CZĘŚĆ III Wybrane problemy struktury i zagospodarowania krajobrazu

(1)

CZĘŚĆ III

Wybrane problemy struktury i

zagospodarowania krajobrazu

(2)

Krzysztof Badora

Struktura krajobrazów delt rzecznych na Opolszczyźnie i ich znaczenie w regionalnym systemie ochrony przyrody

Wstęp

W typologii krajobrazu naturalnego Polski przedstawionej przez A. Richlinga (1992) w klasie krajobrazów dolin i obniżeń wyróżniono rodzaj – krajobrazów deltowych, akumulacyjnych.

Charakterystycznymi cechami strukturalnymi tych krajobrazów są: dominacja w pokrywie glebowej mad, bardzo płytkie zaleganie wód gruntowych oraz występowanie łęgów jako podstawowego typu roślinności potencjalnej. Analizowany rodzaj krajobrazów należy do najrzadziej występujących w kraju i kojarzony jest przede wszystkim z ujściami rzek do Morza Bałtyckiego, w szczególności Żuławami Wiślanymi. W analizach statusu krajobrazów strefy brzegowej Morza Bałtyckiego wykonanej dla potrzeb ochrony przyrody osiągają one wysokie oceny związane z walorami przyrodniczymi, rzadkością występowania i dużym stopniem antropogenicznego zagrożenia (Red list…, 1998). Znacznie rzadziej występowanie krajobrazów delt rzecznych kojarzone jest z warunkami śródlądowymi, a w szczególności z wodami pochodzenia antropogenicznego, mimo coraz liczniejszych badań wskazujących na bogactwo form i procesów przyrodniczych w nich występujących (m.in. Rzętała, 2004). Zbiorniki wodne pochodzenia antropogenicznego mają bardzo duże znaczenie ponadregionalne w zachowaniu różnorodności przyrodniczej europejskiej flory i fauny, co znalazło swoje odzwierciedlenie w koncepcjach organizacji krajowej sieci Natura 2000 raz w starszym opracowaniu systemu ostoi ptactwa wodno - błotnego o znaczeniu międzynarodowym (Gromadzki i in., 1994). Krajobrazy delt rzecznych ukształtowane w strefach ujść rzek do zbiorników wodnych w głównej mierze decydują o wysokim znaczeniu tych zbiorników dla ochrony europejskiej flory i fauny. Są jednymi z najcenniejszych przyrodniczo obszarów w heterogenicznych krajobrazach Polski, co zostało potwierdzone również dla Opolszczyzny (Badora, 2005).

W krajobrazach staroglacjalnych Niziny Śląskiej pozostających w zasięgu starszego stadiału zlodowacenia środkowopolskiego (Odry) i pozbawionych naturalnych zbiorników wodnych (poza jeziorami rzecznymi) krajobrazy delt rzecznych charakterystyczne są jedynie dla stref ujść rzek do dużych zbiorników zaporowych. W granicach województwa opolskiego położonego w większości obszaru na terenach w zasięgu stadiału maksymalnego zlodowacenia środkowopolskiego największe obszary z tymi krajobrazami występują w zachodniej części Zbiornika Otmuchowskiego i Nyskiego zasilanych głównie przez wody Nysy Kłodzkiej, a w mniejszym zakresie przez Młynówkę i Raczynę (Zb. Otmuchowski) oraz Białą Głuchołaską, Widnę i Świdnę (Zb. Nyski), a także we wschodniej części Zbiornika Turawskiego zasilanych przez Małą Panew i Libawę (ryc. 1, 2). Z tego ostatniego obszaru będą przedstawione w niniejszej publikacji.

Zbiornik Turawski został wybudowany w latach 1934 - 47 w dolnym odcinku Małej Panwi w naturalnym rozszerzeniu doliny, która na wysokości Turawy ma szerokość ok. 2,7 km (kilka kilometrów wyżej – 1,7 km). W stosunkowo krótkim czasie nastąpiła tu całkowita przebudowa struktury i zmiana funkcjonowania krajobrazu. Stożek deltowy Małej Panwi oraz ujście Libawy łącznie mają powierzchnię ok. 3 km², zaś cała strefa deltowa pozostająca w zasięgu maksymalnego zasięgu zalewów powodziowych z cofek rzecznych ma powierzchnię ok. 8 km².

