Raport jest efektem prac Zespołu ds. Konwencji Bioetycznej i stanowi materiał wyjściowy do dalszej dyskusji i prac w parlamencie

Raport jest efektem prac

Zespołu ds. Konwencji Bioetycznej

i stanowi materiał wyjściowy do dalszej dyskusji i prac

w parlamencie

ZESPOŁU DO SPRAW KONWENCJI BIOETYCZNEJ

Warszawa, dnia 28 października 2008 r.

SPIS TREŚCI:

I.Organizacja i przebieg prac Zespołu...1

II.Propozycje odnośnie do zasad ratyfikacji Konwencji oraz ewentualnych zastrzeżeń lub deklaracji...7

III.Rekomendacje Zespołu dotyczące zmian, które doprowadzą do zgodności polskiego prawa z treścią Konwencji...11

IV.

Rekomendacje Zespołu dotyczące regulacji związanych z ochroną zarodka ludzkiego, dawstwa gamet, wspomaganej prokreacji i klonowania terapeutycznego...12

V.Rekomendacje Zespołu dotyczące powołania Polskiej Rady Bioetycznej...28

VI.Załączniki...17

1.ZAŁĄCZNIK 1...17

2.ZAŁĄCZNIK 2...19

3.ZAŁĄCZNIK 3...21

4.ZAŁĄCZNIK 4...24

5.ZAŁĄCZNIK 5...26

6.ZAŁĄCZNIK 6...30

7.ZAŁĄCZNIK 7...33

8.ZAŁĄCZNIK 8...34

9.ZAŁĄCZNIK 9...35

10.ZAŁĄCZNIK 10...46

11.ZAŁĄCZNIK 11...47

12.ZAŁĄCZNIK 12...48

13.ZAŁĄCZNIK 13...49

14.ZAŁĄCZNIK 14...51

15.ZAŁĄCZNIK 15...52

16.ZAŁĄCZNIK 16...54

17.ZAŁĄCZNIK 17...55

18.ZAŁĄCZNIK 18...57

19.ZAŁĄCZNIK 19...58

20.ZAŁĄCZNIK 20...63

21.ZAŁĄCZNIK 21...68

22.ZAŁĄCZNIK 22...74

1. Zespół do Spraw Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej w odniesieniu do zastosowań biologii i medycyny: Konwencji o prawach człowieka i biomedycynie został powołany Zarządzeniem nr 38 Prezesa Rady Ministrów z dnia

7 kwietnia 2008. Do zadań Zespołu należały następujące cele:

a) analiza stanu prawnego w zakresie objętym Konwencją Biomedyczną;

b) wypracowanie kierunków zmian ustawodawstwa polskiego w zakresie określonym w pkt 1;

c) przedstawienie Prezesowi Rady Ministrów opinii w sprawie ratyfikacji Konwencji Biomedycznej.

2. W skład Zespołu weszli:

Prof. dr hab. Ewa Bartnik Dr Leszek Bosek

Prof. dr hab. Barbara Chyrowicz

Minister Adam Fronczak (Wiceprzewodniczący Zespołu) Poseł Jarosław Gowin (Przewodniczący Zespołu)

Dr Maja Grzymkowska (zrezygnowała z członkostwa w Zespole w związku z podjęciem pracy w Komisji Europejskiej)

Ks. prof. dr hab. Marcin Hintz Prof. dr hab. Jacek Hołówka

Ks. prof. dr hab. Franciszek Longchamps de Berier Prof. dr hab. Krzysztof Marczewski

Poseł Joanna Mucha (Sekretarz Zespołu) Prof. dr hab. Andrzej Paszewski

Prof. dr hab. Zbigniew Szawarski

Dr Jerzy Umiastowski

Prof. dr hab. Włodzimierz Wróbel Prof. dr hab. Jacek Zaremba Prof. dr hab. Eleonora Zielińska Prof. dr hab. Andrzej Zoll

W posiedzeniach w charakterze gości (bez prawa udziału w głosowaniach) uczestniczyli przedstawiciele klubów parlamentarnych: Marek Balicki (SdPl), Izabela Jaruga-Nowacka (SLD), Elżbieta Rafalska (PiS), Aleksander Sopliński (PSL), Michał Szczerba (PO).

Ponadto do udziału w poszczególnych posiedzeniach w charakterze ekspertów zaproszono: prof. dr hab. Romualda Dębskiego, prof. dr hab. Waldemara Kuczyńskiego, dr hab. Tomasza Paszkowskiego, dr Konstantego Radziwiłła, prof. dr hab. Andrzeja Tarkowskiego.

3. Przebieg prac Zespołu

Zespół odbył osiem posiedzeń plenarnych i cztery spotkania w podzespołach. Ponadto w sposób ciągły prowadzono dyskusję na forum internetowym.

Terminy i tematyka prac Zespołu:

24.04.2008

Inauguracyjne posiedzenie Zespołu ds. Konwencji Bioetycznej z udziałem Prezesa Rady Ministrów Donalda Tuska. Przyjęcie zakresu, regulaminu oraz harmonogramu prac.

09.05.2008

Spotkanie podzespołu etyczno-medycznego. Podzespół dokonał analizy Konwencji pod

kątem zgłoszenia przez Rzeczpospolitą Polską ewentualnych zastrzeżeń oraz pod kątem

niespójności polskiego prawa z postanowieniami Konwencji. Podczas dyskusji padły

propozycje zgłoszenia zastrzeżeń do artykułów 12, 18 i 22. Wskazano także na potrzebę

stworzenia aktu prawnego wzorowanego na Mental Capacity Act oraz doprecyzowania

Ministra Sprawiedliwości z wnioskiem o dokonanie oficjalnego tłumaczenia Konwencji, jak również tłumaczenia wszystkich protokołów dodatkowych.

19.05.2008

Spotkanie Podzespołu Prawniczego. Podzespół jednomyślnie opowiedział się za ratyfikacją Konwencji i powołaniem stałego organu konsultacyjnego w dziedzinie bioetyki. Zwrócono uwagę na sprzeczność polskich aktów prawnych z art. 21 Konwencji.

Przedyskutowano problematykę klonowania i dostępu do procedury zapłodnienia pozaustrojowego, przy czym ujawniła się istotna różnica zdań na ten temat. Rozważano także problem, czy w sytuacji, gdy polskie prawo przewiduje w jakimś zakresie wyższy standard ochrony, niż przewiduje to Konwencja, potrzebne jest złożenie stosownych zastrzeżeń lub deklaracji.

29.05.2008

Spotkanie Podzespołu Prawniczego. Część członków podzespołu wyraziła obawę, że o ile Polska nie zgłosi odpowiednich zastrzeżeń to ratyfikacja Konwencji może doprowadzić do obniżenia standardów ochrony życia ludzkiego przewidzianych w obowiązującym prawie polskim. Obawy te zostały przez pozostałych członków podzespołu uznane za nieuzasadnione. W związku z rozbieżnością zdań co do interpretacji art. 27 (w kontekście art. 36 Konwencji) podzespół postanowił wystąpić o ekspertyzę do specjalisty z zakresu prawa międzynarodowego. Przedyskutowano problemy związane z niedostosowaniem polskiego prawa do artykułów 9 i 21 Konwencji, przy czym o ile w odniesieniu do art. 9 osiągnięto stanowisko kompromisowe, o tyle różnica poglądów zarysowała się co do treści zastrzeżenia lub deklaracji do art. 21.

Zarekomendowano także sporządzenie projektu zaleceń dotyczących sposobu

powoływania i zasad funkcjonowania Narodowej Rady Bioetycznej.

05.06.2008

Posiedzenie Plenarne. Zespół rozpoczął dyskusję nad szczegółowymi zastrzeżeniami zgłoszonymi do poszczególnych artykułów Konwencji (1, 6, 9, 12 i 21). Zespół zapoznał się z opinią eksperta negującą potrzebę składania zastrzeżeń lub deklaracji do Konwencji w sytuacji, gdy polskie prawo gwarantuje wyższy standard ochrony niż przewidziany w Konwencji. Przeprowadzono także dyskusję na temat definicji i dopuszczalności klonowania terapeutycznego, genetycznych testów prognozujących oraz dopuszczalności eksperymentów badawczych na osobach niezdolnych do osobistego wyrażenia zgody albo znajdujących się w warunkach niesprzyjających podejmowaniu swobodnej decyzji.

19.06.2008

Spotkanie Podzespołu Prawniczego. Podzespół rozpatrzył propozycje zmian uregulowań dotyczących eksperymentów medycznych, ze szczególnym uwzględnieniem eksperymentów na embrionach in vitro i in vivo, nie osiągając w tym zakresie jednolitego stanowiska. Powrócono do problematyki klonowania terapeutycznego. Przedyskutowano zagadnienie dostępu do procedury in vitro, przy czym zgodnie uznano, że procedura ta powinna być dostępna w razie wystąpienia wskazań medycznych. Rozbieżności ujawniły się odnośnie do tego, czy procedura ta powinna być dostępna jedynie dla par małżeńskich, dla wszystkich par, które przejdą cykl leczenia niepłodności czy też również dla indywidualnych osób. Rozważono propozycję zarekomendowania obowiązkowych badań dawców gamet pod kątem możliwości wystąpienia chorób genetycznych przy równoczesnym zakazie nieterapeutycznych badań preimplantacyjnych na zarodkach.

