pierw - : szego. P azu ro w ate zginanie palców sta-

| wia znaczne przeszkody przy w ym iarach i dla otrzym ania pew nych rezultatów nale­

ży wyrów nać palce przez staranne naciska­

nie ich górnój powierzchni, w przeciw nym bowiem razie w ym iary nie dadzą nam p ra ­ wdziwego pojęcia o względnej długości pal­

ców. K szta łt p azurow aty naszych palców zależy od p otrącania nogi o przedni koniec obuwia. W ygodne, szerokie buty daw nych czasów były w praw dzie mniej eleganckie od dzisiejszych, lecz za to pozw alały nodze łatw iej się poruszać i nie sprow adzały za­

pew ne takiego w ykrzyw iania palców. P o ­ mimo je d n a k długoletnich doświadczeń, j a ­ kie szewcy na nogach naszych robią, nie zdołaliśm y sję do tych więzów przystosować i d rugi palec zachował u nas swoję długość i przew agę nad innym i palcam i, o czem ła ­ tw o się przekonać można p rzy stosownem ustaw ieniu nogi, a jeszcze lepiej u dzieci i osób starszych, przyzw yczajonych do cho­

dzenia boso, oraz u ludów dzikich, których p lag a szeweka jeszcze nie dotknęła. Szereg odlew'ów gipsowych z nóg negrów, ja p o ń ­ czyków oraz innych osób, które butów' nie nosiły, wryraźnie okazuje przew agę dru g ie­

go palca. N ajw iększego rozw oju dochodzi drug i palcc u osób posługujących się noga­

mi przy robocie; tak autor przytacza obser-

wacyje swoje na dw u dziew czętach, urodzo­

nych bez rąk, które palce sw oje u nóg tak pielęgnow ały i ćwiczyły, że m ogły ich uży­

wać do najdelikatniejszych robót.

Ze względu, że poszukiw ania takie nie były dotychczas robione u nas, byłoby po- żądanem, ażeby czytelnicy i czytelniczki zechcieli na rękach i na nogach własnych wym iarów dokonać, a liczby dokładne, naj­

lepiej w m ilim etrach otrzym ane, redakcyi W szechświata na imię niżej podpisanego przy jednoczesnem podaniu swego nazw i­

ska, wieku i płci zakom unikow ać. Z ebra­

ny w ten sposób m ateryjał posłuży nam do arty k u łu antropologicznego, który będzie ogłoszony w P am iętniku Fizyjograficznym .

S. Grosglik.

GENEZA

P I E R W I A S T K Ó W C H E M I C Z N Y C H

Streszczenie mowy, wygłoszonej przez W. Crookesa w sekcyi chemicznej ostatniego Zjazdu B ritishA sso-

ciation w B irm ingham .

(Ciąg dalszy).

P rag n ę teraz zw rócić waszę uw agę na metodę graficznego przedstaw ienia układu peryjodycznego, proponow aną przez przy­

jaciela mego, prof. E m ersona Reynoldsa. ! W ykazuje on, że w każdym peryjodzie wła- i snośei pierw iastków z przybliżony praw i­

dłowością zm ieniają się od wyrazu do wy- 1 razu aż do siódmego z nich, który mniej lub więcej stanowczo się różni zarówno od pier- ^j wszego pierw iastku tego samego peryjodu ^j ja k i od pierwszego w yrazu następnego pe­

ryjodu. T ak chlor — siódmy wyraz trze­

ciego peryjodu M endelejew a wybitnie się różni tak od pierwszego w yrazu tejże se- ryi — sodu ja k i od pierw szego w yrazu na­

stępnej — potasu, gdy z drugiej strony sod i potas są. pierw iastkam i ściśle analogiczne- mi. W łasności sześciu pierw iastków , któ ­ rych ciężary atom ow e przypadają pomię­