(3)

Struktura krajobrazów delt rzecznych na Opolszczyźnie i ich znaczenie w regionalnym systemie… 175

Ryc. 1. Lokalizacja głównych zbiorników zaporowych na tle sieci rzecznej Opolszczyzny.

Fig. 1. Locality of mains dam reservoir on a river system basis of The Opole Province.

Ryc. 2. Rozmieszczenie krajobrazów delt rzecznych na Zbiornikach Turawskim, Otmuchowskim i Nyskim.

Fig. 2. Distribution of the inland deltas landscapes in The Turawa, The Otmuchów and The Nysa Dam Reservoirs.

(4)

Analiza struktury przestrzennej krajobrazu w strefie ujściowej rzek do Zbiornika Turawskiego przeprowadzona została w okresie lat 2004 - 2005, przy różnych piętrzeniach wód w zbiorniku i tym samym przy różnym zasięgu podstawowej w tych krajobrazach granicy geokompleksów okresowo akwatorialnych. Dla typowych warunków piętrzenia wód w okresie letnim wykonano uproszczone kartowanie geokompleksów rangi uroczysk na mapie topograficznej w skali 1:10000 stosując wskazania metodyczne przedstawione przez J. Kondrackiego (1976) i A. Richlinga (1993).

Podstawowymi kryteriami wydzieleń była zmienność litologiczno - morfologiczna, z którą związane są warunki wodne w gruncie oraz typowe dla tych warunków formacje roślinne. Analizowano zmienność występujących grup geokompleksów, na podstawie której wyróżniono kilka ich stref charakteryzujących się odmienną genezą i strukturą krajobrazu. Poszczególnym strefom przypisano rolę, jaką pełnią dla zachowania wyjątkowo wysokich walorów przyrodniczych zbiorników zaporowych w krajobrazach staroglacjalnych.

Krajobrazy deltowe w obszarach ujściowych rzek do zbiorników wodnych powstają na skutek erozyjno - akumulacyjnej działalności rzek w strefie zmiennego stanu i tym samym zasięgu wód w zbiorniku (strefa mieszania się wód potamicznych i limnicznych). Zmienność stanów wód osiągana jest poprzez przyjmowanie odpowiednich poziomów piętrzenia na zaporach i sterowania zrzutem alimentowanej wody. W okresach wysokich stanów piętrzenia dominują procesy akumulacji niesionego przez rzeki materiału skalnego, w okresach stanów niskich dominuje erozja wcześniej złożonego materiału. Oprócz wysokości rzędnej piętrzenia wód bardzo duże znaczenie krajobrazotwórcze w strefach ujściowych rzek ma dynamika osiągania określonych poziomów piętrzeń. Przy bardzo szybkim zrzucie wód następuje gwałtowane obniżenie bazy erozyjnej i w ujściowych odcinkach koryt dominuje erozja wgłębna oraz pośrednio stabilizacja morfologiczna koryt rozprowadzających. W okresach powolnego zrzutu wód większe znaczenie ma erozja boczna, co powoduje dość równomierne niszczenie złożonych wcześniej osadów. Zmienność przebiegu koryt rozprowadzających w tych warunkach jest większa i może przekraczać w płaszczyźnie poziomej kilka metrów dziennie. Istotnymi naturalnymi czynnikami wpływającymi na zmienność struktury krajobrazu w strefie ujściowej rzek są prądy, falowanie, wiatr i zjawiska lodowe (Teisseyre, 1984).

Krajobrazy delt rzecznych terenu badań, definiowane w ujęciu typologii krajobrazu naturalnego Polski, pod względem geomorfologicznym obejmują dwa typy ujść rzek:

deltowy – charakterystyczny dla ujścia Małej Panwi i przez dłuższe okresy dla ujścia Libawy z typowymi dla delt stożkami, równią deltową, korytami rozprowadzającymi i prodeltą,

stuarium – opisywany dla niektórych czasookresów z ujścia Libawy (Teisseyre, 1984) z charakterystycznym stopniowo rozszerzającym się lejkiem i podwodnym progiem oddzielającym ujście od otwartych wód zbiornika.