Przeanalizowano także kwestie ochrony zarodków in vitro oraz dopuszczalności tworzenia zarodków zapasowych. Dyskusja w tych sprawach nie doprowadziła do wypracowania wspólnego stanowiska.

26.06.2008

Posiedzenie Plenarne. Zakończono omawianie problemu zgłoszenia ewentualnych

zastrzeżeń do Konwencji w sytuacji, gdy obowiązujące w Polsce prawo zapewnia wyższy

Prezesowi Rady Ministrów propozycje alternatywne.

10.07.2008

Posiedzenie Plenarne. Zespół przeprowadził głosowanie nad propozycjami deklaracji i zastrzeżeń do artykułów 1, 12, 21 i 22. Podjęto decyzję o zaproszeniu na następne posiedzenie specjalistów w dziedzinie klonowania oraz zapłodnienia pozaustrojowego, a także sformułowano listę pytań do nich. Przedstawiono analizę stanu ratyfikacji Konwencji i przestrzegania jej przepisów w państwach będących jej stronami.

24.07.2008

Posiedzenie Plenarne z udziałem gości: prof. dr hab. Romualda Dębskiego, prof.

Waldemara Kuczyńskiego, prof. Tomasza Paszkowskiego, dr Konstantego Radziwiłła i prof. Andrzeja Tarkowskiego. Zespół rozważył kwestię zasadności rozróżnienia klonowania terapeutycznego od klonowania reprodukcyjnego, a także problem definicji człowieczeństwa i początku życia ludzkiego. W drugiej części posiedzenia podjęto temat diagnostyki preimplantacyjnej oraz szans i zagrożeń związanych ze stosowaniem metody zapłodnienia in vitro. Eksperci przedstawili także szacunkowe dane dotyczące ilości wykonywanych w Polsce procedur zapłodnienia in vitro i ich kosztów.

10.09.2008

Posiedzenie plenarne. Zespół kontynuował dyskusję na temat regulacji dotyczących zapłodnienia pozaustrojowego. Sporządzono katalog problemów, które powinny zostać uwzględnione w Raporcie końcowym. W związku z rozbieżnościami stanowisk wewnątrz Zespołu podjęto decyzję o powołaniu dwóch podzespołów, które przygotują alternatywne rekomendacje dla Premiera. Na czele podzespołów stanęli prof. W. Wróbel i prof. E.

Zielińska. Zgodnie postanowiono rekomendować decyzję, aby kwestię ewentualnego

ratyfikowania przez Polskę protokołów dodatkowych do Konwencji pozostawić do

rozważenia przyszłej Radzie Bioetycznej. Przeprowadzono także dyskusję na temat zasad powoływania takiej Rady. Na wniosek prof. K. Marczewskiego podjęto dyskusję, by podczas następnego posiedzenia rozważyć celowość zgłoszenia zastrzeżeń do art. 5, 6, 7, 9, 10 pkt 2 oraz 20 pkt 2ii.

2.10.2008

Posiedzenie plenarne. Wobec trudności sformułowania odpowiedniego pytania w kwestii dopuszczalności klonowania terapeutycznego powołano 4-osobowy podzespół, którego celem było wypracowanie akceptowanej przez wszystkich treści pytania/pytań.

Głosowanie w tej sprawie odłożono do następnego posiedzenia Zespołu. Rozważono zgłoszone przez prof. K. Marczewskiego na poprzednim posiedzeniu propozycje zastrzeżeń. Decyzje w tej sprawie odłożono do następnego posiedzenia. Przedstawiono przygotowane przez dwa podzespoły propozycje zasad, na jakich oprzeć należy regulacje prawne dotyczące zapłodnienia in vitro. Podjęto decyzję, aby propozycji tych nie poddawać głosowaniu, lecz przedstawić je w Raporcie jako rekomendacje alternatywne.

Pięcioro członków Zespołu przekazało na ręce Przewodniczącego wspólne stanowisko w sprawach objętych pracami Zespołu. Podjęto decyzję, aby deklarację tę dołączyć do Raportu jako załącznik.

9.10.2008

Posiedzenie plenarne. Zespół zakończył dyskusję nad zagadnieniem klonowania terapeutycznego i przeprowadził głosowanie w tej sprawie. Przedyskutowano i przegłosowano zgłoszone przez prof. K. Marczewskiego propozycje zgłoszenia zastrzeżeń do art. 5, 6, 7 i 9, art. 10 pkt 2 oraz art. 20 pkt 2. Uzgodniono wytyczne dotyczące powołania Polskiej Rady Bioetycznej (nazwa robocza) oraz listę rozbieżności w tej sprawie. Zespół zapoznał się ze sformułowanymi przez prof. K. Marczewskiego oraz prof.

W. Kuczyńskiego dokumentami zawierającymi propozycje wspólnego stanowiska

Zespołu. W dyskusji odrzucono możliwość przedstawienia tych dokumentów jako

wyrażających wspólne stanowiska Zespołu. Na zakończenie prac przyjęto procedurę

uzgodnienia ostatecznej treści Raportu.

EWENTUALNYCH ZASTRZEŻEŃ LUB DEKLARACJI

1.W kontekście niejasności związanych z interpretacją art. 1 Konwencji, w szczególności kontrowersji dotyczących rozumienia użytych w Konwencji pojęć: human being, person, member of human species, everyone, individual, Zespół rozważył problem zasadności zgłaszania deklaracji w sytuacji, gdy obowiązujące w Polsce prawo zapewnia wyższy niż Konwencja standard ochrony. Zespół zwrócił się w tej sprawie o ekspertyzę do prof. R.

Wieruszewskiego. W jego opinii (załącznik nr 1) przewidziana w Konwencji możliwość składania zastrzeżeń dotyczy wyłącznie sytuacji, gdy prawo krajowe zaniża standard ochrony, nie ma natomiast potrzeby składanie zastrzeżeń w sytuacji, gdy zawiera ono standardy dalej idące w ochronie. Podobne stanowisko zajęła prof. E. Zielińska (załącznik nr 2). Jej zdaniem Konwencja określa jedynie minimalny standard ochrony, pozostawiając ustawodawstwu krajowemu możliwość wprowadzenia lub utrzymania silniejszej ochrony prawnej. Przeciwne stanowisko zajął prof. W. Wróbel (załącznik nr 3). Jego zdaniem w zakresie standardu ochrony może dojść do sytuacji konfliktu między prawami przyznanymi przez Konwencję różnym podmiotom, skoro zaś obowiązujący w Polsce standard ochrony ma charakter konstytucyjny, a nie ustawowy, to konieczne jest poprzedzenie ratyfikacji złożeniem deklaracji precyzującej sposób rozumienia pojęć zawartych w Konwencji w kontekście terminologii używanej w polskiej Konstytucji. W głosowaniu nad propozycją prof. E. Zielińskiej, aby Zespół nie zgłaszał żadnych zastrzeżeń do art. 1, oddano następujące głosy: 6 za, 6 przeciw, 1 wstrzymujący.

2.Zespół przedyskutował dwie propozycje deklaracji do art. 1:

a) propozycja dr L. Boska (załącznik nr 4) zawiera deklarację, że postanowienia

Konwencji będą interpretowane zgodnie z gwarancjami wolności i praw

człowieka, określonymi w Konstytucji RP. W głosowaniu nad tą propozycją

oddano następujące głosy: 7 za, 5 przeciw, 1 wstrzymujący.

Do propozycji zgłoszono następujące komentarze pisemne: uwagi prof. E.

Zielińskiej (załącznik nr 5), odpowiedź na te uwagi ze strony dr. L. Boska (załącznik nr 6), uwagi prof. K. Marczewskiego (załącznik nr 7) i uwagi prof. J.

Zaremby (załącznik nr 8). Zdaniem zwolenników deklaracji minimalizuje ona ryzyko, że niejednoznaczność pojęciowa Konwencji stanie się podstawą do zróżnicowania zakresu ochrony godności człowieka wyrażonej w art. 30 Konstytucji RP, w szczególności będzie argumentem wykorzystywanym do zmiany ustawy o ochronie życia. Zdaniem przeciwników deklaracji jej przyjęcie pociągałoby za sobą konieczność wprowadzenia restryktywnych uregulowań kwestii zapłodnienia in vitro oraz prowadziłoby do ograniczenia dopuszczalności przerywania ciąży.

b) propozycja prof. J. Hołówki (załącznik nr 9) przewiduje nadanie proto-zarodkom, zarodkom i płodom ludzkim statusu specjalnego, różnego od ludzkiej tkanki i zarazem różnego od człowieka. W głosowaniu nad propozycją oddano następujące głosy: 2 za, 7 przeciw, 4 wstrzymujące.

