Renaturalizacja środowiska a wybrane walory
krajobrazowe wschodniej części Beskidu Średniego
Wstęp
Turystyka jest jednym z podstawowychkierunków zrównoważonego rozwoju gmin wschodniej części Beskidu Średniego. Główne walory turystyczne tej części Karpat to:
specyfika rzeźby regionu, umożliwiająca uprawianie rozmaitychform turystyki – pie- szej, rowerowej, konnej, narciarskiej;
duża liczba punktów widokowychna okoliczne pasma górskie, wynikająca ze znacz- nego wylesienia obszaru (lesistość gmin wynosi 30–52%). Punkty te zlokalizowane są wśród pól uprawnych, łąk i pastwisk oraz wyrębów i dawnych polan pasterskich, na wysokości 400–894 m n.p.m. Walory krajobrazowe regionu są największą atrakcją przyciągającą turystów pieszych;
duża liczba zabytków kultury: kościoły z XVII–XIX wieku, liczne kapliczki i krzyże przydrożne, zabytki budownictwa ludowego kliszczaków (górali myślenickich) z poł.
XIX–pocz. XX wieku;
łatwa dostępność komunikacyjna wynikająca z gęstej sieci dróg o nawierzchni asfalto- wej biegnącychwzdłuż dolin oraz rozwiniętej sieci połączeń komunikacji zbiorowej;
gęsta sieć znakowanychpieszychszlaków turystycznych, szczególnie w rejonie Łysiny i Kotunia.
Cel pracy
W ostatnichlatachw całym Beskidzie Średnim notuje się regres rolnictwa. Wzrasta powierzchnia obszarów trwale odłogowanych, zmniejsza się natomiast areał użytków rolnych. Zjawisko to było na tym terenie badane w ostatnich latach (Sadowski, 2000, 2001; Ostafin, 2003). Na nie użytkowane działki wkracza samoistnie roślinność, przewa- żnie brzoza i wierzba iwa, a w niższychpołożeniachtakże topola osika. Część tychtere- nów ulega też zalesianiu. Zwykle gatunkom wprowadzonym świadomie towarzyszą ta- kże gatunki sukcesyjne (Sadowski, 2000). Wywołuje to korzystne dla środowiska zjawi- sko renaturalizacji (wzrost powierzchni lasów, zwiększenie retencyjności zlewni, wzrost funkcji glebochronnej terenu). Jego skutkiem ujemnym jest jednak obniżenie walorów krajobrazowychregionu poprzez zarastanie wielu punktów widokowych, a co za tym idzie – pogorszenie się atrakcyjności regionu z punktu widzenia turysty. Celem pracy jest zobrazowanie współczesnej skali zjawiska w rejonie punktów widokowychoraz wskaza- nie na potrzebę zachowania ich walorów krajobrazowych.
Przegląd polskichdoświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s. 303–311
Metoda badań
Obserwacje procesu zarastania punktów widokowychprowadzono w latach 1991–2003 w 39 punktachpołożonychna szlakachturystycznych(ryc. 1). Atrakcyjność krajobrazu rozpatrywano pod kątem rozpiętości panoram i ich zasięgu (liczby planów).
W tym celu opracowano własną metodę bonitacyjną, polegającą na określaniu liczby regionów fizycznogeograficznych, widocznych z danego punktu widokowego, przy czym brano pod uwagę:
mikroregion (wg Czeppe, German, 1993), w którym znajdował się punkt widokowy (1–2 plan),
mikroregiony (wg Czeppe, German, 1993) sąsiadujące z powyższym mikroregionem (2–4 plan),
mezoregiony (wg Kondracki 1978) dla planów dalszych.
W następnej kolejności każdemu z tychregionów przypisywano wagę, w zależności od jego atrakcyjności wizualnej postrzeganej przez autora – od 0,5 dla najbardziej mono- tonnychpod względem rzeźby: Pogórza Głogoczowskiego i Wyżyny Krakowskiej do 2 dla najbardziej urozmaiconych: Beskidu Wyspowego i Żywieckiego oraz Tatr Wysokich.