dzy sodem a potasem, przedstaw iają p rz e j­

ścia stopniowe aż do chloru, silnie k o n tra­

stującego z sodem. A le od chloru do pota-

dzi nagle, p er saltum. T ak ą kolejność sto­

pniowych i nagłych zm ian zauważam y da­

lej w m iarę powiększania się ciężaru ato­

mowego pierwiastków. Nadto, ogólnie rze­

czy biorąc, w każdym peryjodzie czw arty z kolei pierw iastek przedstaw ia co do swych własności jak b y ogniwo średnie, przejścio­

we między pierw szym i ostatnim wyrazem tego peryjodu. P rzy rozważaniu jakiegoś peryjodu, naprzyk ład tego, w którym krzem stanowi pierw iastek przejściowy widzimy:

j 1) że trzy pierw iastki ,z mniejszym niż

j krzem (Si) ciężarem atomowym: sod (Na), magnez (M g) i glin (A l) m ają charakter wybitnie elektrododatni, natom iast trzy pierw iastki z wyższym ciężarem atomowym:

i fosfor (P ), siark a (S) i chlor (Cl) są elektro- ujemnemi. Jak k o lw iek we wszystkich do-

! brze znanych peryjodach podobne podziały dają się zauważyć, to jed nak że różnice stają się mniej w yraźnem i w m iarę wzrostu cię- i żaru atomowego; 2) w yrazy jednakow o od­

dalone od średniego ogniw a stanowią parę

| pierw iastków , między którem i zachodzi za-

| sadnicza różnica pod względem chemicz­

nym, jakk olw iek skądinąd w ykazują one

| pewne analogije. T ak n aprzykład w pe­

ryjodzie krzem u mamy:

SiIV + A l111 P 111 — + Mg11 S11 — + Na' C l1 —

J a k widzimy pierw iastki wchodzące w skład jednój p ary (A l i P ) są rów now arto- ściowemi, chociaż godnym zaznaczenia jest fakt, że w yrazy elektroujem nc mogą p rzy ­ łączać jeszcze kilka atomów (tak P je s t I I I i V wartościowym S — I I i V I w art., Cl—

I i V II w art.). R eynolds je st zdania, że tylko wartościowość pierw iastku stanowi nieom ylne k ryteryju m przy określeniu po­

łożenia jego w peryjodzie.

D la uw ydatnienia tych właściwości Rey­

nolds układa po kolei wszystkie znane pier­

wiastki na sym etrycznej krzyw ej, przedsta­

wiającej kierunek, w jak im zm ieniają się ich własności wraz z rosnącym ciężarem atomowym, przyczem pierw iastki przejścio­

we (patrz na rysunku: Si, Ge, Sn i t. d.), umieszczone są na wierzchołkach krzywej.

N r 7. wszechświat. -^5

| su — analogu sodu zmiana własności zacho-

106 WSZECHŚW IAT. Nr 7.

(L in iją podobny otrzym am y, przesuw ając ' papier w kierunku pionow ym z dołu do gó­

ry przed kreśląccm ostrzem , w ahającem się na wzór w ahadła z coraz słabszą am pli­

tudą).

Na załączonój figurze zm ieniłem w k ilk u punktach schem at R eynoldsa w celu lepsze­

go u w ydatnienia praw idłow ości różnic, za­

chodzących m iędzy pierw iastkam i. W idzi­

my n a tśj krzyw ćj m iejsca próżne, które mogą. zająć now oodkryw ane pierw iastki.