3.Zespół przedyskutował zgłoszoną przez prof. K. Marczewskiego propozycję zastrzeżenia do artykułów 5, 6, 7 i 9. Zastrzeżenie dotyczy możliwości dokonania interwencji medycznej bez zgody osoby jej poddanej, a nawet wbrew jej woli, również wyrażonej w postaci tzw. „testamentu życia”, jeżeli zaniechanie takiej interwencji naraziłoby w sposób istotny życie lub zdrowie innych osób (uzasadnienie: załącznik nr 10). Przeciwnicy tego rozwiązania argumentowali, że zgłoszenie zastrzeżeń, w świetle art.

36 Konwencji, byłoby dopuszczalne jedynie pod warunkiem, że obowiązujące w Polsce

prawo przewidywałoby, już w chwili ratyfikacji Konwencji, możliwość interwencji

medycznej bez zgody pacjenta w takich przypadkach. Istniejące obecnie ustawowe

ograniczenia autonomii pacjenta (na przykład w ustawie o chorobach zakaźnych) są

jednak węższe od zaproponowanych, zaś propozycja ich rozszerzenia może być

krytykowana jako nie spełniająca warunków konieczności i proporcjonalności, o których

mowa w art. 26 Konwencji. W głosowaniu oddano następujące głosy: 1 za, 8 przeciw,

6 wstrzymujących się. Prof. Marczewski wyraził opinię, że właściwym działaniem

propozycji zastrzeżeń przedstawionych w punktach 4 i 7).

4.Zespół rozważył propozycję prof. K. Marczewskiego, aby powyższe zastrzeżenie dotyczące ograniczenia prawa do odmowy poddania się interwencji medycznej (art. 5, 6, 7), w tym również po śmierci (art. 9), odnosiło się także do kobiet ciężarnych, jeżeli według kryteriów medycznych istnieje realna szansa na urodzenie zdolnego do życia dziecka, a zaniechanie interwencji w sposób poważny i nieodwracalny ją zniweczy lub doprowadzi do istotnego pogorszenia zdrowia dziecka. Interwencja taka nie może jednak stwarzać istotnego dodatkowego ryzyka dla zdrowia lub życia kobiety ciężarnej (uzasadnienie: załącznik nr 11). Wobec tej propozycji przedstawiono analogiczne argumenty krytyczne jak do propozycji w pkt. 3. W głosowaniu oddano następujące głosy: 1 za, 4 przeciw, 10 wstrzymujących się.

5. Zespół odniósł się do zgłoszonej przez prof. K. Marczewskiego propozycji zgłoszenia zastrzeżenia do art. 10 pkt. 2. W zastrzeżeniu chodzi o ograniczenie możliwości dostępu do danych medycznych gromadzonych w związku z badaniami prowadzonymi dla celów zdrowia publicznego, wymiaru sprawiedliwości i innymi badaniami naukowymi (uzasadnienie: załącznik nr 12). W głosowaniu oddano następujące głosy: 1 za, 7 przeciw, 7 wstrzymujących się.

6.Zespół rozważył propozycję zgłoszenia zastrzeżenia do art. 12. W uzasadnieniu tej

propozycji (załącznik nr 13) prof. J. Hołówka wskazywał m.in. na to, że przyjęcie art. 12

wprawdzie zapobiega dyskryminacji pracowników przez pracodawców (przez wywieranie

presji na wykonywanie badań genetycznych) i zapobiega stosowaniu dyskryminacji przez

ubezpieczycieli, jednak przy okazji uniemożliwia zainteresowanym uzyskanie informacji

na temat własnych predyspozycji psychofizycznych i pozbawia rodziców prawa do poznania zagrożeń i szans związanych ze zdrowiem dziecka. Oponenci wobec tej propozycji zwracali uwagę, że intencją art. 12 jest ochrona przed ewentualną dyskryminacją, i że poznanie wad oraz uzdolnień własnego potomstwa nie zawsze jest dla samych dzieci korzystne. Może prowadzić do odtrącenia dzieci niepełnosprawnych lub wywierania przesadnej presji na rozwój talentu u dzieci szczególnie uzdolnionych. W głosowaniu oddano następujące głosy: 4 za, 6 przeciw, 3 wstrzymujące.

7.Zespół przedyskutował propozycję złożenia zastrzeżenia do art. 20 punkt 2 ii. W uzasadnieniu tej propozycji (załącznik nr 14) prof. K. Marczewski zwracał uwagę, że w przypadku osoby, która nie ma prawnej zdolności do wyrażenia zgody, ograniczenie kręgu potencjalnych biorców tkanek regenerujących się pobranych od takiej osoby do rodzeństwa dawcy może doprowadzić do śmierci najbliższej jej osoby. Wobec tej propozycji wysunięto analogiczne argumenty krytyczne jak do propozycji w pkt. 3. W głosowaniu oddano następujące głosy: 1 za, 5 przeciw, 9 wstrzymujących się.

8.Zespół przeanalizował propozycję prof. E. Zielińskiej (załącznik nr 15), by zastrzec prawo do niestosowania art. 21 w odniesieniu do niektórych, rzadkich grup krwi i dawców poddanych uodpornieniu. W świetle obowiązującego w Polsce prawa dawcom rzadkich grup krwi przysługuje ekwiwalent pieniężny, co prawodawca uzasadnił zarówno względem na trudności z pozyskaniem tych grup, jak i tym, że ich dawcy często poddawani są przed pobraniem krwi uciążliwym zabiegom uodparniającym, wiążącym się z dodatkowym ryzykiem dla ich zdrowia. Alternatywne stanowisko przedstawił prof. Z.

Szawarski, który zaproponował, aby nie zgłaszać zastrzeżenia, natomiast podjąć pracę nad

doprecyzowaniem polskiego prawa w sposób zgodny z Konwencją. W głosowaniu nad

propozycją prof. E. Zielińskiej oddano następujące głosy: 3 za, 5 przeciw, 5

wstrzymujących. Zespół upoważnił dr. L. Boska do przygotowania deklaracji

doprecyzowującej rozumienie treści art. 21 (tekst deklaracji – załącznik nr 16).

wcześniej w oparciu o obowiązujące przepisy. W dyskusji przedstawiono trzy propozycje:

a) Prof. K. Marczewski (załącznik nr 17) zaproponował złożenie zastrzeżenia polegającego na czasowym zawężeniu stosowania art. 22 do dnia 31 grudnia 2011.

b) Prof. E. Zielińska zaproponowała, by nie składać zastrzeżenia, natomiast rekomendować poprzedzenie ratyfikacji wprowadzeniem do polskiego prawa odpowiednich regulacji.

c) Prof. W. Wróbel zaproponował zgłoszenie zastrzeżenia wyłącznie w odniesieniu do komórek, tkanek i organów pobranych przed ratyfikacją Konwencji.

W głosowaniu oddano następujące głosy: propozycja a) – 1 za, 10 przeciw, 2 wstrzymujące; propozycja b) – 5 za, 6 przeciw, 2 wstrzymujące; propozycja c) – 8 za, 5 wstrzymujących. Zespół upoważnił prof. W. Wróbla do opracowania propozycji konkretnego sformułowania zastrzeżenia (treść zastrzeżenia – załącznik nr 18).

III. REKOMENDACJE ZESPOŁU DOTYCZĄCE ZMIAN, KTÓRE DOPROWADZĄ DO ZGODNOŚCI POLSKIEGO PRAWA Z TREŚCIĄ KONWENCJI

1.W związku z art. 6 i art. 17 Konwencji Zespół jednomyślnie rekomenduje konieczność zmian w polskim prawie w zakresie ochrony osób niezdolnych do wyrażenia zgody.

2.W związku z art. 9 Konwencji Zespół jednomyślnie rekomenduje wprowadzenie do polskiego prawa „testamentu życia” lub instytucji pełnomocnika podejmującego decyzje w przypadku nastąpienia stanu braku kompetencji ze strony pacjenta.

3.Zespół widzi potrzebę doprecyzowania prawa w zakresie definicji eksperymentu terapeutycznego i eksperymentu badawczego. W kwestii tej sformułowano trzy wskazówki szczegółowe:

a) Prof. Zoll zaproponował zalecenie zmiany art. 25 i art. 26 p. 3 ustawy o zawodach

lekarza i lekarza-dentysty.

b) Prof. E. Zielińska zaproponowała, by problematyka eksperymentów badawczych została uregulowana oddzielnie, nie zaś w ustawie o zawodach lekarza i lekarza- dentysty.

c) Prof. J. Hołówka i prof. Z. Szawarski zaproponowali likwidację jako nieostrego rozróżnienia na eksperyment terapeutyczny i eksperyment badawczy.

4.Zespół jednomyślnie rekomenduje konieczność wprowadzenia uregulowań prawnych w zakresie zakazu klonowania reprodukcyjnego, zakazu stosowania tzw. inżynierii genetycznej oraz wprowadzenia odpowiednich regulacji dotyczących zarodka ludzkiego, klonowania terapeutycznego, dawstwa gamet i wspomaganej prokreacji. Szczegółowe rekomendacje w tych zakresach przedstawione są w części IV Raportu.

5.Zespół jednomyślnie wskazał na potrzebę nowelizacji ustawy transplantacyjnej.

6.Zespół jednomyślnie rekomenduje powołanie stałego organu konsultacyjnego w zakresie bioetyki. Szczegółowe rekomendacje w tym zakresie zawarte są w części V Raportu.