Liczbę punktów bonitacyjnych V stanowiła suma:
V = br1+br2+…+brn,
gdzie br1…brn –punkty wagowe dla kolejnychregionów widocznychz danego punktu widokowego. Metoda ta preferuje panoramy rozległe i dalekie (widać wtedy więcej re- gionów), a więc najbardziej atrakcyjne z punktu widzenia turysty.
Wyniki
Pierwszą ocenę każdego punktu widokowego przeprowadzano w oparciu o obser- wacje dokonane w terenie i archiwalne fotografie z lat 1991–2000 oraz panoramy ryso- wane w latach70. XX wieku (Malik, 1979; Dyląg, 1993). W celu określenia stopnia po- gorszenia się walorów widokowychw latach2002–2003 przeprowadzono w terenie po- nowną waloryzację panoramy z danego punktu. Wyniki badań przedstawiono w tabeli 1.
Następnie w oparciu o sumę punktów bonitacyjnychz lat 2002–2003 zgrupowano punkty widokowe regionu w pięć klas. Najwyższe walory krajobrazowe (powyżej 15 punktów bonitacyjnych) mają: Koskowa Góra, Parszywka, Groń, Pękalówka i Kudłacze.
Poprzez obserwację zjawiska w danym miejscu dokonano oceny stopnia zagrożenia punktów widokowych wskutek sukcesji roślinności (ryc. 1). Wyróżniono w ten sposób:
1) punkty widokowe nie zagrożone sukcesją ani zalesieniem – 18 (46% wszystkich punktów widokowych w badanym obszarze),
2) punkty widokowe zagrożone zarastaniem – 10 (26%), 3) punkty widokowe o obniżonych walorach – 4 (10%), 4) punkty widokowe niemal zupełnie zarośnięte – 5 (13%), 5) punkty obecnie pozbawione walorów widokowych – 2 (5%).
Tabela 1. Atrakcyjność panoram z punktów widokowych w latach 1991–2003 Table 1. Attractivity of panoramas from view points in 1991–2003
Nr Nazwa punktu widokowego (wysokość m n.p.m.)
Ocena atrakcyjności
panoramy w latach Uwagi
1991–2000 2002–2003
1 Koskowa Góra (866) 33 31 sukcesja na zach. i pn. od wierzchołka, prognozowane znaczne obniżenie walorów w ciągu najbliższych 2–3 lat
2 Łazy (800) 9 9
3 Syrkówka (740) 3 3 umiarkowana sukcesja na skraju lasu
4 polana Groń (770) 17 17 sukcesja na skraju lasu
5 Przełęcz Jabconiówka (680) 5 5 umiarkowana sukcesja na skraju lasu
6 Przykra Góra (720) 7 7
7 Fuckowa Góra (620) 7 7
8 Parszywka – Polana (820) 22 22
9 przełęcz Dział (610) 5 5
10 Jaworzyny (730) 12 10 silna sukcesja w części wschodniej polany, prognozowane obniżenie walorów
11 Kotuń (810) 9 2 fragmentaryczne widoki, prognozowane
całkowite zarośnięcie 12 Pękalówka – Polana Cerle (800) 26 26
13 polana Snoza (720) 8 6,5 sukcesja w NE części polany
14 Słowiakowa Góra (460) 7 7
15 Babica (725) 8 7 sukcesja w części grzbietowej (przy szlaku)
16 Dział (620) 4 4 sukcesja umiarkowana,
prognozowane obniżenie walorów
17 Jamrozówka (620) 11 11
18 Trzebuńska Góra (560) 6 6 początek sukcesji,
prognozowane obniżenie walorów
19 Plebańska Góra (400) 8 8
20 Uklejna – stok zach. (500) 7 1 fragmentaryczne widoki, prognozowane całkowite zarośnięcie
21 Uklejna – stok pd. (620) 4 – punkt widokowy całkowicie zarośnięty
22 Styrek (560) 3,5 3,5
23 Chełm – Patykowa (610) 7 2
(wieża – 11)
przywrócenie walorów widokowych Chełmu – budowa wieży widokowej 24 Chełm (560) 10 10 silna sukcesja na skraju lasu, prognozowane