Nie chcę wszakże przez to dać pow odu do sądzenia, jak o b y rzeczywiście istniały p ie r­

w iastki, które koniecznie muszą te luki wy­

pełnić; m ają one raczej w yrażać tę myśl, że w okresie pow staw ania pierw iastków zacho­

dziła możebność w ytw arzania się i takich, k tóre przypadałyby na niezajętych m iej­

scach. N a przedstaw ionym tu schemacie pierw iastki stanowiące ósmy peryjod M en- delejew a i tw orzące trzy try ja d y żelazo, ni­

kiel, kobalt — rod, ru te n i palad — iryd, osm i platy n a pomieszczone są blisko p u n k ­ tów węzłowych (punktów przecięcia piono- wćj linii rozdzielającej schemat na dwie po­

łowy z sym etryczną liniją krzyw ą); ciężary ich atomowe nie dozw alają w łączyć ich w ciasne peryjody (dlatego też w ym ienione pierw iastki nazyw ają interperyjodycznem i), a stosunki chemiczne, w ja k ic h one pozosta­

ją z pew nem i członkami sąsiednich p eryjo- dów dowodzą ich przejściowego ch a ra k te ­ ru. Należy nadm ienić, że członki każdej try ja d y często rozważane były ja k o odm ia­

ny jedn ej i tój samej formy m ateryi.

Im dłużój badam u kład tój linii gzygza- kow atój, teai silnićj utw ierdzam się w prze- ! konaniu, że ten, kto zdobędzie klucz do j

niój, odchyli zasłonę, pokryw ającą je d n ę ^j z najgłębszych tajem nic przyrody. P o sta­

ra jm y się, jeżeli to możebne, wyświetlić n ie­

które z ukryw ających się tu zagadek. P rz e ­ nieśm y się m yślą do praw dziw ych świtów czasu, poza początek okresów gieologicz- nych, zanim jeszcze ziemia w yzw oliła się z centralnej m gław icy, zanim naw et jeszcze słońce ukształtow ało się z pierw otnej ma- teryi — protylu (od pro — przed i byle — substancyja, z którćj zrobione są ciała).

Przypuśćm y nadto, że w owem za ran iu cza­

su wszystko znajdow ało się w ultra-g azo - wym stanic i w tem peraturze, nieskończe­

nie wyższej niż najznaczniejsza tem peratu­

ra, ja k ą możemy gdziekolw iek we wszech- świecie obecnie zauważyć, tak wysokiój, istotnie, że atom y chemiczne, znajdu jąc się powyżój p u n k tu swój dysocyjacyi ‘), nie m ogły jeszcze powstać. O ile taki protyl zdolnym by był do prom ieniow ania i odbija­

nia św iatła, olbrzym i ten rozżarzony chaos w ydaw ałby się jakiem uś astronom owi na odległój gw iaździe m gław icą, dającą w spe­

ktroskopie k ilk a oddzielnych lin ij, zw iastu­

nów przyszłych widm wodoru, węgla i azo- I tu. A le z biegiem czasu proces jak iś, po­

dobny do stygnięcia, obniża tem peraturę kosmicznego p ro ty lu aż do pu nk tu , gdy pierw szy k ro k na drodze skupienia m ateryi może się uskutecznić; m ateryja, tak a jak ą obecnie znam y, . rospoczyna swój byt, po­

w stają atomy. Skoro tylko atom w ytw o­

rz y ł się z p ro ty lu , staje się on śpichrzem energii potencyjalnój (z pow odu dążności

j swój do łączenia się zinnem i atomami w sku­

tek ciążenia albo przyciągania chemicznego) i kinetycznej (z powodu ruchów w ew nętrz­

nych). P rzez w ytw orzenie tej energii, ota­

czający protyl m usiał się oziębić, co znowu przyspieszyło proces pow staw ania innych atomów. A le wraz z powstaniem m ateryi atom istycznej, różne formy energii, znane nam obecnie, zaczynają działać; pomiędzy innem i i ta form a energii, którój jed en z czynników stanow i to, co nazyw am y cię-' żarem atomowym. Przypuszczam y, że p ie r­

w otny p ro ty l zaw ierał potencyjalnie wszel­

kie możliwe kom binacyje skupienia m ate­

ry i czyli ciężary atomowe i że wszystkie znane nam pierw iastki nie pow stały w tym okresie jednocześnie. N ajłatw iejszy do wy-