IV. REKOMENDACJE ZESPOŁU DOTYCZĄCE REGULACJI ZWIĄZANYCH Z OCHRONĄ ZARODKA LUDZKIEGO, DAWSTWA GAMET, WSPOMAGANEJ PROKREACJI I KLONOWANIA TERAPUETYCZNEGO

1.Pluralistyczny charakter składu Zespołu znalazł najwyraźniejszy wyraz w toku prac nad problematyką ochrony zarodka ludzkiego, dawstwa gamet i wspomaganej prokreacji (zapłodnienia in vitro). Ze względu na moralną i społeczną złożoność tej materii członkowie Zespołu podjęli decyzję, by w powyższych kwestiach nie przeprowadzać głosowań, a jedynie zaprezentować Premierowi alternatywne rekomendacje. Kierując się zasadą dążenia do konsensu i kompromisu, Zespół zgodnie stwierdza, że:

a) zagadnienia związane z wspomaganą prokreacją wymagają regulacji ustawowych b) procedury wspomaganej prokreacji mogą być wykonywane jedynie w ośrodkach,

które uzyskały odpowiednią licencję

c) działalność tych ośrodków powinna być poddana nadzorowi i kontroli ze strony

centralnego podmiotu (ewentualnie podmiotów) powołanego na mocy ustawy

f) należy zakazać handlu zarodkami ludzkimi oraz gametami

g) należy wprowadzić odpowiednie sankcje związane z powyższymi zakazami

2.W pozostałych kwestiach Zespół nie uzgodnił stanowiska. Najpoważniejsze kontrowersje dotyczyły następujących zagadnień:

a) dostępu do procedury wspomaganej prokreacji (w toku debat sformułowano trzy stanowiska: procedura powinna być dostępna tylko dla małżeństw; procedura powinna być dostępna dla wszystkich par, które wspólnie przejdą cykl leczenia niepłodności; procedura powinna być dostępna także dla osób samotnych)

b) dopuszczalności lub zakazu tworzenia zarodków nadliczbowych c) dopuszczalności lub zakazu diagnostyki preimplantacyjnej

d) dopuszczalności lub zakazu sztucznego zapłodnienia o charakterze allogenicznym (z użyciem komórek rozrodczych dawców trzecich)

3.W związku z występującymi w ramach Zespołu rozbieżnościami stanowisk podjęto decyzję o powołaniu dwóch grup redakcyjnych (pod kierownictwem prof. W. Wróbla i prof. E. Zielińskiej), które sformułowały odrębne rekomendacje (załączniki 19 i 20).

Zdanie odrębne, będące próbą uzgodnienia dwu wzmiankowanych powyżej rekomendacji przedstawił prof. K. Marczewski (załącznik 21). Ponadto grupa pięciu członków Zespołu przekazała na ręce Przewodniczącego wspólne „Stanowisko w sprawie ratyfikacji Konwencji Bioetycznej” (załącznik 22).

4.W odniesieniu do klonowania z udziałem komórek ludzkich Zespół jednomyślnie

opowiedział się za wprowadzeniem zakazu klonowania reprodukcyjnego. Zespół nie

uzgodnił stanowiska w sprawie dopuszczalności klonowania terapeutycznego. W

odpowiedzi na pytanie: „Czy prawnie dopuszczalne powinno być klonowanie w celach

terapeutycznych, w trakcie którego powstaje ludzki zarodek (ludzka komórka o

charakterze totipotentnym)?” oddano następujące głosy: 3 tak, 9 nie, 2 wstrzymujące

(dwóch członków Zespołu opowiedziało się za wprowadzeniem moratorium - czasowego zawieszenia dopuszczalności).

Analogiczne stanowisko zajęli członkowie Zespołu w kwestii dopuszczalności wykorzystania w krajowym lecznictwie wyników badań nad klonowaniem terapeutycznym przeprowadzonych za granicą i o potwierdzonej skuteczności terapii, przy czym jedna z osób opowiadających się za zakazem klonowania terapeutycznego opowiedziała się jednocześnie za dopuszczalnością wykorzystywania wspomnianych wyżej wyników badań dla celów leczniczych.

V. REKOMENDACJE ZESPOŁU DOTYCZĄCE POWOŁANIA POLSKIEJ RADY BIOETYCZNEJ

1.W nawiązaniu do art. 28 Konwencji Zespół jednomyślnie rekomenduje powołanie ciała inicjującego debatę nad etycznymi, prawnymi, ekonomicznymi i społecznymi uwarunkowaniami rozwoju biomedycyny i biotechnologii (robocza nazwa Polska Rada Bioetyczna). Do zadań Rady powinno należeć także dostarczanie organom państwa wiedzy i ocen z zakresu biomedycyny i biotechnologii, tworzenie raportów i rekomendacji, inicjowanie i opiniowanie aktów prawnych z tego zakresu, przedstawianie analizy skutków ich wprowadzenia, formułowanie wytycznych i obowiązujących standardów (dobrych praktyk) w sferze badań naukowych z zakresu biomedycyny i biotechnologii, jak również prezentowanie stanowiska polskiego środowiska naukowego w międzynarodowych debatach bioetycznych.

2.Rada powinna być organem niezależnym. Niezależność Rady byłaby gwarantowana zwłaszcza przez:

a) ustanowienie jej na mocy ustawy

b) zapewnienie niezależności finansowej dzięki finansowaniu jej działalności bezpośrednio z budżetu państwa

c) zapewnienie odpowiedniego składu Rady (por. p. 3)

f) wprowadzenie zasady, że członkowie Rady wypowiadają się we własnym imieniu

3.W skład Rady powinno wchodzić 15-20 członków, wyłonionych spośród osób odznaczających się wysokim poziomem wiedzy w kwestiach dotyczących zagadnień etycznych, biologicznych, medycznych, prawnych, ekonomicznych i społecznych związanych z bioetyką. Członkowie Rady powoływani byliby na jedną 6-letnią kadencję, bez możliwości wyboru na kolejną kadencję. Dla zapewnienia ciągłości prac Rady celowe jest wprowadzenie odpowiedniego mechanizmu rotacji przez powołanie połowy pierwszego składu na kadencję 3-letnią. Możliwość odwołania członków Rady przed upływem kadencji powinna być ściśle określona w ustawie.

Zespół rekomenduje trzy alternatywne sposoby powoływania członków Rady:

a) powołanie członków Rady ad personam przez organ, przy którym Rada jest usytuowana, spośród kandydatów wysuniętych przez określone w ustawie instytucje i środowiska (np. krajowe towarzystwa naukowe, senaty uczelni o uprawnieniach akademickich, odpowiednie komitety PAN i PAU, Naczelną Radę Lekarską, największe Kościoły i wspólnoty religijne, organizacje pozarządowe zajmujące się zagadnieniami wchodzącymi w zakres bioetyki itd.)

b) powołanie członków Rady przez organ, przy którym jest ona usytuowana, przy czym połowa członków powoływana byłaby ad personam, a połowa wskazana przez wyszczególnione w ustawie instytucje

c) otwarty konkurs

Zespół zwraca uwagę na potrzebę odpowiedniej reprezentatywności Rady, w

szczególności by w zrównoważony sposób uwzględnione w niej były poszczególne

dyscypliny naukowe, organizacje i środowiska zawodowe. Zdaniem części Zespołu przy

wyborze członków Rady należy uwzględniać zrównoważony udział, także pod względem

płci.

4.Zespół nie osiągnął zgody co do sposobu usytuowania Rady w strukturze instytucjonalnej państwa. Dlatego Zespół rekomenduje cztery alternatywne usytuowania:

a) przy Prezydencie RP

b) przy Prezesie Rady Ministrów c) przy Marszałku Senatu

d) przy Prezesie PAN

5.Zespół nie osiągnął zgody co do zakresu kompetencji Rady. Dlatego Zespół rekomenduje dwa alternatywne rozstrzygnięcia tej kwestii:

a) przyznanie Radzie kompetencji o charakterze wyłącznie konsultacyjno- doradczym. Przewodniczący Rady wybierany byłby przez jej członków

b) przyznanie Radzie kompetencji konsultacyjno-doradczych, jednak przy równoczesnym przyznaniu Sekretarzowi, wybranemu przez organ, przy którym Rada jest usytuowana, kompetencji kontrolnych i nadzorczych. Sekretarz Rady byłby z punktu widzenia prawa administracyjnego organem administracji podległym Prezesowi Rady Ministrów i upoważnionym do wydawania decyzji administracyjnych w rozumieniu k.p.a. (Należy przy tym zwrócić uwagę, że przedstawione rozwiązanie zakłada usytuowanie Rady przy Prezesie Rady Ministrów).

6.Zespół jednomyślnie uznał, że wypracowanie rekomendacji w kwestii ratyfikacji

protokołów dodatkowych do Konwencji powinno należeć do zadań Rady.