Podstawowe znaczenie krajobrazotwórcze w strefach ujściowych rzek do zbiorników zaporowych ma działalność człowieka związana z użytkowaniem zbiornika. Główną funkcją Zbiornika Turawa jest alimentacja wody dla potrzeb żeglugowych. W normalnych warunkach eksploatacji w okresie wiosennym następuje piętrzenie wód, latem są one zrzucane do Małej Panwi, skąd uchodzą do Odry, powodując w okresie letnich stanów niżowych na tej rzece utrzymanie się korzystnych warunków żeglugowych. W okresie jesienno - zimowym zbiornik jest wypróżniany i uzyskuje się najniższe poziomy piętrzenia. Przy sterowaniu wód w zbiorniku bierze się pod uwagę również zagrożenie powodziowe, a także funkcję turystyczno - rekreacyjną i energetyczną. W delcie Małej Panwi zmiana piętrzenia na zaporze o 1 m może powodować zmianę zasięgu występowania wód rzędu kilkuset metrów.

Badania nad strukturą krajobrazów delt rzecznych wskazują, że ich charakterystycznymi cechami są:

antropogeniczna geneza – krajobrazy te powstały w granicach dawnych den dolin rzecznych po wybudowaniu zbiorników zaporowych,

bardzo duży stopień sterowalności podstawowymi elementami systemu krajobrazowego tj., zasięgiem przestrzennym i głębokością wód, dynamiką procesów rzeźbotwórczych, akumulacją aluwiów, zasięgiem formacji roślinnych,

bardzo niewielki stopień degradacji i dewastacji (z wyłączeniem miejsc eksploatacji kruszywa naturalnego), na co wpływ ma nieprzydatność do różnych funkcji rozwoju związana z dużą

(5)

dynamiką zasięgów występowania wód (tzw. efekt cofkowy przy wyższych stopniach piętrzeń i dużych przepływach rzecznych),

wyjątkowo duża mozaikowatość występowania biocenoz oraz wyjątkowo duża ich zmienność w czasie,

niewielka kontrastowość granic krajobrazowych w obrębie delty z wyłączeniem granic koryt rzecznych i granicy plaż, przy bardzo dużej dynamice zmian granic,

wyjątkowo wysokie walory przyrodnicze, mające znaczenie ponadregionalne w zakresie flory i europejskie w zakresie fauny (awifauny).

W strukturze przestrzennej krajobrazów delt rzecznych można wyróżnić trzy grupy geokompleksów, dla których głównym elementem różnicującym jest długość i częstotliwość okresów z zalewami. Grupę pierwszą (I) tworzą geokompleksy ekwatorialno - lądowe wyższych poziomów dna zbiornika, które okresowo przy niższych stopniach piętrzenia są odsłonięte. W przypadku koryt rzecznych woda utrzymuje się przez cały sezon. Wyróżnia się tu następujące geokompleksy:

powierzchni dennej okresowo odkrytej z piaskami i żwirami oraz roślinnością wodną i terofitów,

obniżeń w powierzchni dennej okresowo odkrytej z namułami i roślinnością wodną i terofitów,

koryt rzecznych rozprowadzających z piaskami i żwirami,

koryt rzecznych stałych z piaskami i namułami oraz roślinnością wodną,

mierzei okresowo zalewanych z piaskami i roślinnością napiaskową terofitów,

plaży z piaskami i roślinnością namuliskową oraz inicjalnymi formami łozin.

Wyróżnione geokompleksy charakteryzują się bardzo dużą sezonową zmiennością zasięgów występowania. Charakterystyczną ich cechą jest m.in. przewaga akumulacji materiału skalnego podczas wyższych piętrzeń i bardzo szybka erozja ze zmianami przebiegu koryt rozprowadzających.