obniżenie walorów
25 Działek (570) 7 7
26 Góra Krzywicka (550) 4 1,5 silna sukcesja wzdłuż grzbietu, prognozo- wane całkowite zarośnięcie
27 Kudłacze (730) 24 13 – na pd.
14 – na zach.
silna sukcesja w środkowej części polany, obecnie 2 punkty widokowe, na południo- wym oraz w dolnej części zachodniego – początek sukcesji, prognozowane dalsze obniżenie walorów
28 Działy (600) 10 10
29 Bania (550) 9 9 początek sukcesji na skraju lasu
30 Kamiennik (780) 11
(panorama z 1979)
– punkt widokowy całkowicie zarośnięty
31 Polana Sucha (710) 6 6
32 Łysina – Polana Długa (880) 6 4 prognozowane całkowite zarośnięcie pola- ny w ciągu 10–15 lat (posadzone jodły) 33 Łysina – Polana Kopce (894) 9 7 prognozowane całkowite zarośnięcie pola-
ny w ciągu 2–3 lat (zalesiona jodłą) 34 Łysina – Polana Przygoleź (880) 15
(panorama z 1990 r.)
2,5
(wieża – 8)prognozowane całkowite zarośnięcie pola- ny w ciągu 2–3 lat oraz zanik widoku z wieży w kierunku SW w ciągu 5–10 lat
35 polana Padoły (710) 9 9
36 Weszkówka (720) 8 8 silna sukcesja na pn. skraju polany, progno- zowane obniżenie walorów
37 Łopuszne (600) 5 5
38 Kamionka (620) 4 2 silna sukcesja wzdłuż szlaku, prognozowa- ne całkowite zarośnięcie
39 Zarębki (470) 6 6 początek sukcesji na skraju lasu
Ryc. 1. Ocena stopnia zagrożenia punktów widokowych spowodowanego sukcesją roślinności Fig. 1. Evaluation of view points – threat caused by plant succession
Spośród pięciu ww. punktów widokowycho najwyższychwalorachw regionie, w trzechprzypadkachzanotowano zjawisko obniżenia się ichwalorów widokowych. Silnie zagrożony zarastaniem jest szczyt Koskowej Góry (ryc. 2). Pełna panorama z tego wierz- chołka od dawna uchodzi za jedną z najświetniejszych w Beskidach. W ostatnich latach w rejonie kopuły szczytowej, na istniejącychtu niegdyś pastwiskachnastępuje sukcesja brzozy i wierzby iwy. Powoduje to, że widok w kierunku zachodnim i północnym jest już niemal zupełnie przysłonięty (ryc. 2). Ponadto na północ od wierzchołka, w obrębie kopuły szczytowej zlokalizowano, przekaźnik telefonii komórkowej, którego obecność zakłóca widok w kierunku mezoregionu Bramy Krakowskiej. Postępująca sukcesja roślin- ności na Koskowej Górze w ciągu najbliższych2 lat spowoduje redukcję panoramy z wierzchołka o Beskid Mały, Pogórze Wielickie i część Beskidu Żywieckiego, obniżając jej walory do ok. 26 punktów. W ciągu następnych5–10 lat proces ten może doprowadzić do niemal zupełnej degradacji walorów widokowych z tego miejsca.
Atrakcyjna panorama z Kudłaczy, która stała się znana wśród turystów po wybudowa- niu tu schroniska PTTK w 1991 roku, jest kolejnym przykładem na obniżanie się walorów krajobrazowychwskutek postępującej renaturalizacji środowiska. W środkowej, najwyż- szej części polany, nastąpiła sukcesja brzozy, co spowodowało podział dawnego punktu widokowego o rozpiętości panoramy 190° na dwa o rozpiętości ok. 110°, a co za tym idzie – o niższychwalorach. Na dodatek w tychpunktachwidokowychobserwuje się początek sukcesji brzozy i buka (ryc. 3).