') J a k w iadom o, większość ciał rośli ład a się pod w pływ em ciepła. M amy wszelkie powody p rzy ­ puszczać, że gdybyśm y tem p e ra tu rę dowolnie pod­

wyższać m ogli, to w końcu dla każdego ciała złożo­

nego nastąpiłaby ta k a górna granica tem p eratu ry , powyżej k tó rej ono jak o tak ie istniećby nie mogło i rozpadłoby się n a składowe części. Niechaj dla ciała AB gran ica ta le/.y przy G00°. Jeżeli więc po- m ięszam y z sobą składniki jego A i B ogrzane do ja k ic h 800°, w tedy one zw iązku AB nie wytwrorzą i dopiero przy obniżeniu te m p e ra tu ry aż do 600°

może się rospocząć łączenie się ciała A z B. G rani­

cę tg n azy w am y punktem dysocyjacyi. (H. ii.) I

WSZECHŚWIAT.

N azwy p ie iw ia s tk ó w chem icznych, odpow iadające użytym w tablicy symbolom.

Ag — srebro.

Al — glin.

As — arsen.

Au — złoto- B — bor.

Ba — b a ry t.

Be — b ery l.

Bi — bizm ut.

B r — brom . O — węgiel.

Ca — w apifń.

Cd — kadm . Ce — cer.

Cl — chlor.

Co — kobalt.

C r — chrom . Cs — cez.

Cu — miedź. Mn — m angan. Se — selen.

Di — dydym . Mo — m olibden. Si — krzem.

E r — erb. N — azot. Sn — cyna.

Fe — żelazo. N a — sod. T a — tantal.

F I — fluor. N b - niob. T b — terb .

Ga — gal. N i — nikiel. T e — telur.

Ge — germ anium . 0 — tlen. T h — tor.

II — wodór. Os — osm. T i — tytan.

H g — rtęć. P — fosfor. T l - tal.

IIo — holm inm . IM — palad. Tm — thulium .

In — ind. P t — platyna. U — uran.

Ir — iryd. Rb — rubid. V — wanad.

J — jod- Rh — rod. W — wolfram.

K potas. Ru — ruten. Y - itr.

L a — lantan. S — siarka. Yh —iterb.

L i — lityn. Sb — antym on. Zn — cynk.

Mg — magnez. Sc — skand. Z r — cyrkon.

WSZECHŚW IAT. Nr 7.

tw orzenia pierw iastek, najbardziej jeszcze | zbliżony do protylu, wodór, albo może inny j jakiś pierw iastek, odznaczający się najw ięk- j

szą prostotą, budow y i najniższym ciężarom j

atomowym, pow stał też n ajpierw . P rze z i pewien okres czasu w odór byłby je d y n ą istniejącą formą m ateryi (ja k j ą obecnie zn a­

my) i od chw ili jego pow stania mógł ubiedz znaczny odstęp czasu, w ostatniój części któ­

rego następujący z kolei co do prostoty p ier­

w iastek zbliżałby się powoli do p u n k tu sw ych narodzin. Możemy przypuścić, że podczas tego okresu ew olucyjny proces, któ ry określał zbliżającą się chw ilę n aro ­ dzin nowego pierw iastku, określał również jeg o ciężar atomowy, powinowactwo i sta­

nowisko chemiczne.

Im dłużćj i powolnićj w tćj genezie odby­

wał się proces skupiania protylu w atom y, tem ściślój określonem i staw ały się w y tw a­

rzane pierw iastki, tem w yraźnićj zarysow y­

w ała się ich indyw idualność, gdy, z drugiój strony, szybkie i niepraw idłow e stygnięcie dało początek pierw iastkom , bardzo do sie­

bie zbliżonym. W ten sposób staje się zro- j zum iałem , że gdyby sam a geneza trw a ła ⁱ 0 wiele dłużój, niż to rzeczywiście m iało j