W okresie wyższych stanów wód dominuje roślinność wodna ze zbiorowiskami z klasy Potametea i Litorelletea, a w okresach bez wody typowe dla rozległych łach piaszczystych i namulisk zbiorowiska terofitów z klas: Bidentetea tripartiti oraz Isöeto-Nanojuncetea z licznymi chronionymi i rzadkimi gatunkami roślin. W strefie dominują zbiorowiska Isöeto-Nanojuncetea. Geokompleksy te odpowiadają obszarom czoła delty i prodelty. Jest to najbardziej dynamicznie zmieniający się obszar w krajobrazach deltowych. Cechuje go zmienność warunków hydrologicznych, a także związana z nią bardzo duża dynamika powstawania i niszczenia podłoża geologicznego oraz form rzeźby. Wiele z form występujących w tej części delt, np. mierzeje, podwodne garby, ma charakter sezonowy. Strefa ta kończy się od strony lądu plażami, na których występują charakterystyczne formy rzeźby, jak wały i laguny plażowe, stoki kipielowe. Plaże w zależności od stopnia piętrzenia przesuwają się w zakresie od kilkudziesięciu do nawet kilkuset metrów, ale najbardziej wyraziste formy rzeźby występują przy granicy ze zbiorowiskami lądowymi, jedynie okresowo zalewanymi. Jest to strefa najdłużej trwającego piętrzenia letniego i wczesnojesiennego. Tutaj występują na krótkich odcinkach znaczne jak na warunki zbiornika wodnego nachylenia stoków. Ta część plaż pozostająca w dłuższym okresie bez wody pokrywa się odrostami wierzby, które jednak w okresie zalewów giną. Bardzo duże znaczenie w kształtowaniu się krajobrazu tej strefy mają prądy litoralne (Teisseyre, 1984). Są one zdolne do erodowania brzegów, ale nade wszystko odpowiadają za występowanie mierzei odcinających zatoki i zasypywanie nierówności strefy brzegowej. Mierzeje występujące w zachodniej części ujścia Libawy w okresie przelotów ptactwa dają im bezpieczne schronienie. Obserwowane we wrześniu koncentracje ptaków na tych zmiennych formach przekraczały jednorazowo kilkaset osobników. Czynnikami sprzyjającymi procesom tworzenia się mierzei są wysokie poziomy piętrzeń i wietrzna pogoda. Ważnymi procesami występującymi na odsłoniętych powierzchniach dna zbiornika, w szczególności w strefie plaż jest erozja i akumulacja wietrzna. Podczas badań wykonywanych w 2005 r. stwierdzono występowanie świeżych odsypów eolicznych o grubości dochodzącej do 10 cm w strefie granicznym plaży wyznaczonym przez zadrzewienia wierzby.

Pod względem walorów przyrodniczych strefa występowania geokompleksów ekwatorialno - lądowych ma największe znaczenie dla ptactwa wodno - błotnego oraz rzadkich gatunków roślinności terofitów.

(6)

Druga grupa geokompleksów (II) związana jest z terenami regularnie zalewanymi w okresie wyższych piętrzeń, przez większą część roku pozostających jednak poza zalewami. Wyróżniono tu następujące typy geokompleksów:

plaży, z piaskami, rzadziej żwirami i zadrzewieniami wierzby białej,

równi deltowej z piaskami i żwirami, glebami typu mad oraz szuwarem wielkoturzycowym,

obniżeń równi deltowej z namułami i piaskami oraz szuwarem właściwym,

starorzeczy i innych zbiorników wodnych z roślinnością wodną i szuwaru właściwego oraz łozinami.

Są to obszary ustabilizowane przez roślinność lądową znoszącą okresowe zalewy z nieraz dłuższymi okresami utrzymywania się płytkich wód. Na obszarach tych dominują zbiorowiska szuwaru wielkoturzycowego Magnocaricion, rzadziej w obniżeniach szuwaru właściwego Phragmitetalia. Lokalnie występują zbiorowiska zakrzaczeń i zadrzewień Salicetea purpurae z dominującą wierzbą białą Salix alba. Zwarte pasmo tych zbiorowisk występuje na granicy strefy pozostającej przez większą część roku w zasięgu falowania wód i strefy ze stałą roślinnością lądową, jedynie okresowo zalewanej wodami. W obrębie równi deltowej występują liczne obniżenia z dłużej utrzymującą się wodą oraz starorzecza z wodą przez cały rok. W miejscach tych występują zbiorowiska roślinności wodnej i szuwaru właściwego. Na brzegach niewielkich zbiorników wodnych występują zadrzewienia wierzbowe. Geokompleksy drugiej strefy obejmują większą część równi deltowej i dominują w szczególności w obszarze ujściowym Libawy, który jest bardziej ustabilizowany pod względem dynamiki procesów geomorfologicznych.