Ponadto sukcesję brzozy i wierzby iwy stwierdzono we wschodniej części pasa pól na Groniu, co wiąże się z opuszczeniem istniejącego tu osiedla. Wkraczająca roślinność ogranicza obecnie widok w kierunku Gorców z tej części polany. Nie stwierdzono nato- miast istotnego zagrożenia walorów widokowychParszywki (ryc. 4) i Pękalówki, co wiąże
Ryc. 2. Sukcesja brzozy na szczycie Koskowej Góry
Fig. 2. Birch succession at the top of Koskowa Góra mountain
Ryc. 3. Panorama z Kudłaczy w kierunku zachodnim. Widoczne początki sukcesji w dolnej części polany
Fig. 3. Panorama from Kudłacze to the west. The beginning of succession is visible
Ryc. 4. Panorama Beskidu Wyspowego z Parszywki
Fig. 4. Panorama of Beskid Wyspowy mountains from the mount Parszywka
się z rolniczym użytkowaniem okolicznychpasów pól przez mieszkańców osiedli Wię- ciórki i Zawadki położonych niedaleko tych wierzchołków.
Do punktów widokowych, które uległy w omawianym okresie niemal zupełnemu za- rośnięciu, należą wyręby na Kotuniu i Uklejnie oraz dawne polany pasterskie Kopce i Przygoleź na Łysinie. W tychprzypadkachdrastyczny spadek ichwalorów widokowych wiąże się nie tyle z sukcesją roślinności, ile z celowym ichzalesieniem (leżą one w obrę- bie Lasów Państwowych). Tak duży spadek atrakcyjności spowodowany jest faktem, iż zostały one zalesione na przełomie lat 80. i 90. XX wieku (w latach1991–1992 rosły tam już małe drzewka). Podobnie jest w przypadku dawnej polany na Kamienniku, obecnie całkowicie zalesionej, z której niegdyś roztaczał się atrakcyjny widok (Malik, 1979), czy wyrębu na południowym stoku Uklejny, który zarósł zupełnie w ostatnim czasie. Najwię- ksze obniżenie się walorów widokowychwskutek sukcesji miało miejsce na Krzywickiej Górze, gdzie wskutek sukcesji brzozy rozpiętość panoramy ograniczona została do 30%
stanu z początku lat 90. XX wieku
Zmiany te świadczą, że zjawisko renaturalizacji środowiska (które wystąpiło na ma- sową skalę w drugiej połowie lat 90. XX wieku) może doprowadzić w ciągu najbliższych kilkunastu lat do zupełnego zaniku walorów tychpunktów widokowych, w którychono występuje (ryc. 5).
W ujęciu przestrzennym zjawisko to najsilniej zaznacza się w położonym na wschód od Raby Paśmie Lubomira, gdzie jedynie w 8 z 20 zbadanychpunktów nie występuje problem zagrożenia walorów widokowych. W mikroregionie tym znajdują się też oba miejsca, które obecnie są pozbawione walorów widokowych. Spośród pozostałych
Ryc. 5. Widok z Weszkówki na zachód, ograniczony od prawej strony przez sukcesję brzozy Fig. 5. View from Weszkówka pass to the west, limited from the right side by the birch succession
punktów widokowychw tym mikroregionie, w kolejnych8 przypadkachwalory widoko- we uległy w mniejszym lub większym stopniu obniżeniu (ryc. 1).
W związku z zarastaniem wielu punktów widokowychwe wschodniej części Beskidu Średniego, w tym kilku punktów o wybitnychw skali ponadregionalnej walorachkrajo- brazowych i poznawczych, należałoby przedsięwziąć zabiegi czynnej ochrony tych miejsc. Polegałaby ona na wycinaniu wkraczającej roślinności. Nie jest to jednak możli- we bez zgody właścicieli terenu, którzy często nie rozumieją potrzeby takich działań.
