Pozna ń 2014

ROZPRAWA DOKTORSKA

A R C H I T E K T U R A I Z B Y P R Z Y J Ę Ć - S Z P I T A L , P A C J E N T , P E R S O N E L

AUTOR ROZPRAWY:

mgr inż. arch. Agata Anna Gawlak PROMOTOR ROZPRAWY:

Prof. PP dr hab. inż. arch. Marian Fikus PROMOTOR POMOCNICZY ROZPRAWY:

Prof. PP dr hab. inż. arch. Ewa Pruszewicz - Sipińska

Poznań 2014

„w architekturze, kaprys jednostki ustępuje przed faktem, że ma ona służyć człowiekowi...”

[Le Courbusier]

Autorka niniejszej rozprawy jest stypendystką projektu pt.:

„WSPARCIE STYPENDIALNE DLA DOKTORANTÓW NA KIERUNKACH UZNANYCH ZA STRATEGICZNE Z PUNKTU WIDZENIA

ROZWOJU WIELKOPOLSKI”

„Poddziałanie 8.2.2 PO KL realizowanego w latach 2013-2014

Dziękuję swoim Promotorom, Prof. PP dr hab. inż. arch. Ewie Pruszewicz - Sipińskiej

Prof. PP dr hab. inż. arch. Marianowi Fikusowi,

za inspirację i nieocenione wsparcie

w pracy naukowej i dydaktycznej.

STRESZCZENIE ROZPRAWY

Niniejsza rozprawa doktorska stanowi przeprowadzoną w sposób autorski ocenę jakości przestrzeni architektonicznej szpitala. Tłem badań jest szerokie studium analityczne architektury przestrzeni szpitalnej o charakterze dospołecznym

na świecie, w kontekście zarówno najnowszych opublikowanych badań naukowych, uwarunkowań legislacyjnych jak i historii architektury, na podstawie których autorka opracowała metodę sondażową.

Celem pracy jest wykazanie, że ocena jakościowa budynku szpitala powinna uwzględniać rzeczywiste potrzeby pacjenta względem przestrzeni i funkcji szpitala. Autorka podjęła badania nad układem funkcjonalno - przestrzennym Izby Przyjęć w Specjalistycznym Zespole Opieki Zdrowotnej nad Matką i Dzieckiem im. B. Krysiewicza w Poznaniu.

W rozprawie dokonano analizy wpływu rozwiązań architektonicznych na komfort i samopoczucie pacjentów zestawiając ze sobą dwa modele badawcze:

1. ocena jakości rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych Izby Przyjęć w trakcie pobytu pacjenta w Izbie („ocena satysfakcji”)

2. ocena jakości rozwiązań funkcjonalno - przestrzennych Izby Przyjęć przeprowadzona poza Izbą („ocena oczekiwań”).

Przyjęto tezę: architektura Izby Przyjęć szpitala pediatrycznego kształtuje komfort i samopoczucie pacjentów, w kontekście uwarunkowań socjo - demograficznych i innych, takich jak: płeć pacjenta, wiek pacjenta, czas oczekiwania na rejestrację i badanie lekarskie oraz miejsce prowadzenia badań jakościowych.

W pierwszej części rozprawy, w formie syntetycznej, autorka zaprezentowała zarys historyczny architektury służby zdrowia, uwzględniając szpitalnictwo pediatryczne, jak również schematy klasyfikacji szpitali w Polsce.

Dalej, przedstawione zostało studium analityczne architektury szpitalnych przestrzeni ogólnodostępnych i ich rozwiązań funkcjonalno - przestrzennych, w szczególności pediatrycznych, w oparciu o najnowsze badania naukowe w Polsce i na świecie. Odniesiono się do badań prezentowanych na łamach czasopism naukowych o zasięgu światowym w latach 2000-2014.

Zaprezentowano przegląd rozwiązań funkcjonalno - przestrzennych w odniesieniu do uwarunkowań psychologicznych i socjologicznych w architekturze służby zdrowia (najnowsze realizacje z lat 2000-2014, które autorka uznała za istotne z punktu widzenia innowacyjności w projektowaniu).

Odwołano się także do najnowszych opublikowanych badań związanych z aspektem psychologicznym pobytu dziecka na oddziale szpitalnym.

1


 Definicja przestrzeni dospołecznej na podstawie: Edward Twitchell Hall: Ukryty wymiar. Warszawa: 1997.

Ponadto, autorka wskazała w jaki sposób obowiązująca legislacja określa i warunkuje kształtowanie przestrzeni szpitalnych. Przedstawiono syntetyczną analizę aktualnych wytycznych formalno - prawnych w kontekście polityki w Polsce i w Europie.

W części głównej rozprawy zaprezentowano przyjętą metodologię oceny jakości środowiska zbudowanego w projektowaniu obiektów szpitalnych.

Autorka oparła swoją metodę badawczą na głównych wytycznych procesu Evidence - Based Design

w architekturze służby zdrowia, czyli na projektowaniu szpitali w oparciu o wyniki wiarygodnych badań naukowych oraz na zasadach partycypacji w projektowaniu architektonicznym.

Autorskie badanie sondażowe zostało przeprowadzone samodzielnie i bezpośrednio przez autorkę. Przebadano 212 pacjentów Izby Przyjęć („ocena satysfakcji”) oraz 203 potencjalnych pacjentów szpitala („ocena oczekiwań”).

Następnie przedstawiono wyniki badań, stosując m.in analizę statystyczną, w tym analizy porównawcze obu modeli badawczych („ocena satysfakcji ” vs „ocena oczekiwań”).

Przy czym w obu modelach rozpatrywano wpływ na percepcję przestrzeni szpitala takich czynników socjo-demograficznych jak: wiek osoby badanej, płeć, pora dnia, czas oczekiwania na rejestrację czy badanie lekarskie.

Na tej podstawie, jak również w świetle dokonanych studiów literaturowych, udowodniono iż rozwiązania funkcjonalno - przestrzenne Izby Przyjęć wpływają istotnie na samopoczucie, bezpieczeństwo oraz satysfakcję pacjentów.

Udowodniono również, że satysfakcja pacjentów, warunkowana rozwiązaniami architektonicznymi w przestrzeni szpitala, determinowana jest przez zmienne socjo- demograficzne: wiek, płeć, czas oczekiwania na badanie lekarskie.

Ponadto, wykazano istotne różnice w percepcji przestrzeni szpitala i w ocenie jakościowej pomiędzy osobami badanymi i przebywającymi jednocześnie w trakcie badania sondażowego w Izbie Przyjęć, a osobami badanymi, będącymi potencjalnymi pacjentami szpitala.

Zweryfikowano tym samym oczekiwania potencjalnych pacjentów szpitala względem ich rzeczywistych doznań i rzeczywistego odbioru przestrzeni szpitalnej Izby Przyjęć oraz potrzeb przestrzennych.

We wnioskach wskazano na możliwości wdrożenia przeprowadzonych badań, a przede wszystkim na konieczność ich kontynuacji w szerszym kontekście tj. przy uwzględnieniu innych, w tym „niearchitektonicznych” czynników wpływających na satysfakcję pacjentów z pobytu w szpitalu. Kompleksowe badania jakościowe przestrzeni architektonicznej, z uwzględnieniem np. jakości akustycznej przestrzeni, renomy danego szpitala czy renomy personelu lekarskiego, pozwolą na dokonanie obiektywnej diagnozy tej przestrzeni, poprzez ocenę satysfakcji jej użytkowników, a w konsekwencji, na właściwe prowadzenie prac projektowych przy modernizacji, przebudowie, remoncie lub budowie nowego szpitala.

2

Patrz. rozdz. VII niniejszej rozprawy „Evidence Based Design w projektowaniu szpitala”.

ABSTRACT

This doctoral dissertation thesis is an original assessment of the quality of hospital's architectural space.

The background of the research is a comprehensive analytical study of hospitals' sociopetal architectural space

in the world, in the context of the most recent scientific research published, legislative conditions and the history of architecture on the grounds of which the author developed a probe method.

The purpose of this thesis is to prove that qualitative assessment of a hospital building should take into account the actual needs of patients as regards the space and functions of a hospital, and should not be a sum of potential expectations and ideas of its architecture.