Trzecia grupa geokompleksów (III) obejmuje tereny jedynie sporadycznie zalewane wodą podczas wezbrań powodziowych (efekt cofki). Na bardziej mineralnym podłożu piaszczystym występują tu zbiorowiska turzycowe oraz grądowe. Część terenu porastają ubogie suche zbiorowiska napiaskowe. Obszary z trzecią grupą geokompleksów położone są w strefie granicznej równi deltowej z przyległymi obszarami o genezie fluwialnej (wyższe terasy nadzalewowe) oraz lodowcowej i eolicznej. Obszary te położone z dala od brzegu wód zbiornika przy jego średnich stopniach piętrzenia tylko nieznacznie zostały zmienione przez procesy erozyjno - akumulacyjne. Część występujących tu terenów to porolnicze nieużytki z charakterystycznymi dla nich zbiorowiskami chwastów segetalnych.

Mimo wieloletniej sukcesji ekologicznej widoczne są tu również efekty prac ziemnych związanych z budową zbiornika.

W stosunku do typowego dla naturalnych jezior gradientu zmienności geokompleksów strefy brzegowej od wody do lądu na analizowanym terenie można zaobserwować znaczne odmienności (ryc. 3). Najważniejsze z nich to:

bardzo szeroki pas zbiorowisk namuliskowych związany ze znacznie większymi zmianami stanów wód na zbiornikach zaporowych niż naturalnych. Strefa ta przez znaczną część roku przy ujściu Małej Panwi ma szerokość dochodzącą do kilkuset metrów, a przy ujściu Libawy kilkudziesięciu metrów. W skrajnych przypadkach, w okresach remontów zapory może obejmować niemal całą powierzchnię zbiornika,

brak strefy przejściowej między zbiorowiskami namuliskowymi i szuwaru właściwego typowej dla jezior naturalnych, występowanie pasma zadrzewień wierzbowych z dominacją wierzby białej na granicy obszaru geokompleksów z roślinnością namuliskową (będących w zasięgu falowania wód) i typową roślinnością lądową jedynie okresowo zalewanych. W delcie Małej Panwi i Libawy strefa ta ma szerokość od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów i z niewielkimi przerwami ciągnie się wzdłuż brzegu na długości ok. 6-7 km. W naturalnych zbiornikach wodnych w strefie tej występuje najczęściej szuwar właściwy. Odmienność może być tu spowodowana znaczną zmiennością poziomu wody, falowaniem oraz bardziej mineralnym podłożem (piaski średnie i różnoziarniste), w którym szuwar nie znajduje dla siebie optymalnych warunków. Najbardziej zwarte zadrzewienia występują wyraźniej na brzegach najbardziej narażonych na uderzenie fali. Znaczna część systemów korzeniowych drzew jest odsłonięta, co wskazuje na dużą siłę erozyjną procesów falowania niesprzyjającą wykształceniu się szuwarów trzcinowych,

(7)

Ryc. 3. Rozmieszczenie przestrzenne geokompleksów strefy brzegowej naturalnego i sztucznego zbiornika wodnego (Zbiornika Turawskiego).

Fig. 3. Spatial distribution of coastal zone geocomplexes of natural lake and dam reservoir (Turawa Dam Reservoir).

występowanie za strefą brzegu zbiorowisk szuwaru wielkoturzycowego i tylko niewielki udział szuwaru właściwego występującego z dala od brzegu w lokalnych obniżeniach i starorzeczach.

Niewielki udział szuwaru właściwego jest spowodowany podobnymi przyczynami, co występowanie wzdłuż brzegu pasma zadrzewień wierzbowych. W starorzeczach oraz w lokalnych obniżeniach w obrębie równi deltowej, gdzie panują bardziej stałe warunki i występują żyzne, organiczne osady szuwar właściwy znajduje najlepsze warunki siedliskowe. W piaszczystej strefie brzegowej pozostającej pod wpływem znacznego wahania wód warunki nie są korzystne.

