"Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku", Mieczysław Bandurka, Warszawa 1974 : [recenzja]

M ieczysław B a n d u r k a , Zm iany adm inistracyjne i terytorialne ziem w ojew ództw a łódzkiego w X I X i X X w ieku, W arszaw a 1974, s. 210.

P ra c a M. B a n d u r k i sk ła n ia do re fle k s ji m etodologicznej. P ro b le m a ty k ę po ­ działów te ry to ria ln o -a d m in istra c y jn y c h zazw yczaj ro z p a tru je się d w o jak o — z h is­

torycznego p u n k tu w id ze n ia o raz tz w . za p o trze b o w a n ia społecznego. H isto ry czn y sposób tra k to w a n ia re p re z e n tu ją m .in. S t. A r n o 1 d, W. S e m к o w i с z, K . B u c z e k , M. B i s k u p , Z. G u i d o n o ra z Z a k ła d A tla su H istorycznego PA N . S to su ją oni m etodę rozw ojow ą, p ro g re sy w n ą, h isto ry czn ą. O dm iennym sposobem p o d ejścia je st m e to d a re tro g re sy w n a , w k tó r e j r a m y w spółczesnych podziałów 'te ry to ria ln o -a d m i­

n istra c y jn y c h o g ran ic za ją za k res te ry to ria ln y i p roblem ow y ro z p a try w a n y c h za g ad ­ nień w przeszłości. P rz y k ła d e m tego m ogą b y ć n ie k tó re p ra c e A. S t e b e l s k i e g o , R. R o s i n a, M. B a n d u r k i a ta k że g eo g ra fa A. J e l o n k a . O ile w pew nych za g ad n ien iach archeologii, etn o g rafii, g eografii, stosow anie bieżącego p o d ziału p o li- tyczno-geograficznego sta je się konieczne, o tyle w histo ry czn y ch podziałach t e r y ­ to ria ln o -a d m in istra c y jn y c h „uw sp ó łcześn ian ie” w yw ołuje zam ieszanie.

Z tego w zględu p ra c a M. B a n d u rk i je s t oczyw istym nieporozum ieniem . A u to r ro z p a tru je „dzieje” ziem w ojew ództw a łódzkiego w X IX i X X w ieku, co d la okresu sprzed 1919 r. je st fik cją. A u to r m a w p ra w d zie p o p rze d n ik ó w w ta k im tr a k to w a n iu rzeczy, ale A. S teb e lsk i zaw sze zastrze g ał się, iż ro z p a tru je przyszłość ziem „ d z isie j­

szego” (1929 r.) w ojew ództw a łódzkiego, o czym nie zap o m in ał rów n ież R. Rosin, k tó ry sw ój k ró tk i g ru n to w n y h isto ry c zn y szkic w ojew ó d ztw a zam ieścił w w y d aw ­ nictw ie o ro zw oju w ojew ó d ztw a łódzkiego w Polsce L udow ej. C h a ra k te r w y d aw n ic tw (a rty k u ł w stę p n y A. S tebelskiego w I tom ie „R ocznika Ł ódzkiego”, szkic historyczny R. R osina w re d a g o w a n y m przezeń w y d a w n ic tw ie o c h a ra k te rz e o św ia to w o -w y ­ chow aw czym ) o k re śla ł ra m y te ry to ria ln e p r a c o b y d w u p o p rze d n ik ó w M. B an d u rk i.

T en zaś n ie b y ł ta k ograniczony w p o stę p o w a n iu i nie w id ać u za sa d n ie n ia d la ro z ­ bud o w y sposobu tra k to w a n ia te m a tu jego poprzedników .

N iem al 50®A> o b ję to śc i p ra c y tr a k t u je o sy tu a c ji ziem późniejszego w ojew ództw a łódzkiego w u s tro ju a d m in istra c y jn y m i podziałach te ry to ria ln y c h K się stw a W a r­

szaw skiego, K ró lestw a Polskiego i podczas o k u p a c ji n ie m ie c k o -a u stria c k ie j. A u to r k re śli szkic u stro ju ad m in istra c y jn e g o całego p a ń s tw a dla u za sa d n ie n ia sy tu a cji Ł ódzkiego w X IX w. B yłoby le p iej, g d y b y a u to r n ap isa ł no w ą p ra c ę n a te m a t u s tro ju ad m in istra c y jn e g o i podziałów te ry to ria ln y c h ty c h p a ń s tw (do 1914 lu b 1918 r.), w czym m a ju ż poprzedników . A u to r w łożył dużo w y siłk u w u zasad n ien ie sw ego p o g lą d u , je d n a k e fe k t je s t n ie w sp ó łm ie rn y do n a k ła d u pracy.

M. B a n d u rk a przez o k reślan ie „zm iany a d m in istra c y jn e ” ro zu m ie w szelkie p rz e ­ k sz tałcen ia w u s tro ju p ań stw o w y m ze w zględu n a a d m in istra c ję , a przez „zm iany te ry to ria ln e ” — różnice w p rzy n ależn o ści a d m in istra c y jn e j poszczególnych te ry to ­ rió w (osad, o b ie k tó w to pograficznych itp.). P ierw sze ro zu m ien ie p ro w a d z i go do o k reśle n ia h isto rii u s tro ju a d m in istra c y jn e g o X IX i X X w. d la całego p a ń s tw a (K się­

stw a, K rólestw a), dru g ie n a to m ia st o g ra n ic z a ro z p a try w a n ie zm ian do obszaru póź­

n iejszeg o w o jew ództw a łódzkiego (zasadniczo w g sta n u z 1973 r.). A u to r idąc za A. S teb e lsk im w dru g iej k o lejności ro zw aż a u stró j w y m ia ru sp raw ied liw o ści (są­

d ow nictw o głów nie cyw ilne). P ro b le m a ty k ę gm in a u to r r o z p a tru je dopiero w ro z ­ dziale o sta tn im , chociaż zostały w p ro w a d zo n e w 1807 r. i m ogłyby b y ć tra k to w a n e ja k o o d rę b n e p o d p u n k ty ro zd ziałó w p oprzednich.