The author has studied the functional and spatial arrangement of the admission room at the B. Krysiewicz Specialist Health Care Centre for Mother and Child in Poznan (in Polish:

Specjalistyczny Zespół Opieki Zdrowotnej nad Matką i Dzieckiem im. B. Krysiewicza).

This dissertation thesis presents the analysis of the effect of architectural solutions on patients' comfort and well-being by comparing two research models:

3. assessment of the quality of functional and spatial solutions of the admission room (hospital patients' "satisfaction assessment")

4. assessment of the quality of functional and spatial solutions of the admission room carried out outside the admission room (hospital patients' "expectations assessment")

The assumed thesis: the architecture of the admission room in a paediatric hospital shapes the comfort and well-being of patients in the context of social, demographic and other conditions.

In the first part of the dissertation the author presents, in a synthetic form, a historic outline of the health care facilities architecture, taking into special account paediatric hospitals and hospital classification schemes in Poland.

Furthermore, there was presented an analytic study of the architecture of public spaces in hospitals and their functional and spatial solutions, especially as regards paediatric facilities, on the grounds of the recent scientific research in Poland and worldwide. References have been made to the works published worldwide in scientific magazines in 2000-2014.

There was presented a review of functional and spatial solutions in admission rooms in hospitals all over the world (here, again, the references have been made to the most recent executions made in 2000-2014 which, in the opinion of the author, are of significance as regards innovative designing).

3

Definition of the term sociopetal space, according to: Edward Twitchell Hall: The Hidden Dimension,

Warsaw: 1997.

Moreover, the author indicated how the applicable legislation specifies and conditions hospital spaces shaping. There was presented a synthetic analysis of the current formal and legal guidelines in the context of politics in Poland and in Europe.

Furthermore, there was compared a list of psycho-sociological and psycho-social conditions in shaping the architecture of the admission room, based on the resent research results.

The reference was also made to the most recent research published on the psychological aspect of a child's stay on a hospital ward.

The main part of the paper presents the assumed method of assessment of the quality of environment created while designing hospital facilities. The author based her research method on the main guidelines of the Evidence Based Design

process in health care architecture, i.e.

on designing hospitals on the basis of reliable research and following the rules of participation in architectural designing.

Next, there were presented the results, with the use of e.g. statistical analyses, including among other comparative analyses of both research models (indicated above). On these grounds, as well as based on the thorough analysis of literature it has been proven that the functional and spatial solutions applied in admission rooms have significant influence on well- being, safety and satisfaction of patients. It has also been proven that patients' satisfaction depending on the architectural solution applied within a hospital is determined by such variables as: gender, age, time of admission to the hospital, waiting time for registration or waiting time for examination by a doctor. Moreover, there have been indicated significant differences in perception of hospital space and in qualitative assessment between the examined persons present in the admission room during the probe research and examined persons, being potential patients of the hospital. With the same there were verified patients' expectations and their actual experiences and actual reception of the hospital space of the admission room.

Conclusions indicate the possibility of implementation of the research and, first of all, the necessity of their continuation in broader context, i.e. taking into account other factors, including the "non-architectural" ones, having influence on patients' satisfaction from their stay in the hospital. Comprehensive qualitative research of architectural space taking into account, e.g. acoustic quality of the space, reputation of a given hospital or medical staff, shall allow objective diagnosis of the space through the assessment of the satisfaction of its users and in the consequence proper execution of designing works during rehabilitation, reconstruction, repair or construction of a completely new hospital.

4

See chapter VII of this dissertation "Evidence Based Design in hospital designing".

SPIS TRE ŚCI

1. Wstęp

1.1 Problematyka rozprawy / obszar badań ...11

1.2 Uzasadnienie podjęcia tematu badań...16

1.3 Cel pracy. Teza pracy ...19

1.4 Przedmiot i zakres badań; cele badawcze ...20

2. Dane bazowe. Etymologia i definicje 2.1 Klasyfikacja szpitali...22

2.2 Najważniejsze pojęcia ...23

2.3 Organizacje wspierające i rozwijające metodologię projektowania szpitali...24

2.4 Historia szpitalnictwa. Synteza ...26

3. Psychologiczne i socjologiczne aspekty w projektowaniu Izby Przyjęć szpitala pediatrycznego. Najważniejsze osiągnięcia naukowe w latach 2000-2014. (rozdział przyjęty do publikacji: Czasopismo Psychologiczne 1/2014 ) ...34

3.1 Układ funkcjonalno - przestrzenny szpitala. Wpływ rozwiązań architektonicznych na przestrzeń społeczną...36

3.2 Bryła i forma budynku szpitala...41

3.3 Barwa w szpitalu...44

3.4 Faktura i wyposażenie szpitala ...48

3.5 Oświetlenie szpitala...52

3.6 Zieleń w procesie terapii. Ogród terapeutyczny ...56

3.7 Zachowanie prawa pacjenta do intymności...60

3.8 Pacjent szpitala pediatrycznego ...62

4. Uwarunkowania legislacyjne a projekt szpitala...66

5. Metoda oceny jakości POE w procesie modernizacji. Partycypacja społeczna w projektowaniu szpitala...68

6. Evidence - Based Design a projektowanie szpitali (rozdział przyjęty do publikacji: monografia w przygotowaniu) ...71

6.1 EBD w raporcie R.S. Urlicha i C. Zimringa...75

6.2 Wdrożenie EBD na przykładzie Dublin Methodist Hospital w Ohio (USA) ...79

7. Metodologia

7.1 Opis i schemat badań ...85

7.2 Autorskie badanie sondażowe ...86

8. Specjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej im. B. Krysiewicza w Poznaniu ...90

9. Badanie 01 („ocena satysfakcji”) wg Ankieta 01 9.1 Dane wyjściowe ...95

9.2 Analiza statystyczna ...105

10. Badanie 02 („ocena oczekiwań”) wg Ankieta 02 10.1 Dane wyjściowe ...124

10.2 Analiza statystyczna...129

11. Wnioski ...137

12. Podsumowanie ...145

13. Wzory formularzy badawczych...148

14. Potwierdzenie przeprowadzonych badań ...150

15. Bibliografia ...151

16. Spis rycin ...159

17. Spis tabel...162

18. Spis wykresów...163

1. W

1.1 P

/

„Ludzkie zdrowie jest niepodzielne. Zaburzenia w strefie somatycznej, psychicznej, społecznej czy duchowej wzajemnie na siebie wpływają (...).

Architektura służby zdrowia jest antropocentryczną bardziej niż inne, jako podążająca za biologicznymi uwarunkowaniami ludzkiej natury.”

[M. CZYŃSKI ]

Tematem rozprawy jest analiza wpływu rozwiązań funkcjonalno - przestrzennych w szpitalu pediatrycznym na jego funkcjonowanie, ze szczególnym uwzględnieniem satysfakcji pacjenta i jego możliwości adaptacyjnych oraz relacji pomiędzy wizualną jakością przestrzeni publicznej w szpitalach a poziomem zadowolenia, stresu i poczuciem bezpieczeństwa jego użytkowników.

Autorka bada wpływ aspektów socjo - demograficznych oraz innych, jak: płeć, wiek czy czas oczekiwania na badanie lekarskie etc., na percepcję rozwiązań funkcjonalno - przestrzennych w szpitalu. Ponadto, autorka zwraca uwagę na różnice w oczekiwaniach potencjalnych pacjentów względem przestrzeni a ich rzeczywistymi potrzebami.

Autorka odwołuje się w badaniach do osiągnięć w zakresie Facility Management w programowaniu i planowaniu budynków oraz do Evidence - Based Design w projektowaniu obiektów służby zdrowia (projektowania opartego na wiarygodnych wynikach badań naukowych). Jednocześnie, autorka opiera swoje badania o zasady partycypacji użytkowników w procesie programowania obiektów służby zdrowia.

Prowadzone przez autorkę badania jakościowe mają istotne znaczenie w tworzeniu programów dla nowych budynków szpitalnych czy modernizacji lub rozbudowy istniejących. Bowiem na etapie programowania inwestycji tworzone są założenia o znaczeniu kluczowym dla jakości projektowanej przestrzeni i, w konsekwencji, satysfakcji użytkowników.

Z punktu widzenia pracy architekta, cytując Profesora Mariana Fikusa: „faza konstruowania i zapis idei jest niezwykle istotna w całym procesie. Polega na selekcji i transpozycji intelektualnej całego, dotychczas skumulowanego, zbioru informacji, odczuć i doznań oraz na skonstruowaniu w wyobraźni pierwszych zamysłów nowej struktury przestrzennej i ich odzwierciedleniu w autorskim zapisie graficznym”.