Charakterystyczną cechą granic krajobrazowych między poszczególnymi strefami geokompleksów jest występowanie bardzo wyraźnej granicy między ich I i II grupą, co przedstawiono powyżej, oraz bardzo słabe jej zaznaczanie się między grupą II i III. Wydaje się, że wyrazistość granic między poszczególnymi strefami w krajobrazach deltowych związana jest z wyraźną odrębnością dominujących w poszczególnych strefach procesów morfologicznych. Bardzo wyraźna granica występuje w miejscu gwałtowanego zaniku dominującego procesu (granica zasięgu falowania), natomiast tam, gdzie intensywność głównego procesu zanika stopniowo (stopniowanie zasięgu zalewów) granice są mniej wyraziste. Głównym czynnikiem w strefach ujść rzek do zbiorników zaporowych decydującym o dynamice zmian geokompleksów wzdłuż transektu toń – brzeg zbiornika – obszar poza zasięgiem procesów jeziornych jest zróżnicowanie rzeźby terenu wyrażające się nachyleniem stoków.

(8)

Unikatowość krajobrazów delt rzecznych w granicach Opolszczyzny została potwierdzona przez nadanie im wysokiej rangi w krajowym i europejskim systemach ochrony przyrody. W strefie delty rzecznej Nysy Kłodzkiej w Zbiorniku Otmuchowskim projektowany jest florystyczno - faunistyczny RP Mokradła. Podobny rezerwat projektowany jest w strefie ujściowej Libawy i Małej Panwi do Zbiornika Turawskiego (RP Ujście Libawy). Wszystkie trzy zbiorniki wodne są projektowanymi obszarami ostoi ptasich sieci Natura 2000 uznanymi wcześniej za ostoje ptactwa wodno - błotnego o znaczeniu europejskim (Gromadzki i in., 1994) (tabela 1). Ostoje ptasie OSO Zbiornik Otmuchowski, OSO Zbiornik Nyski oraz OSO Zbiornik Turawski zaprojektowane zostały z włączeniem części stref przybrzeżnych. Głównym przedmiotem ochrony we wszystkich przypadkach są koncentracje ptactwa na przelotach (jednostkowo kilkadziesiąt tysięcy kaczkowatych, mew, gęsi i siewkowatych). Strefy ujść rzecznych stanowią dla migrujących i lęgowych ptaków najważniejsze miejsca bazy żerowej oraz schronienia.

Zbiornik Turawski jest jednym z najważniejszych pod względem faunistycznym miejsc na Opolszczyźnie, miejscem lęgów wielu rzadkich i chronionych gatunków ptaków, ważnym miejscem dla ptaków przelotnych.

Do cenniejszych i rzadszych gatunków lęgowych zalicza się (m.in. Stawarczyk, Karnaś, 1992): zausznika Podiceps nigricollis (kolonia kilkuset osobników, licząca się w skali Śląska), bąka Botaurus stellaris (nieliczny gatunek lęgowy na Śląsku, Polska czerwona księga zwierząt), bączka Ixobrychus minutus (bardzo nieliczny gatunek na Śląsku, Polska czerwona księga zwierząt, zagrożonych w całym lub znacznej części areału europejskiego), krakwę Anas strepera (nieliczny gatunek na Śląsku), cyraneczkę Anas crecca (bardzo nieliczna na Śląsku), cyrankę Anas querquedula (nielicznie lęgowa na Śląsku), płaskonosa Anas clypeata (nieliczny gatunek na Śląsku, jedno z kilku stanowisk na Opolszczyźnie), błotniaka stawowego Circus aeruginosus, wodnika Rallus aquaticus, kropiatkę Porzana porzana (bardzo nieliczny gatunek na Śląsku), zielonkę Porzana parva (bardzo nieliczny gatunek na Śląsku, Polska czerwona księga zwierząt, zagrożony w całym lub znacznej części areału europejskiego), derkacza Crex crex (gatunek zagrożony w skali światowej, bardzo nieliczny gatunek na Śląsku), sieweczkę rzeczną Charadrius dubius (nieliczny gatunek na Śląsku), bekasa kszyka Gallinago gallinago (nieliczny gatunek na Śląsku), rycyka Limosa limosa (nieliczny gatunek na Śląsku), krwawodzioba Tringa totanus (bardzo nieliczny gatunek na Śląsku), samotnika Tringa ochropus (bardzo nieliczny gatunek na Śląsku), kuliczka piskliwego Actitis hypoleucos (bardzo nieliczny gatunek na Śląsku), rybitwę zwyczajną Sterna hirundo (nieliczny gatunek na Śląsku), rybitwę czarną Chlidonias niger (nieliczny gatunek na Śląsku, jedyne stanowisko na Opolszczyźnie), rybitwę białowąsą Chlidonias hybridus (skrajnie nieliczny, lęgowy gatunek na Śląsku, Polska czerwona księga zwierząt), pliszkę cytrynową Motacilla citreola (pierwsze stanowisko na terenie Śląska). Na uwagę zasługują znaczące w skali Śląska kolonie lęgowe śmieszki Larus ridibundus, zausznika Podiceps nigricollis oraz perkoza dwuczubego Podiceps cristatus. Teren zbiornika wraz z przyległymi obszarami jest miejscem żerowania bielika Haliaetus albicilla, bociana czarnego Ciconia nigra oraz bocianów białych Ciconia ciconia.