W takichskrajnychprzypadkach, a także na terenie Lasów Państwowych, gdzie zalesie- nia są skutkiem planowej gospodarki, proponuję budowę wież widokowych. W ostatnim czasie wieże takie powstały na Chełmie i Łysinie (panorama – ryc. 6). Pozwoliło to na utrzy- manie atrakcyjności widokowej tychmiejsc, a w przypadku Chełmu nawet znacznie po- szerzyło zasięg panoramy w porównaniu do stanu z 1992 roku. Zadania powyższe, stano- wiące wyzwanie dla samorządów, PTTK, nadleśnictwa i lokalnychorganizacji działających w dziedzinie turystyki, pozwoliłyby zachować walory krajobrazowe regionu.
Ryc. 6. Widok doliny Krzyworzeki z wieży widokowej na dawnej polanie Przygoleź (Łysina) Fig. 6. View of Krzyworzeka valley from view tower at former Przygoleź glade (Łysina ridge)
Renaturalization of the Environment and Selected Landscape Values in the Eastern Part of Beskid Średni Mountains
Summary
Tourism is one of directions of sustainable development of the communities located in Beskid Średni mountains. The most important tourist attractions of the region are its culture, monuments, and a large amount of view points, situated on deforested ridges and slopes.
In the last few years there were light-loving plants (such as Betula verrucosa and Salix caprea) suc- cession on many post-agricultural areas in upper locations, caused by agriculture regress in whole region. The intensity of the phenomenon should be linked with economic transformations follow- ing 1989.
Investigations of the degree of threat of landscape values from the 39 view points were carried out in 2002–2003 in the eastern part of Beskid Średni mountains. A panoramas from the view points were classified withuse an own evaluation method. Visible range of panoramas were com- pared with photos made by author in the years 1991–2000 and drawings from 1970’s.
It was confirmed that the landscape values of the 18 view points are not threaten by plant succes- sion at present. Two of the former view points are completely overgrown with trees, and the values of the 19 view points had decreased (5 of them will be completely overgrown in the next 2–3 years). From the five most popular view points in region, three of them are more or less overgrown by small trees or bushes: top of Koskowa Góra, meadow at the eastern slope of Groń and the Kudłacze meadow.
The phenomenon of renaturalization of the environment makes the landscape values worse and causes decreasing of tourist attractivity of the region. An active protection of the threaten view points or building of view towers should maintain these values for tourists in the future.
Literatura
Czeppe Z., German K., 1993, Regiony fizycznogeograficzne i typy środowska przyrodniczego Zie- mi Myślenickiej, [w:] Z. Czeppe, K. German (red.), Monografia Ziemi Myślenickiej, t. 3, Univer- sitas, Kraków, s. 107–116.
Dyląg D., 1993, Beskid Myślenicki. Przewodnik Turystyczny, WG, Poronin.
Kondracki J., 1978, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa.
Malik J., 1979, Góry w panoramach – Koskowa Góra, Kamiennik, Karpaty, z. 15–16.
Ostafin K., 2003, Struktura i współczesne przemiany środowiska przyrodniczego wsi Trzebunia w Beskidzie Średnim, praca magisterska, Archiwum Zakładu Geografii Fizycznej IGiGP UJ.
Sadowski P., 2000, Przemiany środowiska przyrodniczego na terenie wsi Pcim w Beskidzie Śred- nim, praca magisterska, Archiwum Zakładu Geografii Fizycznej IGiGP UJ.
Sadowski P., 2001, Renaturalizacja środowiska przyrodniczego Pcimia (Beskid Średni), [w:] K. Ger- man, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Pro- blemy Ekologii Krajobrazu 10, s. 713–718, IGiGP UJ, PAEK, Kraków.