5

M. Czyński Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2006.

6

Autorka rozwija powyże zagadnienia związane z programowaniem szpitali w kolejnych rozdziałach (patrz. rodz. 5 i 6).

7


 Cytat pochodzi z: Fikus M. Cechy procesu projektpwego w działalności twórczej i realizacyjnej.

Powiązanie praktyki architektonicznej z teorią i dydaktyką. Poznań 1992r. Więcej na temat

zapisówgraficznych, w tym rysunków zalążkowych w: Fikus. M. Przestrzeń w autorskich zapisach

graficznych, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej.

Ryc. 1 Szkic Autorski. M. Fikus .

Ryc. 2 Autorski zapis graficzny. Szkic zalążkowy. M. Fikus

W obszarze badań pozostaje także szukanie powiązań pomiędzy jakością środowiska zbudowanego, satysfakcją pacjenta a jego lojalnością względem ośrodka medycznego.

Zakres badań ograniczono do przestrzeni szpitalnej Izby Przyjęć i jej powiązań z terenem wokół budynku oraz z zespołem diagnostycznym i oddziałami chorych.

Jako obszar badań przyjęto przestrzeń Izby Przyjęć w szpitalu pediatrycznym w Poznaniu - Specjalistycznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej nad Matką i Dzieckiem przy

ul. Krysiewicza 7/8.

Jako tło badań przyjęto ostatnie osiągnięcia naukowe i wyniki badań z zakresu architektury szpitali pediatrycznych na świecie i uwarunkowań psychologiczno - socjologicznych w projektowaniu architektonicznych obiektów służby zdrowia (lata 2000-2014).

Problem naukowy w obszarze Izby Przyjęć szpitali dziecięcych jest o tyle ciekawy, że większość obecnie istniejących oddziałów pediatrycznych w Polsce została zaprojektowana jako oddziały dla dorosłych, bez uwzględnienia odrębnych preferencji pacjentów.

Ewentualnie, gros szpitali pediatrycznych zostało zaprojektowanych bez dogłębnego uwzględnienia ich specyfiki potrzeb.

Architektura stawia użytkownikowi „zadania przystosowawcze”.

9

źródło:M. Fikus Cechy procesu projektowego w działalności twórczej i realizacyjnej. Powiązanie praktyki architektonicznej z teorią i dydaktyką. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 1992.

10

Autorka przeprowadziła badania jakościowe w szpitalu pediatrycznym SZOZ nad Matką i Dzieckiem w Poznaniu.

11

M. Czyński Architektura, stres i potrzeba bezpieczeństwa, Przestrzeń i Forma 10/2008.

W przypadku osób chorych, słabszych czy niepełnosprawnych zdolność do opanowania barier środowiska zbudowanego jest znacząco obniżona, co wpływa na możliwości adaptacyjne i odnajdywanie poczucia bezpieczeństwa w kontakcie z bezpośrednim otoczeniem.

Ryc. 3. Mapa myślowa problematyki doktoratu, 2011r. A. Gawlak

Architektura szpitali wpływa również na postawę personelu, któremu łatwiej identyfikować się z miejscem pracy, który lepiej się czuje i działa efektywniej w atrakcyjnej wizualnie przestrzeni.

Istotne społecznie jest właściwe projektowanie nowych budynków lub takie prowadzenie remontów i modernizacji lub rozbudów istniejących, by realizować wszystkie wytyczne wynikające ze stopnia zaawansowania i postępu nowych technologii w medycynie i psychologii.

Ważne jest zwrócenie uwagi na świadome tworzenie bezpiecznego, komfortowego i ergonomicznego środowiska wewnętrznego, w którym przebiega proces terapii.

W strefie Izby Przyjęć pacjentów, szczególnie dotyczy to dzieci (ale w tym samym stopniu ludzi starszych), architektura może wywołać wzrost poczucia bezpieczeństwa i tzw. działania akomodacyjne sprzyjające terapii.

12

M. Czyński Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2006.

13

Mapka myślowa przygotowana w ramach przedmiotu „Metodologia badań naukowych” pod kierunkiem prof. dr hab.inż. Cz.Cempel, Politechnika Poznańska.

14

Wilkstrom B. , Westerlund E., Erkkila J., The healthcare environment - The importance of aesthetic suuroundings: Health professionals’ experiences from a surgical ward in Finland, Open Journal of Nursing, 2012, 2, 188-195.

15

Bańka A., Społeczna psychologia środowiskowa, Warszawa, Wydawnictwo naukowe „Scholar”, 2002.

Może być odwrotnie - rozwiązania architektoniczne, przestrzenne mogą potęgować lęk, strach, uczucie paniki, zamknięcia, utrudniając tym samym kontakt z pacjentem, proces diagnozowania etc.

W konsekwencji, jak wielokrotnie podkreśla w swoich badaniach prof. A. Bańka, komfort i samopoczucie pacjentów istotnie wpływa na pracę personelu i organizację szpitala.

Z pozoru może się wydawać, że szpital jako budynek naszpikowany nowoczesnymi systemami, uniemożliwia swobodne kształtowanie wnętrz architektonicznych.

Faktycznie, w obszarze sal operacyjnych czy pokojów zabiegowych występuje szereg ograniczeń, nawet w kwestii kolorystyki.

Natomiast trzeba zwrócić uwagę na przestrzeń publiczną szpitala o charakterze dospołecznym

, którą łatwo możemy wyodrębnić i zdefiniować.

W jej skład wchodzą wszystkie dojścia i dojazdy do budynku szpitala, w tym także parkingi, Izba Przyjęć, korytarze oraz pomieszczenia wspomagające jak szatnie, toalety i świetlice.

Są to obszary o dużym potencjale architektonicznym, gdzie poprzez rozwiązania funkcjonalno - przestrzenne, dobór kolorystyki i wyposażenia można wpłynąć na samopoczucie pacjentów, poprawić komunikację z pacjentami i usprawnić organizację pracy personelu.

Ryc. 4 Zakres badań. Schemat.

A.Gawlak

Ryc. 5 Analiza problemu badawczego wybranymi, kreatywnymi metodami diagnozowania problemów.

Szkice. A. Gawlak 2011r .

16

Bańka A., Społeczna psychologia środowiskowa, Warszawa, Wydawnictwo naukowe „Scholar”, 2002.

17

Bańka A., Społeczna psychologia środowiskowa, Warszawa, Wydawnictwo naukowe „Scholar”, 2002.

18

Zależności funkcjonalno-przestrzenne i wzajemne powiązania w obrębie Izby Przyjęć.

19


 Schematy przygotowane w ramach przedmiotu „Metodologia badań naukowych” pod kierunkiem

prof. dr hab.inż. Cz.Cempla, Politechnika Poznańska.

1.2 UZASADNIENIE PODJĘCIA TEMATU ROZPRAWY

Punktem wyjściowym do rozważań była teza - przestrzeń architektoniczna kształtuje interakcję terapeutyczną (...) a zachowania osoby będącej przedmiotem terapii oraz zachowania osób sterujących terapią stanowią wraz z przestrzenią architektoniczną całość interakcyjną, której efektem są określone skutki zdrowotne, mentalne i społeczne.

Wybraną tematyką badań zajmują się m.in. badacze z ośrodków badawczych w Wielkiej Brytanii

, Szwecji, Norwegii i Finlandii (Norway Karolinnska Institute, University College of Applied Sciences w Sztokholmie, Nova University of Applied Sciences w Wasa). Poza tym ośrodki badawcze w Europie (m.in. Instytut Polityki Zdrowia i Zarządzania w Rotterdamie

), także w Stanach Zjednoczonych (University od Central Florida

, San Francisco State University

) oraz China University na Taiwanie

i Uniwersytet Medyczny w Teheranie

.

W Polsce, badania o zbliżonym zakresie prowadzone są przez Politechnikę Śląską w Gliwicach.

Także przez Wydział Ochrony Zdrowia Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, w zakresie metod ocen jakości usług świadczonych przez zakłady opieki zdrowotnej.

O ile w Europie trwają badania nt. wpływu architektury szpitali (IzbyPrzyjęć) na samopoczucie czy satysfakcję pacjentów lub organizację szpitala, o tyle w Polsce jest to temat nowy i słabo zbadany, szczególnie w zakresie ośrodków pediatrycznych.