miejsce, takie następstw o wypadków, ja k ie i wywołało powstanie grup: platyna, osm i 1 iryd — palad, ruten i rod — żelazo, n i- ! kiel i kobalt, dałoby w rezultacie tylko po jednym pierw iastku z każdój grupy. W r a ­

zie zaś jeszcze szybszego stygnięcia, pow sta­

łyby pierw iastki, jeszcze bardziej do siebie zbliżone niż nikiel i kobalt i m ielibyśm y te- j

dy tak ściśle spokrew nione pierw iastki g ru - j

py ceru, itru i t. d. Zaiste m inerały w ro- ! dzaju sam arskitu i gadolinitu (zaw ierające i

bardzo rzadkie i zupełnie podobne p ier­

wiastki — itr i sam arium ) mogą być rozw a­

żane ja k o kosmiczne lamusy, w których pierw iastki w stanie zatrzym anego rozw o­

j u — te luki nieorganicznego d arw inizm u—

ostatecznie się skupiły.

(dok. nast.)

H enryk Silberstein.

KILKA SŁÓW

o naszej n o m e n k la tu rze i term inologii botanicznej n a tle h is to ry i b o tan ik i w Polsce.

W N r 2 W szechśw iata, z d. 9 Stycznia v. b., pomieścił p. A ntoni Slósarski spraw o­

zdanie z mojój „B otaniki szkolnój dla klas niższych”, w którem podnosząc jój zalety, zrobił książce zarzut, że najsłabszą jej s tro ­ ną je s t użycie wielu ,,dziwacznych nazw ro ­ ślin”. Nie mam zw yczaju odpowiadać na recenzyje, ale tym razem jestem zmuszony stanąć w obronie owych nazw, których u ży ­ łem dlatego, że w przedm ow ie do szkolnej książki nie wszystko da się powiedzieć, a j e ­ żeli tak pow ażny głos ja k szanownego m e­

go kolegi uw aża je za dziwaczne, nie ina- czój zapew ne będzie z ogółem i pozornem u now atorow i należy się wytłum aczyć, co go do now atorstw a skłoniło. Muszę w tym ce­

lu sięgnąć daleko i w ykazać na tle history- cznem, ja k się nasze nazw y roślin w kolei wieków w yrabiały; sądzę, że takie przedsta­

wienie rzeczy może zająć i ogół czytelników W szechśw iata.

R ośliny odgryw ały ważną role w życiu Słow ian i stąd we wspólnych językow ych źródłach znajdujem y wspólne nazw y roślin,

j D la wielu da się dziś jeszcze wykazać po­

winowactwo z nazw am i aryjskiem i. K toby chciał wiedzieć, jak ich roślin uży w aliL echi- ci, ja k ie znali przed w prow adzeniem ch rze­

ścijaństw a, ten musi iść do nazw kaszub­

skich i serbo-łużyckich. Co z tam tych jest wspólne z naszemi, dziś jeszcze ży wemi n a­

zw am i lub przynajm niej zachowanem i w źró- dłach historycznych X V w., to było znane z pewnością wszystkim Lechitom . Z wypro­

wadzeniem chrześcijaństw a zaczęły oddzia­

ły w ać obce w pływ y, z r.owemi roślinam i przychodziły i nowe nazwy. N a Lechitów oddziaływ ał zachód przez źródła łacińskie, na R uś — wschód przez grecką literatu rę.

W p ły w y te zrazu oddziaływ ały na siebie i dopełniały się wzajem nie. A le z czasem stosunek R usi z B izancyjum został ro z e r­

w any, kiedy w Polsce wpływ latynizm u potężnieje, a w X V I w., z chwilą w prow a­

dzenia druku, sięga daleko na Wschód bo

Nr 7. w s z e c h ś w i a t. 101)

aż do M oskwy. F a k t lo najzupełniej pe­

wny. W iemy naw et dokładnie, ja k proces się ten odbyw ał. W iem y bowiem, że w ro­

ku 1588 przetłum aczono w Sierpuchowie,

■/. polecenia w ojew ody Tom asza Afanasie- wicza B utu rlin a, z polskiego ') na rosyjski