Odpowiedź na pytanie Zespołu ds. Konwencji Bioetycznej

Czy w sytuacji, w której standard polskiego prawa konstytucyjnego jest dalej idący od standardu konwencji (Konwencji o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w odniesieniu do zastosowań biologii i medycyny: Konwencji o prawach człowieka i biomedycynie), konieczne jest zgłoszenie zastrzeżenia, ażeby zabezpieczyć polski standard?

Jak interpretować artykuł 27 Konwencji?

Odpowiadając na powyższe pytanie, chciałbym podkreślić, że jest ono bardzo ogólnie sformułowane. Prośby o wyjaśnienie, na tle jakich postanowień Konwencji powstała wątpliwość, czy należy złożyć zastrzeżenie, pozostały bez odpowiedzi. Załączony stenogram dyskusji sprawy nie wyjaśnia. Moja wątpliwość wiąże się z pojęciem „dalej idącego standardu”.

W świetle Wiedeńskiej Konwencji o Prawie Traktatowym: „Zastrzeżenie oznacza jednostronne oświadczenie, jakkolwiek byłoby ono sformułowane lub nazwane, dokonane przez państwo przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu do traktatu, za pomocą którego zmierza ono do wyłączenia lub zmiany skutku prawnego określonych przepisów traktatu w ich zastosowaniu do tego państwa.”

Chciałbym jeszcze zaznaczyć, że korzystanie z zastrzeżeń winno mieć charakter absolutnie wyjątkowy i powinno być podyktowane szczególnymi okolicznościami.

Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie dopuszcza składanie zastrzeżeń (art. 36).

Zastrzeżenia składa się wówczas, gdy państwo chce utrzymać w swoim porządku prawnym

normy, które są sprzeczne ze standardami sformułowanymi w danym traktacie. Dotyczy to

jednak wyłącznie sytuacji, gdy prawo krajowe zaniża standard ochrony. Przykładowo, jeśli

traktat zakazuje zatrzymywania osoby bez zgody sądu na okres dłuższy niż 48 godz., to

państwo może przewidzieć w swoim porządku prawnym zakaz przetrzymywania nie dłuższy niż 24 godz. Jednak gdyby chciało ów okres wydłużyć do np. 56 godz., to wówczas musi złożyć zastrzeżenie.

Ponieważ zgodnie z art. 1 celem Konwencji jest „ochrona godności i tożsamości wszystkich istot ludzkich” oraz „poszanowanie jej integralności oraz innych podstawowych praw i wolności w odniesieniu do zastosowania biologii i medycyny”, a zatem jeśli prawo państwa zawiera standardy dalej idące w tej ochronie, to nie ma potrzeby składania żadnych zastrzeżeń. W sposób jednoznaczny kwestię tę wyjaśnia art. 27.

Dla przykładu można przeanalizować art. 14 – zakaz dokonywania wyboru płci. Przepis ten, zakazując wykorzystywania technik medycznych w celu wyboru płci, dopuszcza jednak ów wybór, gdy pozwala to uniknąć poważnej choroby dziedzicznej zależnej od płci dziecka.

Państwo może jednak w swoim systemie prawa wprowadzić całkowity zakaz takich metod i wówczas prawo to będzie zgodne z Konwencją, gdyż w świetle art. 27 przyznaje „dalej idącą ochronę” i żadne zastrzeżenie nie będzie potrzebne.

Prof. dr hab. Roman Wieruszewski

Problem zgłoszenia ewentualnych zastrzeżeń do Konwencji w sytuacji, gdy obowiązujące w RP prawo zapewnia wyższy niż Konwencja standard ochrony.

Stoję na stanowisku, że w powyższej sytuacji Konwencja nie przewiduje możliwości składania zastrzeżeń lub deklaracji. Wypaczałyby one bowiem nie tylko sens przepisów Konwencji, ale również byłyby sprzeczne z samą ideą zastrzeżeń jako instrumentu prawa międzynarodowego.

W myśl art. 36 Konwencji każde państwo i Wspólnota Europejska w czasie podpisywania Konwencji lub składania dokumentu ratyfikacyjnego mogą zgłosić zastrzeżenia do któregokolwiek artykułu Konwencji, w takim stopniu, w jakim ich prawo wewnętrzne nie jest zgodne z tym artykułem.

Z przepisu tego wynika, że możliwość składania zastrzeżeń do poszczególnych artykułów Konwencji jest dopuszczalna pod warunkiem, że w chwili ratyfikacji Konwencji obowiązujące prawo krajowe jest niezgodne z treścią danego przepisu Konwencji.

Zastrzeżenie składane w trybie tego przepisu powinno w związku z tym zawierać krótkie przedstawienia odpowiednich przepisów prawa wewnętrznego. Równocześnie w przepisie art. 36 Konwencji zastrzega się, że zgłaszanie zastrzeżeń ogólnych nie jest możliwe.

Zasada ta znajduje potwierdzenie i uzupełnienie w przepisie art. 27 Konwencji, w myśl którego żadnego z przepisów Konwencji nie można interpretować jako ograniczającego lub w inny sposób naruszającego uprawienia Strony do przyznania dalej idącej ochrony, w dziedzinie zastosowań medycyny, niż ochrona określona w niniejszej Konwencji.

Analogiczne przepisy zawierają niektóre protokoły dodatkowe do Konwencji (por. art. 34 protokołu w sprawie biomedycznych badań naukowych, art. 22 protokołu w sprawie testów genetycznych).

Wykładnia językowa art. 27 Konwencji (gdzie w tekście angielskim użyto

czasownika „to grant”, a we francuskim: „accorder”), wsparta interpretacją tego przepisu w

świetle raportu wyjaśniającego do Konwencji (gdzie używa się określenia „provide greater

protection”), jednoznacznie prowadzi do wniosku, że w/w określenie przetłumaczone na

język polski jako „przyznanie” dalej idącej ochrony, jest synonimem czasownika

„zapewnienie”. Powinno więc być odnoszone zarówno do stanu prawnego obowiązującego w czasie podpisania lub ratyfikacji Konwencji, jak i na przyszłość. Innymi słowy, przepis ten wyraża zasadę, że Konwencja ustanawia standard minimalny ochrony, jeśli więc w ustawodawstwie krajowym zapewnia się w chwili ratyfikacji lub też chce się zapewnić w przyszłości jakimś dobrom silniejszą ochronę prawną, niż gwarantuje to Konwencja, to zawsze można to zrobić, bez składania deklaracji lub zastrzeżeń.

Nie można więc mówić o sprzeczności polskich uregulowań z Konwencją w sytuacji, gdy zapewniają one wyższy standard ochrony określonym dobrom niż Konwencja.

Podobne stanowisko zajął prof. Wieruszewski, w opinii wyrażonej na prośbę Zespołu Prawniczego. Znalazły się w niej m.in. następujące stwierdzenia: „zastrzeżenia składa się wówczas, gdy państwo chce utrzymać w swoim porządku prawnym normy, które są sprzeczne ze standardami sformułowanymi w danym traktacie. Dotyczy to jednak wyłącznie sytuacji, gdy prawo krajowe zaniża standard ochrony”, „korzystanie z zastrzeżeń winno mieć charakter absolutnie wyjątkowy i powinno być podyktowane szczególnymi okolicznościami” . Jeśli zatem prawo państwa zawiera standardy dalej idące w tej ochronie, to nie ma potrzeby składnia zastrzeżeń. W sposób jednoznaczny kwestię tę wyjaśnia art. 27 Konwencji”.

Prof. dr hab. Eleonora Zielińska

W momencie ratyfikacji każdej umowy międzynarodowej staje się ona zgodnie z Konstytucja RP częścią polskiego systemu prawa, o ile zawiera normy, których treść umożliwia ich bezpośrednie stosowanie. Umowa międzynarodowa ma przy tym wyższą moc derogacyjną niż ustawa, stoi tym samym na wyższym szczeblu w hierarchii źródeł prawa.

Z reguły wprowadzanie umów międzynarodowych do wewnętrznego systemu prawnego - z uwagi na ich specyfikę, język oraz szczególny sposób wykładni – wymaga szczególnej ostrożności, by nie prowadzić do mniej lub bardziej uświadomionych sprzeczności w ramach tego systemu. Sprzeczności te mogą być dwojakiego charakteru – z jednej strony umowa międzynarodowa może zawierać uregulowania w sposób mniej lub bardziej wyraźny sprzeczne z aktami o randze ustawowej (lub niższej), z drugiej strony może zaistnieć niebezpieczeństwo sprzeczności z aktami prawnymi tej samej rangi (innymi wcześniej ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi), a także regulacjami konstytucyjnymi. Zwłaszcza w tym ostatnim wypadku co do zasady wykluczone jest ratyfikowanie umowy międzynarodowej, która miałaby zawierać uregulowania sprzeczne z polska ustawą konstytucyjną, podobnie jak niedopuszczalne jest stanowienie ustaw sprzecznych z Konstytucją.

Mechanizm ratyfikacji umów międzynarodowych z reguły przewiduje więc szczególny instrument uzgadniania regulacji konwencyjnych z prawem wewnętrznym, w postaci przyjmowania zastrzeżeń i deklaracji. Mechanizm ten służy przede wszystkim indukowaniu przypadków, w których w sposób oczywisty określone uregulowania konwencyjne sprzeczne są z wewnętrznym porządkiem prawnym i wolą podmiotu ratyfikującego umowę międzynarodową jest danie pierwszeństwa prawu krajowemu, ograniczając równocześnie moc obowiązującą określonych uregulowań konwencyjnych, do których zastrzeżenie zostało wniesione.