Jest to spowodowane czynnikami dalece niezależnymi od architekta, a mianowicie m.in.

systemem polityki zdrowotnej Państwa i sposobem finansowania lecznictwa.

Dodatkowo w badaniach zagranicznych duży nacisk kładzie się na lojalność pacjenta, jako klienta, względem szpitala.

Można zwrócić uwagę na badania przeprowadzone w Chinach, z uwagi na podobne postrzeganie szpitali jak w Polsce, gdzie pacjenci wykazywali zdecydowanie wyższe zadowolenie z jakości architektury w szpitalach prywatnych niż publicznych.

20

Proshansky H.M. i in. Environmental psychology. Man and his physical setting. Reinhart, New York 1970.

21


 Proshansky H.M. i in. Environmental psychology. Man and his physical setting. Reinhart, New York 1970.

22


 Irenevande Glinda, Stannyde Roodeb, Anne Goossensena z Institute of Health Policy& Management (iBMG) / ErasmusMC, Postbus 738, 3000 DR Rotterdam,The Netherlands oraz Erasmus MC, Directorate of Patient Affairs, Postbus 2040, 3000 CA Rotterdam, The Netherlands .

23

Gerald-MarkBreen, z Department of Public Affairs, University of Central Florida, USA.

24


 Mu-ChiaWang z Department of Business Administration, San Francisco State University, USA.

25

Chun-YenTsai, Wei-TsenLiao, Jui-HengLu, Pi- hungSun, BlossomYen-JuLin z Institute of Health Service Administration, China Medical University, Taiwan.

26

Fazlollah Ahmadi z Tarbiat Modares University, Nursing and Midwifery Group, Teheran, Iran.

27

Lei P., Jolibert A. , A three-model comparision of the realtionship between quality, satisfaction and

loyalty: an empirical study of the Chinese healthcare system, BioMed Central Health Services Research,

2012, 12:436.

W ocenie badających, satysfakcja pacjenta z rozwiązań funkcjonalno - przestrzennych w szpitalu wiąże się ściśle z kształtowaniem jego zaufania do systemu opieki zdrowotnej. Istnieje relacja pomiędzy satysfakcją pacjenta, jakością przestrzeni architektonicznej a intencją ponownego skorzystania z usług.

W Polsce taki aspekt nie jest w ogóle brany pod uwagę. Prawdopodobnie dlatego, że publiczna służba zdrowia zdecydowanie dominuje.

Ryc. 6. Modele zależności: satysfakcja – jakość – lojalność. Na podstawie: Ping Lei, Alain Jolibert

„Satisfaction-quality-loyalty model”. Schemat A.Gawlak

Autorka podkreśla celowość podjętych badań również programami regionalnymi i krajowymi, wspierającymi rozwiązania projakościowe w służbie zdrowia, w tym innowacyjne rozwiązania w projektowaniu architektonicznym.

Obowiązująca obecnie Regionalna Strategia Innowacji dla Wielkopolski na lata 2010-20 postuluje wspieranie innowacyjnej infrastruktury regionu Wielkopolski oraz lokowanie inwestycji wielofunkcyjnych, dostosowanych do potrzeb lokalnych z wykorzystaniem ich zasobów.

Problematyka rozwoju architektury służby zdrowia w Wielkopolsce, jako innowacyjność usług publicznych, wpisuje się w tą Strategię.

Z punktu widzenia założeń RSI „sektor publiczny musi generować innowacyjne standardy usług publicznych (...), w tym „innowacje w dziedzinie opieki zdrowotnej”.

Uzasadnienie podjętych przez autorkę badań oparte jest także na aktualnie obowiązujących wytycznych prawnych dla obiektów szpitalnych, które nadrzędną rolę przypisują poprawie jakości w obiektach służby zdrowia - szpitalach (patrz. Program Akredytacji Szpitali

oraz NPZ na lata 2007-15)

Pomijając strategiczne znaczenie permanentnego rozwoju w architekturze szpitali określone w

28


 Regionalna Strategia Innowacji dla Wielkopolski na lata 2010-2020 jest dokumentem opisującym założenia i sposób realizacji wielkopolskiej polityki innowacyjnej za: http://bwsi-

wielkopolska.pl/files/31/6826b371-76d8-4015-9d10-def8a638c9e6.pdf, stan na 15.06.2014r.

29


 Akredytacja szpitali wg Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia.

30


 Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015 w załączniku do Uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów

z dnia 15 maja 2007r.

cytowanych powyżej aktach prawnych, wybór tematu pracy dokonał się na drodze naturalnej kontynuacji wcześniejszych działań naukowych autorki (praca magisterska: “Projekt szpitala przy ul. Jasna Rola w Poznaniu. Rozwój architektury służby zdrowia w Mediolanie w oparciu o kontekst urbanistyczny miasta.”

) i zainteresowań (Facility Management w służbie zdrowia, działalność w organizacji IFMA Polska

).

Jednak jednym z najważniejszych motywów autorki była inspiracja wieloletnimi badaniami naukowymi prowadzonymi na Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej, dotyczącymi architektury służby zdrowia oraz projektowania budynków dla osób niepełnosprawnych.

Badania te prowadzone były przez znakomitego naukowca i wykładowcę prof. dra inż. arch.

Andrzeja Gałkowskiego

, a są kontynuowane przez prof. dr hab. inż. arch. Ewę Pruszewicz - Sipinską

.

Prof. Ewa Pruszewicz - Sipińska była również promotorem pracy magisterskiej autorki, a Prof. Andrzej Gałkowski był recenzentem tej rozprawy.

Zatem swoista synteza powyższych czynników oraz wewnętrzna motywacja i pasja, zadecydowały o obranym kierunku badań naukowych.

Dodatkową intencją autorki jest nadzieja na zwrócenie uwagi na ważne zagadnienia w funkcjonowaniu obszaru Izby Przyjęć w szpitalach dziecięcych i interdyscyplinarną rolę architekta w procesie projektowania obiektów służby zdrowia.

Ryc. 7, 8 Centrum onkologiczne. Vejle, Dania. Arch. Arcgency.

35

Projekt konkursowy (1 miejsce), realizacja 2013.

31

Autorka studiowała na Wydziale Architektury Politechniki Mediolańskiej w ramach programu Socrates/Erasmus.

32

Autorka była członkiem organizacji IFMA - International Facility Management Association Polska

33

Prof. Andrzej Gałkowski jest autorem wielu publikacji naukowych poświęconych architekturze służby zdrowia oraz budownictwu dla osób niepełnosprawnych.

34

Prof. dr hab.inż. arch. Ewa Pruszewicz-Sipińska jest dyrektorem Instytutu Architektury, Urbanistyki i Ochrony Dziedzictwa Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej; w swojej działalności naukowej, dydaktycznej oraz projektowej skupia się m.in. na projektowaniu architektonicznym budynków służby zdrowia..

35

http://arcgency.com/.

36


 Źródło: http://arcgency.com/21270/505536/gallery/livsrum_-lysningen, stan na 15.07.2013r.

1.3 C

. T

Niniejsza rozprawa stanowi studium o charakterze teoretyczno - empirycznym.

W oparciu o syntezę wiedzy z wybranej dziedziny oraz metodę sondażu diagnostycznego (autorskie badania ankietowe), autorka ma intencję udowodnić postawioną tezę:

Architektura Izby Przyjęć szpitala pediatrycznego kształtuje komfort i samopoczucie pacjentów, w kontekście uwarunkowań socjo - demograficznych i innych, takich jak: płeć pacjenta, wiek pacjenta, czas oczekiwania na rejestrację i badanie lekarskie oraz miejsce prowadzenia badań jakościowych.

W strategii modernizacji szpitala, rozwiązania architektoniczne determinują jakość funkcjonalno - przestrzenną, behawioralną i psycho - społeczną w obszarze Izby Przyjęć.

W celu zweryfikowania postawionej tezy przyjęto następujące hipotezy badawcze (H1, H2, H3, H4, H5):

H1 jakość przestrzeni kształtuje się na bardzo wczesnym etapie istnienia budynku tj. w fazie planowania i programowania

H2 przestrzenie wspólne w szpitalach mają charakter dospołeczny

H4 metody oceny jakości przestrzeni Izby Przyjęć definiują satysfakcję pacjenta i oczekiwania pacjenta, personelu względem rozwiązań funkcjonalno - przestrzennych

H5 istnieje wzajemna relacja w modelu: jakość-satysfakcja-lojalność.