Najważniejsze znaczenie dla ptactwa - Zbiornik Turawa spełnia w okresie przelotów, kiedy jest miejscem jego odpoczynku i żerowania. Łączna liczebność kaczkowatych w tym okresie może dochodzić do 25 000 osobników, z czego najliczniej występuje krzyżówka Anas platyrhynchos (18 500), cyraneczka Anas crecca (3 300), głowienka Aythya ferina. Spotyka się także duże ilości ptaków siewkowych – łącznie 39 gatunków (Stawarczyk i in., 1996), a także wiele ptaków morskich takich jak nury Gavia sp., uhle Melanitta fusca czy lodówki Clangula hyemalis. W okresie migracji stwierdza się koncentracje ptaków drapieżnych takich jak bieliki Haliaetus albicilla, błotniaki Circus sp., kanie Milvus sp., rybołowy Pandion haliaetus.

(9)

Tabela 1. Proponowane ostoje ptasie (OSO) w województwie opolskim.

Table. 1. Proposed Special Protection Areas (SPAs) in Opole Province.

Wyszczególnienie Powierzchnia [ha]

Gatunki kwalifikujące

liczba Wyszczególnienie

Dolina Stobrawy 26060 7 bąk, bielik, bocian biały, bocian czarny, czapla biała, derkacz, trzmielojad Grądy Odrzańskie 22050 6 bocian czarny, dzięcioł średni, dzięcioł

zielonosiwy, kania czarna, muchołówka białoszyja, czapla siwa

Zbiornik Nyski 2195 11 mewa czarnogłowa, rybitwa rzeczna, biegus zmienny, czajka, gęś zbożowa, krzyżówka, kulik wielki, kwokacz, ptaki wodno-błotne, siewnica, śmieszka

Zbiornik Otmuchowski

2025 5 cyraneczka, czajka, czapla siwa, gęś zbożowa, ptaki wodno-błotne

Zbiornik Turawski 2370 3 cyraneczka, krzyżówka, ptaki wodno-błotne

RAZEM 54700 24 x

Źródło: Badora K., i in. (2003), Source: Badora K. et al. (2003).

Do najważniejszych dla ptaków miejsc, które mają fundamentalne znaczenie dla zachowania ich różnorodności w okresie lęgowym i migracji należy wschodnia część zbiornika, w obrębie analizowanych w publikacji krajobrazów deltowych Małej Pawni i Libawy. Ważne jest tu zachowanie wszystkich grup geokompleksów, bardzo często poszczególne gatunki znajdują dla siebie elementy niszy ekologicznej w różnych warunkach przyrodniczych (miejsca żerowisk, schronienia i rozrodu).

Również strefa krajobrazów deltowych ma bardzo duże znaczenie dla ochrony różnorodności florystycznej. Występują w niej jedne z największych na Opolszczyźnie koncentracje gatunków i zbiorowisk mulistych i napiaskowych terofitów.

Structure of landscapes of river inland deltas in the Opole region and their importance in the regional system of nature conservation

Summary

Landscapes of inland river deltas occur in zones of river outflow to dam reservoirs. They are among the rarest and most valuable types of landscapes in Poland. In old glacial landscapes of the Silesia Lowland, with no larger natural lakes, deltas occur only in zones of outflows of rivers to dam reservoirs. In the paper we analysed the structure of these landscapes within The Turawa Dam Reservoir, supplied with rivers Mała Panew and Libawa.