Należy przy tym mieć na uwadze, że stwierdzenie sprzeczności między

uregulowaniami określonej umowy międzynarodowej i prawa wewnętrznego może dotyczyć

tylko niektórych z nich, a ponadto wymaga wcześniejszego dekodowania z przepisów

konwencyjnych określonych norm prawnych. Niezgodność (sprzeczność) w systemie

prawnym może bowiem zachodzić wyłącznie na poziomie norm prawnych interpretowanych z konkretnych przepisów, nie zaś na poziomie samych przepisów (tekstów prawnych). Ów proces interpretacji nie zawsze prowadzi do jednoznacznego rezultatu także w przypadku, gdy przedmiotem wykładni są teksty umów międzynarodowych. Ta niejednoznaczność prowadzić może w efekcie do sytuacji, gdy rezultatem wykładni tych samych przepisów mogą być zarówno normy pozostające w sprzeczności z krajowym porządkiem prawnym, jak i z nim zgodne. Także w takim przypadku podmiot dokonujący ratyfikacji może wskazać, które z możliwych interpretacji przepisów konwencyjnych chce uznać za wiążące (lub je wykluczyć), dążąc tym samym do uchylenia ewentualnej sprzeczności norm konwencyjnych z porządkiem krajowym.

Art. 36 Konwencji o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w odniesieniu do zastosowań biologii i medycyny przewiduje możliwość zgłoszenia przez każde Państwo w czasie podpisywania albo składania dokumentu ratyfikacyjnego zastrzeżenia do któregokolwiek artykułu Konwencji, w takim stopniu, w jakim prawo wewnętrzne nie jest zgodne z tym artykułem. Przepis ten w żaden sposób nie ogranicza pojęcia „prawa wewnętrznego” do aktów rangi ustawy i aktów wykonawczych do ustaw. Uzasadnione jest natomiast twierdzenie, iż pod tym pojęciem należy rozumieć cały porządek prawny, łącznie ze standardami o charakterze konstytucyjnym. Ratyfikacja konwencji nie może prowadzić do obniżenia tych standardów, w szczególności zaś nie może wprowadzać do polskiego porządku prawnego norm, które miałyby być z tymi standardami sprzeczne. Może to także nastąpić poprzez wprowadzenie regulacji prawnych naruszających zasadę dostatecznej określoności, czy też wywołujących niejasność co do zakresu ochrony określonych wartości konstytucyjnych. W każdym takim przypadku wydaje się pożądane skorzystanie z przewidzianych w procesie ratyfikacyjnym instrumentów, pozwalających na wyjaśnienie ewentualnych wątpliwości i odrzucenie tych możliwych interpretacji przepisów Konwencji, z którymi łączy się niebezpieczeństwo zarzutu niezgodności z Konstytucją.

W perspektywie art. 36 Konwencji nie ma przy tym znaczenia, czy sprzeczność

uregulowań konwencyjnych z prawem wewnętrznym polega na różnicy w standardach

ochrony zagwarantowanych w prawie krajowym i konwencji, oraz który z tych standardów

jest wyższy. Określone w art. 27 Konwencji prawo do wprowadzenia w systemie krajowym

Należy bowiem mieć na uwadze ambiwalentność terminu „ochrona”, którym posłużono się w art. 27. Przewidziane w Konwencji gwarancje praw jednych podmiotów mogą być równocześnie ograniczeniem praw innych podmiotów. Wprowadzenie przez konwencje pewnych standardów minimalnych, mających charakter regulacji ponadustawowych skutecznie ogranicza możliwość wprowadzenia przez prawodawcę krajowego ustawowych gwarancji dla innych podmiotów. Jeżeli gwarancje takie przewidziane są w regulacjach konstytucyjnych, konieczne jest posłużenie się określonymi zastrzeżeniami pozwalającymi w takim przypadku uniknąć sprzeczności wewnątrzsystemowej, do jakiej mogłoby prowadzić ratyfikacja konwencji.

Prof. dr hab. Włodzimierz Wróbel

Załącznik 4.

Declaration contained in the instrument of ratification deposited on………

Articl e 1, concerning the right to dignity and identity of all human beings

Rzeczpospolita Polska deklaruje, że postanowienia Konwencji będą interpretowane zgodnie z gwarancjami wolności i praw człowieka, określonymi w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. W szczególności Rzeczpospolita Polska wyjaśnia, że:

− użycie w Konwencji pojęć: human being, person, member of the human species, everyone, individual nie może być interpretowane jako uzasadnienie zróżnicowania zakresu ochrony wolności i praw człowieka określonego w Konstytucji RP;

− stosowane w Konwencji oraz w załączonych do niej Uwagach wyjaśniających (Explanatory Report) pojęcia: dignity, human dignity, dignity of the human being, dignity of all human beings, dignity of the person, będą pojmowane jako godność człowieka w rozumieniu art. 30 Konstytucji RP, zgodnie z którym: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”.

dr Leszek Bosek, prof. dr hab. Barbara Chyrowicz, ks. prof. dr hab. Marcin Hintz, ks. prof.dr hab. Franciszek Longchamps de Berier, prof. dr hab. Andrzej Paszewski, dr Jerzy Umiastowski, prof. dr hab. Włodzimierz Wróbel, prof. dr hab. Andrzej Zoll

Uzasadnienie

Deklaracja wyjaśnia, że postanowienia Konwencji będą interpretowane zgodnie z

Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej. W szczególności deklaracja usuwa niejednoznaczność

Konwencji i załączonych do niej Uwag wyjaśniających (Explanatory Report) w zakresie, w

human beings, dignity of the person. Deklaracja wyjaśnia bowiem, iż różnorodność pojęciowa Konwencji nie może być interpretowana jako uzasadnienie zróżnicowania zakresu ochrony wolności i praw człowieka gwarantowanego w Konstytucji RP, ani jako uzasadnienie zróżnicowania zakresu ochrony gwarancji godności człowieka, wyrażonej w art. 30 Konstytucji RP.

Deklaracja minimalizuje ryzyko, że Konwencja będzie interpretowana w sposób prowadzący do obniżenia standardu ochrony godności człowieka i przynależnych mu wolności i praw, gwarantowanych w Konstytucji RP. Deklaracja osłabia zarzut, iż Konwencja jest niezgodna z Konstytucją RP, a jej ratyfikacja – z powodów analogicznych jak w Republice Federalnej Niemiec – nie jest konstytucyjnie dopuszczalna. W szczególności deklaracja osłabia zarzut, iż nieprecyzyjność Konwencji będzie interpretowana jako uzasadnienie do podważenia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, który normy Konstytucji RP chroniące prawa i wolności człowieka odnosi wprost do fazy prenatalnej jego rozwoju (por. wyrok z 16 lipca 2007 r., SK 61/06, OTK ZU 2007, nr 7, poz. 77, a także orzeczenie pełnego składu z 28 maja 1997 r., sygn. akt K 26/96, OTK ZU 1997, nr 2, poz. 19, w których wyjaśniono, iż normy konstytucyjne chronią więzi rodzinne, także w okresie prenatalnym; wyrok pełnego składu z 7 stycznia 2004 r., sygn. akt K 14/03, OTK ZU 2004, nr 1, poz. 1, orzeczenie pełnego składu z 28 maja 1997 r., sygn. akt K 26/96, OTK ZU 1997, nr 2, poz. 19; orzeczenie z 15 stycznia 1991 r., sygn. akt U 8/90, OTK z 1991 r., poz. 8, w których wyjaśniono, że normy konstytucyjne chronią życie ludzkie, także w okresie prenatalnym).

Deklaracja przywołuje art. 30 Konstytucji RP, ponieważ spełnia on tę samą funkcję w konstytucyjnym systemie ochrony wolności i praw człowieka, co art. 1 w systemie Konwencji. Koresponduje on treściowo, systemowo i funkcjonalnie z art. 1 Konwencji.

Dr Leszek Bosek

Załącznik 5.

Uwagi do projektu Deklaracji do art. 1 Konwencji Bioetycznej przedstawionego przez dr L. Boska.

Podtrzymuję w pełni wcześniejsze stanowisko, że zgłaszanie zastrzeżeń i deklaracji do Konwencji Bioetycznej jest w świetle jej przepisów zawartych w art. 36 oraz w art. 27 tylko wtedy dopuszczalne i celowe, gdy obowiązujący w prawie krajowym standard ochrony jest niższy niż przewidziany przez Konwencję i gdy państwo ratyfikujące Konwencję taki standard ochrony chce utrzymać.

W związku z tym projekt Deklaracji o zaproponowanej przez dr. Boska treści postrzegam jako próbę wprowadzenia do polskiego porządku prawnego zapisu o charakterze prawa międzynarodowego, przyznającemu embrionowi status osobowy, z założeniem, że taki zapis będzie oddziaływać na obowiązujące prawo krajowe.