Ryc. 9 Jakość przestrzeni a proces zdrowienia pacjenta i jego lojalność względem szpitala.

Schemat A.Gawlak

1.4. P

;

(

)

Przedmiotem badań jest architektura Izby Przyjęć szpitala pediatrycznego - Specjalistycznego Zakładu Opieki Zdrowotnej Matką i Dzieckiem w Poznaniu przy

ul. Krysiewicza 7/8 i jej przestrzenie publiczne o charakterze dospołecznym (w tym również:

dojścia i dojazdy do budynku szpitala, parkingi, właściwa IzbaPrzyjęć, układ komunikacyjny i pomieszczenia wspierające jak szatnie, toalety i świetlice).

Praca badawcza została skupiona na ocenie sprawności i jakości przestrzeni budynku szpitala, poza jego jakością techniczną, wymagającą ocen eksperckich.

Ryc. 10 Schemat. Pacjent w kontekście: przestrzeń a praca personelu i organizacja szpitala. A. Gawlak

Celami badawczymi autorki są:

a) określenie wpływu środowiska zbudowanego na pacjentów (aspekty psychologiczne i socjologiczne),

b) sformułowanie czynników funkcjonalno - przestrzennych generujących satysfakcję pacjenta (na podstawie studiów literaturowych w tym, opublikowanych wiarygodnych wyników najnowszych badań naukowych, w nawiązaniu do Evidence- Based Design),

c) wykazanie, że istnieje oczywiste powiązanie pomiędzy satysfakcją pacjenta i jego

lojalnością względem ośrodka zdrowia a jakością środowiska zbudowanego,

d) wykazanie zależności, że satysfakcja pacjenta zależna jest od czynników architektoniczno - przestrzennych oraz innych zmiennych jak: wiek, płeć, pora dnia etc.,

e) wykazanie różnicy pomiędzy potrzebami przestrzennymi pacjentów szpitala, a oczekiwaniami, względem rozwiązań funkcjonalno - przestrzennych, potencjalnych pacjentów.

Celem pobocznym pracy jest syntetyczne przedstawienie osiągnięć naukowców na świecie w wybranej dziedzinie i odniesienie ich do polskich warunków.

W związku z powyższym autorka zawarła w niniejszej rozprawie dwa własne artykuły naukowe

.

Ryc. 11, 12 Nadbudowa „Kinderstad” XIX kondygnacji dla Pediatrycznego Szpitala Uniwersyteckiego w Amsterdamie. Projekt konkursowy (Dutch Uoung architects Competition). Arch. Sponge Architects i Rupali Gupta.

37


 Zgodnie z obowiązującą Ustawą z dnia 14 marca 2003 r. z późn. zm. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki Dz.U. 2003 nr 65 poz. 595.

38

Architekci zaprojektowali przestrzeń przeznaczoną dla dzieci i młodzieży - pacjentów szpitala, zlokalizowaną na dachu, gdzie mogą korzystać z wielu możliwości rekreacji i zabawy. źródło:

http://www.guptaarchitects.com/what/archit/a_kind_2.htm, stan na 10.06.2014r..

2. E

2.1 K

; D

SZPITAL -

łac. Nosocomeum (nocos - choroba , comeo - opieka) gre. Hospitalis (hospes- gość)

gre. Kline (łóżko klinika)

- przedsiębiorstwo podmiotu leczniczego, w którym podmiot ten wykonuje działalność leczniczą, w rodzaju świadczenia szpitalne.

Szpitale, wg obowiązujących przepisów prawnych, są rozróżniane ze względu na takie czynniki je charakteryzujące jak: profil działalności, wielkość czy lokalizacja.

Zgodnie z przyjętą nomenklaturą w dotychczasowych opracowaniach literaturowych (m.in. M. Czyński), szpitale możemy podzielić wg przedstawionych poniżej kryteriów:

2.1.1 Kryterium 01 - zadania szpitala - szpital ogólny

- szpital specjalistyczny - szpital badawczy - szpital kliniczny

2.1.2 Kryterium 02- wiek pacjentów - szpital pediatryczny

- szpital dla dorosłych - szpital geriatryczny

2.1.3 Kryterium 03 - wielkość szpitala określona ilością łóżek - szpitale małe - do 150 łóżek

- szpitale średnie - 200-500 łóżek - szpitale duże - powyżej 500 łóżek

Powyższe definicje mają istotne znaczenie w procesie zarządzania jakością w służbie zdrowia, a przede wszystkim w organizacji pracy szpitali, w tym w tworzeniu tzw. sieci.

39

Definicja szpitala na podstawie Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej Dz.U. 2011

Nr 112 poz. 654.

2.2 D

PRZEDSIĘBIORSTWO - zespół składników majątkowych, za pomocą którego podmiot leczniczy wykonuje określony rodzaj działalności leczniczej.

ŚWIADCZENIA ZDROWOTNE - działania służące zachowaniu zdrowia, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania.

ŚWIADCZENIA SZPITALNE - wykonywane całą dobę kompleksowe świadczenia zdrowotne polegające na diagnozowaniu, leczeniu, pielęgnacji i rehabilitacji, które nie mogą być realizowane w ramach innych stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych; świadczeniami szpitalnymi są także świadczenia udzielane z zamiarem zakończenia ich udzielania w okresie do 24 godzin.

SZPITALNY ODDZIAŁ RAUTNKOWY (SOR)- udziela świadczeń opieki zdrowotnej polegających na wstępnej diagnostyce oraz podjęciu leczenia w zakresie niezbędnym dla stabilizacji funkcji życiowych osób, które znajdują się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego.

IZBA PRZYJĘĆ - zespół pomieszczeń, w których: przyjmuje się do szpitala, wykonuje się doraźne zabiegi lub udziela się doraźnej pomocy ambulatoryjnej;

AMBULATORIUM - to miejsce miejce udzielania ambulatoryjnych świadczeń zdrowotnych.

Może znajdować się przy izbach Przyjęć szpitali, w pogotowiu ratunkowym czy przychodniach / poradniach lekarskich.

HOSPITALIZACJA - pobyt pacjenta w szpitalu, trwający co najmniej jedną noc, od chwili wpisu do księgi głównej do chwili wypisu.

FACILITY MAMANEGEMNT - z j.ang. „facility” - udogodnienie, ułatwienie, zdolność, łatwość oraz z j.ang.: management: - zarządzanie. W języku polskim nie stosuje się tłumaczenia tego pojęcia. Oznacza ono zarządzanie nieruchomościami (budynkami) w szerokim kontekście i obejmuje wszystkie etapy istnienia budynku: planowanie, programowanie, projektowanie, budowę, użytkowanie, oceny jakościowe, modernizacje, adaptacje oraz rozbiórkę. Celem

40

Definicja przedsiębiorstwa na podstawie Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej Dz.U. 2011 Nr 112 poz. 654.

41

Definicja świadczenia zdrowotnego i świadczenia szpitalnego na podstawie Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej Dz.U. 2011 Nr 112 poz. 654.

42

Definicja szpitalnego oddziału ratunkowego na podstawie Ustawy z dnia 8 września o Państwowym Ratownictwie Medycznym Dz.U. 2006 Nr 191 poz. 1410.

43

Definicja IzbyPrzyjęć na podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 czerwca 2012 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą.

44

Definicja ambulatorium na podstawie Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej Dz.U.

2011 Nr 112 poz. 654.

45

Na podstawie: http://www2.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/zal_1_26052006_190art1.pdf, stan

na 21.06.2014r.

głównym FM jest podnoszenie jakości budynku przy jednoczesnym obniżaniu kosztów jego utrzymania.

EBD – Evidence-Based Design - proces podejmowania decyzji w projektowaniu architektonicznym obiektów służby zdrowia, oparty w całości na wynikach wiarygodnych badań naukowych (dowodach).

EBD jest definiowany jako wykorzystanie wiarygodnych dowodów podczas planowania i projektowania obiektów służby zdrowia dla osiągnięcia lepszych wyników hospitalizacji.

Ryc. 13, 14, 15 Wnętrza szpitala pediatrycznego „Randal”, Portland USA. Realizacja: 2012r.