„Ogród zd row ia”, w ydany w K rakow ie 1542 r., w ten sposób, że nad każdym tłu ­ maczeniem użytku rośliny przylepiano drze­

w oryt w ykrojony z oryginału. Oczywiście, że nazwy roślin nieznanych jeszcze tłum a­

czowi zostały pomieszczone bez zm iany lub z nieznaczną, stosownie do ogólnych zasad fonetyki. Zupełnie w podobny sposób p rze- i

tłum aczono w X V I I w. na rosyjski zielnik Syreńskiego 2), któ ry wyszedł w K rakow ie 1613 roku. Tłum aczenia takie krążyły za­

pew ne nieraz w skróconych odpisach ale zawsze z nazwam i roślin a że tym sposobem weszły do języ k a ludowego w Rossyi łatwo można się przekonać ze słow nika A nnen- kowa, wydanego przed niedaw nym czasem (1878) w P etersburgu .

Co do naszej nom enklatury roślin, to ro z ­ w inęła się ona ogrom nie wskutek wznowie­

nia krakow skiego uniw ersy tetu przez króla W ładysław a Ja g ie łłę w r. 1400. P rofeso­

rowie bowiem m edycyny w ykładają rzecz o simpliciach, które przedew szystkiem są roślinnemi. Stąd potrzeba znajomości pol­

skich nazw ziół, opisywanych przez średnio­

wiecznych autorów . P ow stają tak zwane glossaria, w których obok synonimów ła c iń ­ skich wpisują się nazwy polskie. Zdaje się, że płyną one do nas z P ra g i i wpływ cze- szezyzny je st wówczas niew ątpliw y. Za­

chow ały się w B iblijotece Jagielońskiej li­

czne takie źródła X V w. 3). W idać z nich ja k znajomość ziół coraz badziej się rozw i-

') R ic h te r G eschichte der M edicin iu Russland, Moskwa, 1813 str. 324.

2) Kojałowicz i Strojew ; O bstojatielnoje opisanie slawiano rossijskich rukopisiej grafa Tołstoja. Mo­

skwa, 1825, str. 626.

3) Porów naj moje rospraw y: 1) De plantis quae in C apitnlari de villis ct eurtis im perialibus Caroli M agni com m em orantur, w K rakow ie 1885; oraz 2) Ja n a W eisa zapiska treści lekarskiej, z rękopisu XV w. w Krakowie, 1885.

ja , aż pod koniec wieku dochodzi do n aj­

większego roskw itu. Posiadam y z tego cza­

su drogocenny zabytek, całą, można pow ie­

dzieć, historyją naturalną z polskiem i na­

zwami przyrodzonych tworów, tak obfitą, że samych nazw roślinnych jest przeszło 1000. Ju ż go opracow ałem i niedługo p rzy­

stąpię do wydania.

Z wiekiem X V I zupełnie zmienia się obraz. Renesans dokonywa przew rotu na wszystkich nieledwo polach działalności I ludzkiego um ysłu. M edycyna spotyka się z oryginałem H ippokratesa, G alena, a co dla nas najważniejsze, Dioskoridesa. P o ­ w stają liczne kom entarze do tego ostatnie­

go i każdy z autorów biedzi się, żeby w yka­

zać ja k ie rośliny właściwie Dioskorides opi­

sywał. Pow oli w yrabia się przekonanie, że niektóre z nich rosną tylko w Małej Azyi ale odrazu wszyscy praw ie o patrują się, ja - j kie rażące błędy popełniono w zeszłych wiekach, idąc za niedokładnem i opisami ówczesnych autorów i używ ając wielu k ra ­ jow ych roślin za obce. T ak np. brano ko- pytnik za Cyclamen europaeum , rdest za D racunculus vulgaris, pow idła z tarniny za gum ę arabską i t. d. W śród profesorów uniw ersytetu i lekarzy, którzy się kształcili we Włoszech, świadomość o tych błędach istniała, ale pospólstwo i aptekarze stali przy starój praktyce i niechętnie słuchali uwag; „dziwna rzecz panie Boże •— mówi jeden z naszych autorów X V I wieku — że gdy im ukazują praw dę, miasto dziękowa-