Typical features of delta landscapes of dam reservoirs are: a) anthropogenic genesis, b) great susceptibility to management of basic elements of the landscape system, c) very low stage of degradation and devastation (excluding exploitation of sands and gravel), d) exceptionally varied mosaic structure of plant communities and their changeability with time, e) low contrasts at landscape boundaries, f) very high dynamics of changes of boundaries, g) great wildlife values of the over - regional importance.

In the spatial structure of landscapes three main groups of geocomplexes can be distinguished. Main differentiating elements are length and frequency of periods of floods:

(10)

aquatic-terrestrial geocomplexes regularly periodically dry – characterised by great seasonal changes of ranges, high dynamics of geomorphologic processes and domination of aquatic vegetation Potametea and Litorelletea, and terophyte communities Bidentetea tripartiti and Isöeto- Nanojuncetea. Considering natural values this zone is of the greatest importance for protection of biodiversity, especially – for bird fauna.

terrestrial geocomplexes periodically flooded – characterised by stability of geomorphologic processes and occurrence of terrestrial vegetation Magnocaricion, scarcer Phragmitetalia, locally there occur tree communities Salicetea purpurae. These geocomplexes predominate in the delta lowland,

terrestrial geocomplexes rarely flooded during high water periods – characterised by stable mineral substratum and occurrence of meadow, sedge and dry-ground forest communities. Some of these geocomplexes are post-agriculture fallows.

Unique values of landscapes of river deltas of The Turawa Dam Reservoir were approved by assigning them high rank in national and European systems of nature protection. In the zone of mouth of Libawa and Mała Panew a nature reserve is projected (RP Ujście Libawy). The whole The Turawa Dam Reservoir is regarded as and Important Bird Area of the European rank for waterbirds and was designated as protected area of Natura 2000 (areas designed for birds and habitats protection). Main objects of protection there are migratory concentrations of birds (flocks of thousands of waterfowl, gulls and waders, rare seabird species) and terophyte vegetation. Zones of river mouths are important foraging and stopover sites for breeding and migratory birds and most important biotopes for plants.

Literatura

Badora K., Kantorczyk-Gałkiewicz J., Kuńka A., Nowak A., Spałek K., Wyszyński M., 2003, Ostoje NATURA 2000 – wyniki prac Wojewódzkiego Zespołu Realizacyjnego, Opolski Urząd Wojewódzki, Opole.

Badora K., 2005, Czerwona lista krajobrazów naturalnych województwa opolskiego. [w:] Klimko R.

(red.) Restrukturyzacja i projektowanie systemów terytorialno-krajobrazowych, Słupsk (w druku).

Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M., 1994, Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk.

Kondracki J., 1976, Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej. Wyd. II, PWN, Warszawa.

Red list of marine and coastal biotopes and biotope complexes of The Baltic Sea and Kattegat, 1998, Baltic Sea Environment Proceedings, No 75, Helsinki Commission.

Richling A., 1992, Kompleksowa geografia fizyczna. PWN, Warszawa.

Richling A., 1993, Kartowanie geokompleksów. [w:] Richling A. (red.) Metody szczegółowych badań kompleksowej geografii fizycznej. PWN, Warszawa, s. 246-284.

Stawarczyk T., Grabiński W., Karnaś A., 1996, Migracja siewkowych Charadriiformes na zbiornikach Nyskim i Turawskim. Ptaki Śląska, 11, s. 39-80.

Stawarczyk T., Karnaś A., 1992, Sukcesja lęgowych ptaków wodno-błotnych na Zbiorniku Turawskim w latach 1977-1991. Ptaki Śląska, 9, s. 1-15.

Rzętała M., Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach zróżnicowanej antropopresji. Prace Naukowe UŚ, Nr 2154, Katowice.

Teisseyre A. K., 1984, Ewolucja czaszy zbiornika Turawa w świetle badań geologiczno- środowiskowych. Materiały i Studia Opolskie, z. 52/53, s. 117-124.

Uniwersytet Opolski,

Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, ul. Oleska 48,

45-052 Opole,

kbadora@uni.opole.pl