Arch. ZGF Architects

2.3 O

Na świecie aktualnie działa szereg organizacji, które statutowo, w sposób systemowy, wspierają holistyczne, nowoczesne i innowacyjne rozwiązania w projektowaniu architektonicznym obiektów służby zdrowia, i które ukierunkowują swoje działania na osiąganie efektów terapii, przy równoległej trosce o komfort i samopoczucie pacjentów, jak również innych użytkowników obiektu szpitala.

Do najbardziej znanych organizacji, o największych osiągnięciach należą:

46

Definicja Facility Management na podstawie opracowania Niezabitowska E., praca zbiorowa Wybrane elementy Facility Management w architekturze, Gliwice, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej 2004.

47

Wg definicji udostępnionej przez EDAC https://www.healthdesign.org/edac/about, stan na 15.04.2014r.

48

Źródło: http://issuu.com/zgfarchitectsllp/docs/legacy-randall-childrens-hospital?e=5145747/2627240,

stan. Na 10.08.2014r.

WHO - Światowa Organizacja Zdrowia założona 7 kwietnia 1948r., z siedzibą w Genewie.

Organizacja działa przy ONZ, Polska jest członkiem WHO od początku istnienia Organizacji.

Organizacja działa na rzecz zwalczania epidemii, na rzecz ochrony zdrowia i zapewnienia ludności opieki medycznej, na rzecz promocji zdrowia, prowadzi i wspiera badania naukowe z zakresu ochrony zdrowia.

CHD – Center for Health Design, organizacja non-profit założona w 1993r. zrzeszająca z początku niewielką grupę specjalistów związanych z projektowaniem architektonicznym obiektów służby zdrowia postulujących, że projektowanie i architektura budynku służby zdrowia może znacząco wpływać na stan psycho-fizyczny pacjenta, jego proces zdrowienia oraz satysfakcję i zadowolenie z pobytu w szpitalu. Dziś postulaty CHD skoncentrowały wokół organizacji międzynarodowe środowisko specjalistów różnych dziedzin, związanych pośrednio lub bezpośrednio z projektowaniem, którzy wspólnymi działaniami wspierają poprawę jakości obiektów służby zdrowia, w tym budynków dedykowanych osobom starszym, na całym świecie. CHD jest aktualnie organizacją certyfikującą i akredytującą budynki służby zdrowia, które w procesie projektowania wdrożyły EBD.

EDAC – Evidence-Based Design Accreditation and Certification - certyfikat nadawany jednostkom przez organizację Center for Health Design, które w sposób świadomy wdrożyły postulaty EBD w proces projektowania architektonicznego nowego budynku służby zdrowia czy w proces projektowania modernizacji lub remontu obiektów istniejących.

PLANETREE – organizacja non-profit założona przez pacjentów i dla pacjentów w 1978r.

Organizacja postuluje opiekę służby zdrowia skoncentrowaną na pacjencie, poprzez podkreślenie związku pomiędzy środowiskiem zbudowanym (architektura szpitala) a fizycznym i psychicznym stanem pacjenta, jak również holistyczne podejście do sposobu leczenia. Po 35 latach działalności Planetree zrzesza ok. 500 organizacji rozlokowanych w ośmiu krajach świata. Organizacja inspiruje zmiany w podejściu do projektowania budynków szpitali na całym świecie (działania w zakresie projektowania ale również planowania, organizacji i zarządzania szpitalami). Planetree również certyfikuje budynki potwierdzając jakość placówek służby zdrowia (certyfikat złoty, srebrny i brązowy przyznawane budynkom na trzy lata).

AHA- American Hospital Association - państwowa organizacja założona w 1898r. i zrzeszająca wszystkie typy szpitali, centra ochrony zdrowia, ich pacjentów, pracowników i zarządy w Stanach Zjednoczonych. Aktualnie AHA zrzesza ponad 5000 szpitali oraz 43000 indywidualnych członków i reprezentuje ich interesy, mając realny wpływ na politykę zdrowotną rządu USA, zarówno na działalność organów ustawodawczych jak i wykonawczych, zabierając również głos w debatach politycznych i w procesach sądowych.

49

Wg Word Health Organization http://www.who.int/en/, stan na 14.03.2014r.

50

Wg Center for Health Design https://www.healthdesign.org/, stan na 14.03.2014r.

51

Wg Center for Health Design https://www.healthdesign.org/, stan na 14.03.2014r.

52

Na podstawie Planetree http://planetree.org/, stan na 14.03.2014r.

53

Na podstawie AHA http://www.aha.org/, stan na 14.03.2014r.

NACHRI - National Association of Children’s Hospitals and Related Institutions – działające w USA Krajowe Stowarzyszenie Szpitali Dziecięcych i Instytucji z nimi powiązanych. Organizacja non-profit zrzeszająca ponad 200 szpitali pediatrycznych w Stanach Zjednoczonych.

Organizacja postuluje rozwiązania projektowe dla szpitali dziecięcych oparte na niepodważalnych dowodach naukowych. Celem wszystkich postulatów jest powszechne tworzenie budynków szpitali dziecięcych osiągających najlepsze wyniki w leczeniu pacjentów.

CABE - Commission for Architecture and the Built Environment – działająca w Wielkiej Brytanii Komisja Architektury i Środowiska Zbudowanego.

Jest to organizacja non-profit, która powstała w 1999r. przy Ministerstwie. Wspiera działanie związane z projektowaniem architektonicznym szpitali, również przestrzeni i miejsc o charakterze publicznym, integruje i wspiera działania specjalistów z różnych dziedzin, w tym szczególnie architektów. Wśród zainteresowań organizacji jest zwrócenie uwagi na relacje pomiędzy architekturą a zdrowiem człowieka, na wpływ rozwiązań architektonicznych na zdrowie i samopoczucie pacjentów oraz pracowników szpitali.

3. H

. S

Poszukując pierwszych, zdefiniowanych form szpitalnictwa na terenie Europy, odnajdujemy je w kulturze starożytnej Grecji i Rzymu, gdzie, z dostępnych przekazów wynika, poziom medycyny był na bardzo wysokim poziomie. Obejmowała ona obszar starożytnego Rzymu, Bizancjum, świata muzułmańskiego i średniowiecznej Europy.

Pierwotnie, w kulturze starożytnej Grecji, lekarze organizowali pomieszczenia hospitalizacji chorych często w swoich domach. Zespoły o podobnej funkcji powstawały też w miejscach świętych np. Świątyniach Asklepiosa będących miejscem pielgrzymek, gdzie stwarzano możliwość hospitalizacji chorych przybyszów.

W VII w. p.n.e. w starożytnej Grecji, za boga medycyny uznano Asklepiosa.

U Piliniusza

czytamy o powszechnym użyciu w starożytności, w celach leczniczych, wątroby kreta, jego krwi oraz ziemi z kretowisk. Pindar

podaje, że Asklepios leczył ziołami, słowem i nożem, co jest swoistą metaforą i należy tłumaczyć: lekami, psychoterapią i poprzez chirurgię.

54

Na podstawie Nachri http://www.childrenshospitals.net/AM/Template.cfm?Section=Home3, stan na 14.03.2014r.

55

Na podstawie http://www.designcouncil.org.uk/our-services/built-environment, stan na 14.03.2014r.

56

Pliniusz Starszy - Gaius Plinius Secundus, zwany Maior (23 r. n.e. - 79 r. n.e.) rzymski pisarz, uczony i historyk, pochodził z Comum Novum (dziś Como w Lombardii, południowa Italia), kształcił się w Rzymie;

na podstawie: http://www.historia.info.pl/historycy/pliniusz_starszy.html, stan na 10.01.2014r.

Psychoterapia obejmowała słuchanie śpiewu, muzyki, recytację poematów, oglądanie widowisk komicznych, uprawianie gier sportowych a także gimnastyki.

Za powszechne leki uważano wino i... kapustę.

Bogu medycyny wznoszono świątynie - Asklepiejony. Na terenach z nimi związanych zawsze był obecny Tolos, okrągły budynek, w którego podziemiach znajdowały się labirynty korytarzy, oparte na modelu kretowiska. Tolosy były miejscem składania ofiar dziękczynnych. Asklepiejony wznoszono w miejscach powszechnie uznawanych za zdrowe pod względem klimatycznym, obfitujących w wodę, źródła mineralne oraz bogatą roślinność. Dla chorych przybywających do Asklepiejonu przeznaczone były sale przyjęć, zabiegów, kąpieli, sypialnie, w których chorzy oczekiwali na zjawienie się boga, budynki administracyjne oraz mieszkania kapłanów, którzy prowadzili leczenie.