| nia p rzeklinają i złorzeczą: wszakże j a rad

j podejm ę te k rzyw dy względem miłości po-

| spolitej”. Starano się złem u zaradzić. P ro ­ fesor Ł ukasz Noskowski, k tóry był w wiel­

kich łaskach Zygm unta, zapewne się o to postarał, że na sejmie 1523 r. wyszła usta­

wa: „U t doctores medicinae apothecas et arom atarias diłigenter quotannis revideant”

(Vol. L eg. I. str. 402). W śród pospólstwa je d n a k o popraw ie nie mogło być mowy dla­

tego, że najpopularniejsza przez cały wiek X V I książka: „Ogród zdrow ia”, w ydana przez U n g łera poraź pierw szy w r. 1534, zostaje tłum aczoną przez Falim irza, dwo­

rzanina Ja n a Tęczyńskiego, zupełnego igno­

ra n ta w zielnictwie. Co tam błędów to aż

j dziwo, a nom enklatura jak najgo rsza. A je-

! dnak książka m iała pokup i wzięcie ogro-

310 WSZECHŚWIAT. Nr 7.

inne, bo co lat k i\ija czy kilkanaście w ycho­

dzi w nowera, w ydaniu ze stare mi grze­

chami.

{Dok. nast.)

J o ze f Rostafiński.

L is ty do R ed a k cy i,

W d zialc tym R edakcyja zamieszcza o trzy ­ m ane od korespondentów listy, mogące dla ogółu czytelników zajęcie przedstaw iać. L i­

s ty tc — przynajm niej dla wiadomości R e­

dakcyi — winny być przez autorów podpi­

sane, a za w yrażane w nich poglądy R edak- ⁱ cyja na siebie odpowiedzialności nie p rz y j- 1 muje.

P.oryck, gubernija W o ły ń s k a .

l)n ia 1 Lutego b. r., o godzinie 4 m in u t 55 po po­

łudniu, w 10 m in u t po zachodzie słońca, na w scho­

dniej i zupełnie dolnej czgści horyzontu, ukazała sig gwiazda 3 lub 4 wielkości. W k ilk a sekund z a ­ częła opadać z szybkością znacznie m niejszą od tej, z ja k ą spadają gw iazdy podczas nocy w iosennych i letnich — poczerń rosprysła sig na m nóstw o ośle­

piająco białych iskier. Czas trw an ia zjaw iska — kilkanaście sekund. Smuga św ietlna ja k ą pozosta­

w iała za sobą spadająca gw iazda, b y ła szeroką na k ilk a cm, u dołu z ciemnem ją d re m , po zniknięciu j

sm ugi i ją d ra , pozostała w idoczną przez kilkanaście | m in u t b iała zygzakowata, nadzw yczaj w ąska pręga.

B iorąc pod uwagę no rm aln ą wysokość, w jakiej pokazują sig m eteory na horyzoncie, zaw artą m ię­

dzy 160 a 50 km, zjawisko o którem mówię, p rzed ­ staw iało sig ta k widocznie i nisko, że, o ile sądzić mogg, m ogło m ieć m iejsce na wysokości zaw artej m igdzy 50 a 00 km.

M eteor w idziany w Porycku, obudził tu żywe za­

interesow anie, z powodu niezw ykłej pory, w jakiej się pokazał, gdyż praw ie za dnia jeszcze, oraz snu­

tych n a tle tem horoskopów.

M. Raszkowski.

Towarzystwo Ogrodnicze.