Przeciwko przyjęciu Deklaracji o zaproponowanej przez dr Boska treści przemawiają następujące fakty:

1) Konstytucja RP z 1997 r. nie nadaje expressis verbis zarodkowi podmiotowości prawnej oraz nie zapewnia takiego charakteru ochrony, jak żyjącemu człowiekowi.

Próby nadania ochronie zarodka podmiotowego charakteru były podejmowane w ostatnich latach dwukrotnie, zawsze bez powodzenia. Po raz pierwszy przy przyjmowaniu Konstytucji, kiedy to zaproponowano wprowadzenie do przepisu gwarantującego każdemu prawo do życia wyrazów „od momentu poczęcia do naturalnej śmierci”. Po raz drugi w 2007 r. przy nieudanej próbie zmiany Konstytucji, kiedy to jako alternatywną propozycję zgłoszono ponadto wprowadzenie wyrazów

„od momentu poczęcia” do art. 30 Konstytucji dotyczącego godności człowieka.

2) Pomimo iż Konwencja rozróżnia pojęcie „istoty ludzkiej” od pojęcia „osoby”, to w

Deklaracji stwierdza się, że „postanowienia Konwencji będą interpretowane zgodnie z

pogląd dr. Boska, że gwarancje te odnoszą się także do nasciturusa, co, jak wiadomo, nie jest prawdą. Zaproponowana treść Deklaracji jest więc bałamutna.

3) Żadne z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego przytoczonych w uzasadnieniu do zaproponowanego tekstu Deklaracji - wbrew temu co wydaje się sugerować dr Bosek - nie gwarantuje zarodkowi podmiotowej ochrony konstytucyjnej równej tej, która przysługuje urodzonemu człowiekowi. W tych orzeczeniach, w których jest mowa o życiu poczętym, Trybunał Konstytucyjny ograniczył się do podkreślenia, że stanowi ono wartość konstytucyjną, co oznacza tylko tyle, że podlega w ogóle ochronie, bez przesądzenia charakteru tej ochrony (przy czym odniesienia do ochrony życia w fazie prenatalnej w powołanym m.in. przez dr. Boska orzeczeniu TK z 7 stycznia 2004, sygn.akt K 14/03 - nie znalazłam).

W innym natomiast z powołanych przez dr. Boska orzeczeń ( z 16 VII 2007 sygn.akt SK 61/06) Trybunał wręcz zastrzegł, że „Wprowadzenie takiej możliwości (uznania przez ojca dziecka zmarłego przed urodzeniem – dodano EZ) nie zmienia statusu dziecka w stadium prenatalnym…”.

4) Fakt, że ratyfikowana przez RP umowa międzynarodowa staje się - zgodnie z art. 91 Konstytucji RP - częścią systemu polskiego prawa sprawia, że po ratyfikacji Konwencja Bioetyczna z proponowaną Deklaracją wytyczać będzie kierunki rozwoju i interpretacji naszego prawa.

5) Gdyby Zespół zarekomendował Panu Premierowi złożenie projektu Deklaracji o

przedstawionej przez dr. Boska treści, oznaczałoby to, że zaleca zainicjowanie działań

zmierzających de facto do zmiany aktualnego rozumienia Konstytucji RP, grożących,

w konsekwencji, uznaniem niektórych przepisów obowiązujących ustaw za niezgodne

z Konstytucją.

6) Zrównanie bowiem ochrony konstytucyjnej zarodka z ochroną urodzonego człowieka oznacza, że w razie kolizji dóbr zarodka/płodu z dobrami kobiety w ciąży, stosować należy te same reguły postępowania, które mają zastosowanie w przypadku, gdy taka kolizja dotyczy dwóch urodzonych już osób.

7) Wiązałoby się to z koniecznością przyjęcia restryktywnych uregulowań kwestii zapłodnienia in vitro oraz prowadziło do podważenia dopuszczalności przerwania ciąży ze wskazań innych, niż podyktowane potrzebą ochrony życia kobiety w ciąży (lub ewentualnie ochrony zdrowia, w sytuacji, gdy kontynuacja ciąży grozi poważnym uszczerbkiem zdrowotnym). W konsekwencji, oznaczałoby to zawężenie wskazań zdrowotnych do przerwania ciąży oraz wyłączenie aktualnie istniejących możliwości aborcji ze wskazań embriopatologicznych i prawnych.

8) O tym, że obawy te są uzasadnione, świadczą m.in. następujące wypowiedzi członków Zespołu, popierających propozycję Deklaracji przedstawioną przez dr L.

Boska, zawarte w opiniach przygotowanych dla Komisji rozpatrującej w 2007 r.

propozycje zmian Konstytucji zmierzające do wyraźnego objęcia nasciturusa przepisami Konstytucji dot. ochrony życia i godności człowieka. (Biuro Analiz Sejmowych Kancelaria Sejmu Marzec 3/2007), Konstytucyjna formuła ochrony życia, druk sejmowy Nr 993).

Prof. W. Wróbel” w swej opinii z dnia 13 listopada 2006 m.in. stwierdza: „…

uznanie konstytucyjnej ochrony prawa do życia nasciturusa daje podstawę do

krytycznej analizy obowiązującego ustawodawstwa” (s.23). Z dalszego ciągu wywodu

wynika jednoznacznie, że chodzi przede wszystkim o ustawodawstwo w zakresie

dopuszczalności przerywania ciąży. W innym miejscu (s. 27) Autor ten pisze: „…inna

sytuacja zachodzi w przypadku innych przesłanek dopuszczalności wykonania

zabiegu przerwania ciąży (niż zagrożenia dla życia matki, które to wskazanie, jako

jedyne, proponuje pozostawić bez zmian – dodano E.Z.). Porównanie wartości

Podobne stanowisko, że „…pozostałe przesłanki z punktu widzenia ochrony życia poczętego budzą zasadnicze wątpliwości.” zajmuje również prof. A. Zoll w swej opinii z dnia 23 lutego 2007 s. 104.

Doktor Bosek w swej opinii z dnia 16 stycznia (s. 63), stwierdza m.in.:

„Brzmienie obowiązujących regulacji konstytucyjnych nie przesądza definitywnie, czy życie ludzkie jest objęte ochroną konstytucyjną >> od momentu poczęcia do naturalnej śmierci<<.” (s.63).

Stwierdzenie to przemawia moim zdaniem za tym, by propozycja zgłoszenia przedmiotowej Deklaracji do Konwencji mogła być postrzegana jako próba wykorzystania instrumentów prawa międzynarodowego dla wzmocnienia ochrony nasciturusa w systemie prawa krajowego.

Prof. dr hab. Eleonora Zielińska

Załącznik 6.

Komentarz do zastrzeżeń prof. E. Zielińskiej

Żaden z przedstawionych argumentów Prof. Zielińskiej nie odnosi się do racji, które leżą u podstaw deklaracji. Przypomnę, iż są to:

 potwierdzone przez samą Autorkę ryzyko, iż niejednoznaczność pojęciowa Konwencji będzie wykorzystywana jako uzasadnienie interpretacji różnicującej zakres ochrony wolności i praw człowieka określony w Konstytucji RP;

 potwierdzone przez samą Autorkę ryzyko, iż niejednoznaczność pojęciowa Konwencji będzie wykorzystywana jako uzasadnienie interpretacji różnicującej zakres ochrony gwarancji godności człowieka, wyrażonej w art. 30 Konstytucji RP.

Uwagi do zastrzeżeń szczegółowych:

Ad. 1. Nikt nigdy nie twierdził, iż Konstytucja RP nadaje expressis verbis embrionowi podmiotowość prawną. Autorka zapomina jednak, że kompromis konstytucyjny w kwestii normatywnej koncepcji człowieczeństwa zawarto z grupą posłów skupionych wokół Tadeusza Mazowieckiego prezentującego (poza tzw. stroną społeczną i Kościołem Katolickim) „personalistyczną koncepcję człowieka i dziecka poczętego”. Konstytucja RP tworzy więc podstawy do uznania tej „koncepcji człowieka” (por. art. 1, 30, 38 i w szczególności Preambuła). Nawet Marek Borowski wyjaśniając sens tego kompromisu mówił w Zgromadzeniu Narodowym, że „płód ludzki jest oczywiście człowiekiem”, a Konstytucja RP zawiera podstawy do wyciągnięcia tego wniosku (Biuletyn Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego t. XLV, debata dnia 13 marca 1997 r., s. 45-46; por. też wypowiedzi: T. Mazowieckiego, A. Andrzejewskiego, I. Lipowicz, J. Cierniewskiego, M.

Borowskiego, M. Mazurkiewicza w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego w

dniu 27 listopada 1996 r., [w:] Biuletyn Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego,

t. XLI, s. 54-55; na temat kompromisu z Kościołem Katolickim zob. też A. Smolar, Wojna

światów, GW z dnia 30 maja 1997 r.).

nasciturusa sądzi polski Parlament”.