Rolę szpitali, obok świątynnych portyków, pełniły także ich podcienia - stoa.

Diagnozę stawiano na podstawie snów (onejroskopia). Chory spędzał noc na terenie świątyni, rano opowiadał swoje sny kapłanom, którzy interpretując je podejmowali odpowiednie leczenie.

Podczas snu specyficzną opieką nad chorymi sprawowały święte węże, które swobodnie pełzały po podłodze sypialni.

Obok wyżej wspomnianych praktyk, sięgano także po całkowicie racjonalne metody leczenia, jak: dieta, kąpiele ciepłe i zimne, picie wód zdrojowych, naparów, wywarów z ziół, stosowanie maści, uprawianie gimnastyki, masaże. Przeprowadzano również operacje chirurgiczne. Teren świątyni wzbogacały często teatr, palestra i stadion, gwarantujące wszechstronną psychoterapię. Wzniesiono ponad 320 Asklepiejonów.

Ryc. 16, 17 Asklepiejon na Wyspie Kos

oraz w Epidaurus .

57

Pindar, Pindaros (518-438 p.n.e.) - grecki liryk pochodzący z Teb w Beocji. Pindar tworzył niezwykle kunsztowne utwory o wyszukanej symbolice i obrazowaniu. Wplatał w nie mity, które służyły jako ilustracja poglądów religijnych i artystycznych, na podstawie: http://portalwiedzy.onet.pl/43054,,,,pindar,haslo.html, stan na 10.01.2014r.

58

Źródło: http://kolumber.pl/photos/show/golist:145040/page:35, stan na: 10.06.2014r.

59

Źródło: http://www.penhook.org/tholos_at_epidaurus.htm, stan na 12.10.2013r.

Najsławniejsze z nich znajdowały się w Epidaurus, Knidos, Cyrenajce, Koryncie, Atenachm na Rodos w Pergamonie i na Kos. Funkcje Tolosu w sanktuarium Asklepiosa w Epidaurus, wzniesionego przez architekta Polikleta Młodszego, ok. 330 r. p.n.e. nie są do końca znane.

Ryc. 18, 19 Tolos z Epidaurus.

Zewnętrzna kolumnada tego okrągłego perypterosu utrzymana była w porządku doryckim, zewnętrzna zaś, w znacznie bardziej dekoracyjnym i smuklejszym, korynckim.

Ponadto, gmach charakteryzował bogaty detal architektoniczny.

Jednak najciekawszy element stanowią zachowane do dziś fundamenty budowli. Tworzy je sześć kręgów murowych usytuowanych koncentrycznie. Trzy zewnętrzne pełniły funkcje techniczne, będąc ławą fundamentową pod kolumnadą zewnętrzną, ścianą celli i kolumnadą wewnętrzną, która była odsunięta daleko od ściany. Natomiast trzy środkowe okręgi podtrzymywały jedynie posadzkę Tolosu. W centrum znajdowało się wejście do części podziemnej.

Pomiędzy kręgami są przejścia, a ścianki poprzeczne dzielą obwód każdego z korytarzy, których wysokość i szerokość została tak zaplanowana, by umożliwić poruszanie się człowiekowi. Labirynt ten można traktować jako symbol Hadesu - krainy zmarłych, który tym samym stanowić może heron Asklepiosa, istoty ubóstwionej przez Zeusa dopiero po śmierci.

Jak również korytarze te można interpretować jako symboliczną jaskinię węża - symbolu i atrybutu Asklepiosa.

Inną formą starożytnego szpitalnictwa w Grecji były tzw. jatrejony (od greckiego słowa jatreon czyli lekarz) i stanowiły one często wygospodarowane w prywatnych domach lekarzy, pomieszczenia dla chorych. Układ funkcjonalny jatrejonu był zbliżony do rozwiązań świątynnych - składał się z sali Przyjęć, sal chorych, sali zabiegowej oraz pomieszczeń personelu lekarskiego (dla lekarza oraz jego uczniów).

Przytułki o podobnym charakterze tworzono w owym czasie też w innych kulturach, w Chinach, Indiach, przy świątyniach arabskich i meczetach.

60

Źródło: http://www.penhook.org/tholos_at_epidaurus.htm, stan na 12.10.2013r.

W starożytnym Rzymie odpowiednikiem boga Asklepiosa był Eskulap. Istotną rolę w rozwoju szpitalnictwa odegrały tzw. jednostki szpitalne wojskowe i polowe czyli valetudinaria, będące funkcjonalno-przestrzennym odpowiednikiem greckich jatreionów.

Ryc. 20, 21 Valetudinarium.

Tam leczono chorych i rannych żołnierzy, później również biedaków i nędzników. Ich nazwa pochodzi od łacińskiego słowa valetudo oznaczającego stan zdrowia.

Osobno powstawały szpitale - przytułki, by leczyć chorych niewolników zatrudnionych w prywatnych latyfundiach rolniczych lub ośrodkach produkcji.

W obu przypadkach celem tworzenia obiektów szpitalnych była chęć maksymalnej eksploatacji ludzkiego potencjału roboczego i wojennego.

W starożytności nie zajmowano się osobami nieuleczalnie chorymi - zazwyczaj pozostawiano ich samych sobie lub zabijano (jak np. w Sparcie).

Upadek cywilizacji uniemożliwił dalszą ewolucję szpitali, które nadal rozwijały się w Bizancjum, gdzie wykształciły się wszelkie formy szpitalnictwa spotykane później w średniowiecznej Europie i kulturze arabskiej.

Istotną rolę w podejściu do chorego odegrało chrześcijaństwo, jako religia postulująca bycie miłosiernym względem chorych. Zgodnie z religią, biskupi byli obowiązani do roztaczania opieki nad chorymi oraz biednymi, a Konstantyn wydając edykt nicejski w 313r., rozkazał zakładanie domów gościnnych wzdłuż tras pielgrzymów.

Najpierw nosiły ono nazwę xenodocheion od xenos oznaczającego cudzoziemca, a później hospicjum. Zwykle lokalizowano je obok założeń kościelnych lub klasztornych.

Jednym z najbardziej znanych z tego okresu jest szpital klasztorny przy opactwie Benedyktynów na wzgórzu Monte Casino lub przy opactwie Cluny z St. Galen.

61

Źródło: Health Care Delivery System in ancient Greece By Dr. Warren Kump MD, University of

Minnesota.

Ryc. 22, 23 Opactwo Cluny .

Charakterystyczne jest to, że te miejsca oferowały schronienie zarówno chorym ale także biednym, starcom czy umysłowo chorym.

Szpitale tego okresu, aż do czasów nowożytnych, charakteryzowały się układem funkcjonalnym i przestrzennym zwartym, przez wiele stuleci trwającym jako jeden budynek. Zazwyczaj lokalizowane poza murami miasta, architektonicznie przypominające kościół z ołtarzem lub kaplicą.

Podział chorych obowiązywał tylko ze względu na płeć, a sale były wieloosobowe.

Natomiast chorzy, u których diagnozowano chorobę zakaźną nie byli przyjmowani do szpitali.

Tak doszło do powstania Leprosorii czyli przytułków dla trędowatych, które uważane są za początek szpitalnictwa zakaźnego.

Europejski szpital średniowieczny nadal był bardziej przytułkiem i zakładem opieki społecznej niż obiektem leczniczym i naukowo - badawczym.

Ze względu na wyjątkowy w dobie średniowiecza kult religijny, następował równolegle z nim rozwój instytucji charytatywnych.

Powstawały przytułki i szpitale zakładane przez duchowieństwo i osoby świeckie z warstw uprzywilejowanych. Często pobudki były nieco egoistyczne i wynikały z obawy przed epidemiami i z chęci możliwie maksymalnej izolacji chorych. Szpitale średniowieczne były raczej małymi założeniami, a przez zbliżenie ich do kościoła i ołtarza, dawały często bardziej opiekę i wsparcie duchowe.

Przybierały formę skupiska małych komórek dla pacjentów wokół umieszczonej centralnie dużej, ogrzewanej Izbyz ołtarzem.