P o s i e d z e n i e d r u g i e K o m i s y i t e o - r y i o g r o d n i c t w a i n a \ i k p r z y r o d n i c z y c h

p o m o c n i c z y c h odbyło się dnia 3 Lutego 1887 roku, w lokalu Towarzystw a, o godzinie 8 wie­

czorem.

1. P ro to k u ł posiedzenia poprzedniego ćostat od- j czytany i przyjęty.

2. Ńa Whiosek przewodniczącego, Komisyja posta­

now iła przedstaw ić Zarządow i Tow. spis dzieł, z prośbą o nabycie ich dla biblijoteki Tow arzystw a, z funduszu przeznaczonego na ten cel w budżecie n a ro k 1887.

3. N astgpnie p. W ł. Gosiewski mag. nauk m atem , m ów ił „o ru ch u w irów “.

Jeżeli przyjm iem y, że cała przestrzeń w ypełniona je s t eterem ciągłym , jednorodnym i nieściśliw ym , poruszającym sig bez żadnej przyczyny, to środki ciężkości pow stałych w niej wirów, poruszać się b ę ­ d ą względem siebie tak, ja k g d y b y cała m asa eteru stała się m agnesem w arstw ow ym prostym (lamellai- re sim ple), o gęstości zero ta m gdzie w irów niem a;

jakgdyby każdy w ir, jak o część tego magnesu o m a­

sie rów nej zero i gęstości niejednorodnej i zmiennej, działał na w szystkie w iry, niew yłączając siebie, j a ­ ko m asy jednorodne stałe i ja k b y pow ierzchnie w i­

rów doznaw ały z w ew nątrz na zew nątrz ciśnień norm aln y ch , rów nych sile żywej elem entu pow ierz­

chniow ego na każdy ta k i elem ent.

W ynikające przeto z ru ch u wirów działania ich wzajemne, nie odbyw ają się w cale według praw a Newtona. D latego W. Thom son, usiłując to prawo w ytłum aczyć, zw rócił się do badań Le Sagea, m ate­

m atyka genewskiego z początku tego wieku, który dowiódł, że ciążenie powszechne, może być w yja­

śnione przypuszczeniem , że oprócz atomów m atery i grubej, je st jeszcze stosunkowo w iększa ilość.ato­

mów nieskończenie drobniejszych, poruszających się z nadzw yczajną prędkością we w szystkich k ie ­ r a t a c h . P rzy takiem założeniu, działanie uderzeń drobnych cząsteczek o grubsze sprowadza skutek ta k i sam , ja k g d y b y te grubsze przyciągały sig we­

dług praw a N ew tona. Aby jed n ak to przyciąganie b yło proporcyjonalne do iloczynu mas cząsteczek p rzy ciąg ający ch się, koniecznem je s t przyjąć także, że cząsteczki większe i m niejsze m ają własność sita, to jest, że przez ich miąszość przechodzić może ogrom na ilość ciałek bez uderzeń.

Postaci wirów nadają się bardzo do takiej teoryi i kw estyją ciążenia pow szechnego możnaby uważać za załatw ioną n a tej drodze zupełnie, gdyby nie oko­

liczność, że u derzenia cząsteczek m niejszych o więk­

sze sprow adzają ubytek energii pierwszych, na po­

krycie którego, o ile mi wiadomo, dostatecznego źródła dotąd nie -wynaleziono.

4. N astgpnie p. St. Grosglik odczytał prasg „o ge­

nezie komórek'*. S kreślił naprzód historyczny prze­

bieg pojgć o budow ie, pow staw aniu i znaczeniu ko­

m órek, zw rócił uwagg na ugrupow anie kom órek ze względu Da ich budowę, oraz n a działalność komó­

rek w organizm ach złożonych. N astępnie przedsta­

wił dokładną budowę i czynności składow ych czgści kom órki, m ianow icie zaś protoplazm y i ją d r a , w e­

dług najnow szych prac (prof. Strasburgera, Flem -