Ad. 3. Nikt nie twierdzi, iż „ochrona zarodka ma być równa tej przysługującej urodzonemu człowiekowi”. Nikt tego nawet nie postuluje. Nie istnieje też żadne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, wbrew temu co pisze Autorka, w którym byłaby mowa o „życiu poczętym”

(co to jest?). W uzasadnieniu Deklaracji wyjaśniono natomiast, iż w cytowanych orzeczeniach TK wprost (a nie per analogiam) stosował do człowieka w fazie prenatalnej (dziecka, dziecka poczętego) normy konstytucyjne. Wątpliwości, co do wyroku TK w sprawie SK 61/06, wyjaśnia nie tylko jego sentencja, ale nawet wyrwane przez Autorkę z kontekstu zdanie uzasadnienia, w którym o dziecku zmarłym przed urodzeniem mówi się <<dziecko>>.

Ad. 4. Teza nieścisła. Treść Deklaracji i jej uzasadnienie precyzyjnie wskazuje, co jest jej przedmiotem i celem: „Deklaracja minimalizuje ryzyko, że Konwencja będzie interpretowana w sposób prowadzący do obniżenia standardu ochrony godności człowieka i przynależnych mu wolności i praw, gwarantowanych w Konstytucji RP”. Tylko tyle i aż tyle. Jak wynika z wywodów Autorki, pokusa wykorzystania Konwencji do reinterpretacji kompromisu konstytucyjnego rzeczywiście istnienie i nie można tego poglądu nie brać pod uwagę.

Ad. 5. Teza niejasna względnie błąd petitio principi. Autorka przyjmuje bez uzasadnienia założenie, iż rekomendacja dla Pana Premiera oznacza „zalecenie zainicjowania działań zmierzających de facto do zmiany aktualnego rozumienia Konstytucji RP (…) grozi uznaniem niektórych przepisów obowiązujących ustaw za niezgodne z Konstytucją”. Nie bardzo wiadomo, o jakie działania, o kogo i o jakie aktualne rozumienie Konstytucji RP chodzi Autorce, bo wydaje się, że raczej nie o rozumienie Trybunału Konstytucyjnego i dominującego poglądu naukowego.

Ad. 6. Błąd petitio principi. Nikt nie twierdzi, iż ochrona konstytucyjna embrionu jest równa

ochronie urodzonego człowieka, nikt też nawet nie twierdzi, że byłoby to celowe… Por. ad. 3.

Ad. 7. Błąd petitio principi. Autorka zakłada, że przedmiotem Konwencji z Oviedo jest rozstrzygnięcie kolizji pomiędzy prawami kobiety i płodu, problemy polityki kryminalnej lub szczegółowe wytyczne regulacji wspomaganego rozrodu. Autorka zapomina jednak, że państwa europejskie wprost stosujące normy konstytucyjne do człowieka w fazie prenatalnej mają z zasady permisywne ustawodawstwo aborcyjne. Problem aborcji nie ma jednak żadnego związku z mandatem Zespołu i ratyfikacją Konwencji z Oviedo.

Dr Leszek Bosek

Z dość dużą uwagą przeczytałem teksty Pana dr. Boska i Pani prof. Zielińskiej, ale nie potrafię dostrzec w tekście Deklaracji proponowanej przez dr. Boska determinacji, jakie widzi Pani prof. Zielińska. Uczciwie mówiąc, nieco mnie zaniepokoiły oba komentarze, choć raczej w ich emocjonalnym tonie niż treści. Skoro jednak wkroczyliśmy w okres prezydencji francuskiej , to niewątpliwie ton stanowi o wypowiedzi.

Merytorycznie, przynajmniej w moim rozumieniu, Deklaracja proponowana przez Pana dr. Boska oznacza tyle i tylko tyle, że po przyjęciu Konwencji w dalszym ciągu będziemy się spierać o interpretację art. 30 Konstytucji i rozumienie poszczególnych słów, jak np. „przyrodzony”, nie kłócąc się zapewne o rozumienie słowa „rozumienie”, choć to dopiero byłoby interesujące. Sens Deklaracji sprowadza się do tego, ze spór toczyć się będzie w języku polskim, a nie wokół poprawności tłumaczenia z angielskiego na polski.

Pani prof. Zielińska w swoim komentarzu wprowadza co prawda pewne elementy łaciny i pięknej staropolszczyzny, ale to raczej trochę poboczny wątek, choć nie pozbawiony uroku.

Tymczasem nauka zmierza chyba w stronę biologii syntetycznej, a odsetek osób niesprawnych umysłowo niepokojąco rośnie. Może byłoby dobrze gdybyśmy, obok rozstrzygania fundamentalnych kwestii ontologicznych, spróbowali przymierzyć się do nudnej pragmatyki regulującej status naszych biobanków, rzeczywistą ochronę dobra niewydolnych umysłowo, czy wreszcie uregulować sprawy związane z zapłodnieniem „w szkle”, bo z obecnego stanu jest chyba niewielu zadowolonych. Drogą do tego jest poszukiwanie praktycznego kompromisu, z kojącą świadomością niemożliwości osiągnięcia kompromisu etycznego, ontologicznego, a chyba nawet epistemologicznego.

Prof. dr hab. Krzysztof Marczewski

Załącznik 8.

Zgadzam się w pełni z opinią Prof. Eleonory Zielińskiej dotyczącą treści projektu Deklaracji proponowanego przez dra L. Boska.

W szczególności ważne są, moim zdaniem argumenty zamieszczone w punkcie 5 uwag Prof. Zielińskiej.

Przyjęcie Konwencji łącznie z Deklaracją proponowaną przez dra Boska stwarzałoby możliwość nowej interpretacji Konstytucji RP. Za niezgodne z Konstytucją można byłoby więc nawet uznać obowiązujące przepisy dotyczące możliwości zadecydowania przez kobietę ciężarną lub małżeństwo o losach ciąży w pewnych wyjątkowych przypadkach wyszczególnionych w Ustawie o Planowaniu Rodziny, Ochronie Płodu Ludzkiego i Warunkach Dopuszczalności Przerywania Ciąży.

Obowiązujące obecnie restrykcyjne prawo jest i tak nagminnie łamane.

Art. 1 Konwencji, do którego odwołuje się dr Bosek, ewidentnie dotyczy istot ludzkich już urodzonych. Rozciągnięcie tego artykułu z zakazem dyskryminacji na okres prenatalny oznaczałoby, jak pisze Prof. Zielińska, zapewnienie "zarodkowi ochrony konstytucyjnej równej tej, która przysługuje urodzonemu człowiekowi" z wszystkimi tego konsekwencjami - tak w zakresie diagnostyki prenatalnej, jak i prawa do ratowania zdrowia i życia kobiety kosztem zarodka i płodu, jak również w odniesieniu do procedury zapłodnienia in vitro, w której część zarodków może zginąć, tak zresztą, jak w prokreacji naturalnej, w której duża część zarodków podlega naturalnej selekcji, a więc również ginie.

Chcę też przypomnieć, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z roku 1997, na który powołuje się dr Bosek, zakwestionował konstytucyjność warunków dopuszczalności przerywania ciąży, ale tylko w odniesieniu do tzw. wskazań społecznych (art. 4a ust.4).

Innych wskazań do legalnej aborcji Trybunał nie kwestionował.

Prof. dr hab. Jacek S. Zaremba

LUDZKIE ZARODKI - STATUS SPECJALNY

Główne zagadnienia:

A. Dlaczego należy przypisać ludzkim zarodkom status specjalny.

B. Jak należy scharakteryzować status specjalny ludzkich zarodków.

C. Zastrzeżenia formułowane przeciw statusowi specjalnemu zarodków i ich odparcie.

Część A

Dedukcyjna metoda rozwiązywania sporów moralnych jest notorycznie zawodna. Na przykład, jednym z najważniejszych zadań prawa i etyki jest ochrona ludzkich jednostek przed zagrożeniami. Poza wyjątkowymi okolicznościami niedopuszczalne jest stosowanie przemocy, narażanie czyjegoś życia lub zdrowia, nieuzasadnione uwięzienie, celowe pozostawienie osoby zależnej bez środków do życia, świadome zaniedbanie człowieka bezradnego. Te normy nie budzą wątpliwości i w zasadzie są powszechnie przestrzegane.

Jednak określenie „w zasadzie” odgrywa w ich opisie kluczową rolę. Każda trafna norma moralna dopuszcza pewne wyjątki. Każdy przepis prawa może być kwestionowany przed sądem z uwagi na zakres swego obowiązywania. Stosowanie przemocy jest w zasadzie niedopuszczalne, ale wobec osób niepoczytalnych konieczne. Narażanie czyjegoś życia jest w zasadzie zabronione, ale żołnierze i policjanci są zobowiązani do wykonania rozkazów, nawet jeśli grozi im to śmiercią. Podobne odstępstwa można znaleźć dla każdej normy sformułowanej ogólnie. Z tego nie wynika jednak, by normy miały być formułowane bardziej szczegółowo, tylko wynika coś innego, że powinniśmy rozważnie określać zakres ich obowiązywania. Niespełnienie tego warunku powoduje, że dedukcyjna koncepcja moralności, podtrzymywana przez kodeksualistów, jest propozycją, która budzi poważne zastrzeżenia.

Pisał o tym np. L. Kołakowski w artykule „Etyka bez kodeksu”.