Były przeważnie fundowane lub też wspomagane jałmużną. W miarę prowadzenia własnej polityki, zaczęły wzbogacać się o własne majątki, co spowodowało również nadużycia, niekiedy nieuczciwe przejmowanie przez organy świeckie.

Z jednej strony szeroko postulowano różne formy szpitalnictwa, jednocześnie średniowiecze pozostawało okresem niskiej higieny i rozwoju wielu epidemii.

62

Źródło: http://www.fronda.pl/a/opactwo-w-cluny-obchodzi-1100-lat,8223.html, stan na 11.03.2014r.

W XVII w. nadal obserwujemy akcję powstawania dużych szpitali - przytułków, których zarządzanie leżało w gestii państwa. Czasem ich skala przybierała gigantyczne rozmiary (w skrajnych przypadkach kilka tysięcy łóżek).

W Polsce, najpopularniejsze szpitale w owym czasie powstały w Krakowie, Wrocławiu i Jędrzejowie. Próbowano wprowadzić przymusową pracę dla podopiecznych, często obiekty te lokalizowano poza granicami murów miejskich aby wyizolować chorych.

W XVIII w. szpitale w Europie zaczynają pełnić nową rolę - funkcję placówek dydaktycznych służących rozwojowi medycyny. Tymczasem w Polsce wszelkie próby reform nadal kończyły się fiaskiem, ze względu na opór środowisk zakonnych. Wśród przyczyn wielu opóźnień w rozwoju szpitalnictwa w Polsce wylicza się również brak funduszy i niski status społeczny pacjentów.U schyłku średniowiecza pojawia się krytyka obowiązującego stosunku do ubogich i form zapobiegania nędzy.

W ciągu XVI i XVII w. wyodrębniają się trzy warianty organizacji szpitali:

- większościowy: szpitale powinny mieć charakter przytułkowo – produkcyjno – leczniczy - mniejszościowy: postulujący rozdzielenie funkcji leczniczych i opiekuńczych

- mieszany: aby niezależnie od szpitali typu przytułkowo – leczniczego utworzyć domy pracy dla zdrowych ubogich

Model mieszany najbardziej upowszechnił się w Anglii, gdzie od początku XVII w. zakładano workhouses; był też popularny na terenie Niemiec (zuchthaus). W większości państw europejskich w XVII w. powstały szpitale spełniające funkcje przytułkowo – produkcyjno – lecznicze, które określano mianem Szpitai Generalnych. Instytucje te zajmowały się także opieką nad sierotami. Jednak niewątpliwie wiek XVIII, wraz z ideami racjonalizmu, oświecenia, wyostrza jeszcze bardziej różnice między szpitalem średniowiecznym a nowożytnym. Rozwój nauk wpływa na sposoby i techniki leczenia, budowę szpitali i zwrócenie uwagi na warunki higieniczne.

Forma architektoniczna szpitali pozostaje jeszcze pałacowa.

Ryc. 24, 25 Szpital Św. Bartłomieja w Londynie .

63

źródło: http://www.bartshealth.nhs.uk/our-hospitals/st-bartholomew’s-hospital/our-history/, stan na:

14.02.2014r.

W 1730 r. zostaje wybudowany w Londynie szpital Św. Bartłomieja, będący pierwszym znanym szpitalem o układzie funkcjonalno - przestrzennym pawilonowym.

W nowej koncepcji istotną rolę zaczęła odgrywać zasada segregacji chorych i umieszczanie pacjentów w oddzielnych budynkach.

Datując od Rewolucji Francuskiej (1789r.), pawilonowy układ był wiodącym na przestrzeni kolejnych dwustu lat. Podobnie został zaprojektowany szpital w Wiedniu (1784r.), z układem pawilonów wokół centralnego dziedzińca, mniejszymi salami chorych.

Pod koniec XVIII w. dokonano pierwszych prób planowanej organizacji zakładów leczniczych dla miasta, wkomponowania ich w organizm miejski zgodnie z wytycznymi urbanistyki.

Wiek XIX to okres intensywnego rozwoju budownictwa szpitalnego, ale nadal dominującym jest system pawilonowy, a prostota układów funkcjonalnych i ograniczona technizacja zapewniały w miarę korzystne warunki leczenia. Przykre jednak było to, że poziom opieki był uzależniony od zamożności chorego, na podstawie której dokonywano selekcji i podziału pacjentów na klasy.

Nie zwracano jeszcze wystarczającej uwagi na samopoczucie pacjenta, estetykę pomieszczeń, a popularnym schematem były wielkie, kilkunasto- lub częściej kilkudziesięcio - osobowe sale.

W Europie, w XIX w. szpital to wyraz polityki państwa, podczas gdy w Polsce trwała prawiekowa tradycja szpitala jako przytułku dla nędzarzy.

Pod koniec wieku, wraz z rozwojem bakteriologii, nastąpił rozwój diagnostyki laboratoryjnej, postęp mający bezpośredni wpływ na rozwój urządzeń, organizację pracy, architekturę oraz stosunek lekarzy do chorych. Lister

stworzył podstawy aseptyki, zaczęto stosować radiologię w leczeniu. Szpital przełomu wieków to ośrodek sprofilowany wg specjalności, jego układ funkcjonalny staje się podzielony na działy: diagnostykę, sale chorych czy część zabiegową.

Na początku XX w., na bazie rewolucji przemysłowej, dochodzi do nawrotu budowania szpitali jako zwartych budynków, co było też podyktowane drastycznym wzrostem kosztów gruntów.

Możliwości jakie dało zastosowanie konstrukcji szkieletowych, stalowych i żelbetowych sprzyjają powstawaniu gigantycznych, scentralizowanych obiektów, notabene bogato wyposażonych, stwarzających wrażenie samowystarczalnych, niezależnych założeń, funkcjonujących poniekąd jako „miasto w mieście”.

Okres powojenny i trudna sytuacja ekonomiczna sprawiają, że obiekty powstałe w tym okresie, aż do schyłku lat 60- tych, są nieliczne, zazwyczaj skromne, wykonane w sposób tradycyjny, częściej dokonuje się odbudowy i rozbudowy.

Po wojnie zachodzą istotne zmiany w organizacji opieki zdrowotnej.

W Polsce, w latach 40 - tych, następuje pierwsza centralizacja systemu świadczeń zdrowotnych ale organizacja kompleksowej, zintegrowanej opieki przypada dopiero na połowę lat 70 - tych.

64

Joseph Lister (1827-1912) - brytyjski lekarz, chirurg, i profesor na Uniwersytecie w Glassgow oraz

Edynburgu, który stworzył podstawy aseptyki.

Ryc. 26 Miejski zakład sanitarny w Krakowie.

Koniec XX w. przynosi krytykę wielkich szpitalnych założeń, „maszyn do leczenia”, będących głównie wyrazem postępu i rozwoju medycznych technologii.

Coraz większą wagę zaczyna przywiązywać się do terapeutycznej roli architektury, do psychologii architektury, oddziałującej na spectrum ludzkich zachowań i jej stymulującą rolę w procesie leczenia. Na tle ogólnej historii szpitalnictwa nieco trudniej odnaleźć w źródłach informacje na temat form stricte pediatrycznych.

Wiadomo, że pierwszą instytucją dedykowaną opiece nad chorymi, niepełnosprawnymi i porzuconymi dzieci były charytatywne domy dla dzieci porzuconych, organizowane przez średniowieczne służby zakonne. Stanowiły tak naprawdę jedyną alternatywę dla porzucania czy bezpośredniego uśmiercania dzieci chorych i niepełnosprawnych.

Pierwszym znanym ośrodkiem tego typu był Dom Podrzutków w Mediolanie z 787r.

Aż do XV w. przetrwają one w niezmienionej formie. W 1419-1451 zostaje wzniesiony pierwszy szpital o założeniu pałacowym - Ospedale degli Innoccenti (arch. Bruneleschi) we Florencji.

Przeznaczenie tego szpitala podkreślają detale w formie medalionów Andrea della Robbi, które przedstawiają niemowlęta.

Ryc. 27, 28 Ospedale degli Innocenti we Florencji .

65

Źródło: http://www.szpitaljp2.krakow.pl/Jubileusz-galeria.216+M56ea11b708e.0.html. 



66

Źródło: http://www.istitutodeglinnocenti.it, stan na 10.08.2001r.