P o d w zględem chronologii A u to r w y ró ż n ia n a s tę p u ją c y podział: 1. K się stw o W a r­

sz aw sk ie (1807—1815); 2. K ró lestw o P o lsk ie (1816—1914); 3. P ierw sza w o jn a św ia to w a (Ш 4 —1918); 4. W ojew ództw o łó d zk ie w P olsce n iep o d leg łej (1918—1939); 5. O k u p ac ja h itle ro w sk a (1939—.1945); 6. O fs z a r w o jew ó d ztw a łódzkiego w P olsce L u d o w ej (1945—

1973). P o d ział zo stał d o k onany w ed łu g h isto rii p o litycznej, co należy u znać za słuszne, a le trz e b a też te j słuszności p rz e strz e g a ć ikonsekw etnie. O kres K ró le stw a Polskiego

n ależ y ro z p a try w a ć od 1815 г., a n ie od 1816 r., bo zgadza się to z jedno lito ścią k r y ­ te riu m w yróżnienia. G dyby p rz y ją ć k ry te riu m a d m in istra c y jn o -u stro jo w e , w p unkcie 4 n ależało b y p rz y ją ć ro k 1919, a n ie 19Ü8, ja k a u to r słu szn ie uczynił. P o w sta je p ro ­ pozycja czy o k re su K się stw a W arszaw skiego n ie z a m k n ą ć n a r o k u 1813, w y ró ż n ia jąc ok res o k u p a c ji la t 1813—1815. P rzecież już w 1813 r. w p ro w a d zo n o pew ne zm iany, a n a d e w szystko by ła to o k u p a c ja i sta n w ojenny. R o zw iązanie a u to ra m ożna je d ­ n ak że p rzy ją ć.

P o d zia ł n a 6 d e p a rta m e n tó w (od 1809 n a 10) K się stw a W arszaw skiego ró ż n ił się od podziału n a d e p a rta m e n ty w p ro w ad zo n e w ok resie p ru sk im (od 1793 r.). D ep a r­

ta m e n ty K się stw a m ia ły w zory fra n cu sk ie, n a to m ia st k a m e ra ln e d e p a rta m e n ty p ru s ­ k ie d alek ie były od pow iew u rew o lu c ji. D e p a rta m e n ty K się stw a n aw ią zy w a ły do o rg a n iz a c ji w ojew ó d zk iej d aw n e j R zeczypospolitej, a d e p a rta m e n ty p ru sk ie b y ły jej zaprzeczeniem . N iekiedy m ów i się, że dop iero w o jew ództw a K ró le stw a stan o w iły n a ­ w iąz an ie do d a w n e j o rg an izacji sp rzed u p a d k u R zeczypospolitej. R o z p atru ją c sp raw ę te rm inologicznie m ożem y ulec ta k ie m u złudzeniu, je d n a k p o d w zględem tre śc i już d e p a rta m e n ty K się stw a n a w ią z y w a ły do o rg an izacji w ojew ództw sp rze d rozbiorów . G dyby a u to r rozpoczął sw ój zary s od u p a d k u w oj. sieradzkiego, łęczyckiego i r a w ­ skiego (zasadniczo w 1793 r.), m ógłby w y p ły n ąć p ro b lem lik w id a c ji i k o n ty n u a c ji u s tro ju ad m in istra cy jn e g o .

D zieje u stro ju ad m in istra c y jn e g o K ró le stw a P olskiego dzielą się na k ilk a po d - okresów . P rzełom ow ym w y d arze n iem je st p o w sta n ie listo p ad o w e i w o jn a polsko- -rosyjs'ka, ru c h sp iskow y la t czterd ziesty ch , p o w sta n ie styczniow e i I w o jn a św ia­

tow a. P ozory k o n ty n u a c ji d aw n e j R zeczypospolitej po u ch w a łac h w iedeńskich p ry sły w ra z z u p ad k iem p o w sta n ia listopadow ego. S ta tu t o rg an ic zn y 1832 r. a n a stę p n ie za m ia n a w ojew ództw n a g u b e rn ie w 1837 r. b yły w y ra ze m dążeń do u n ifik a c ji K ró ­ le stw a P olskiego z C esarstw em . Do 1845 r. istn ia ło w K ró le stw ie P o lsk im 8 w o je­

w ó d ztw (od 1837 g u b ern i) zm niejszonych w 1845 r. do 5, ale w 1867 r. pow iększonych do 10. M. B a n d u rk a n a s. 28 n a m a p ie 3 pt. „K ró lestw o P olskie. P o d zia ł a d m in is tra ­ c y jn y w la ta c h 1816—Ί844” w grani-cach K ró lestw a zam ieszcza K ra k ó w w ra z z o k rę ­ giem tw orzącym tzw. R zeczpospolitą K ra k o w sk ą. U m ieszczenie tego te ry to riu m w o b ręb ie K ró lestw a n ie m a p o k ry c ia w tek ście pracy, bow iem B a n d u rk a n ie mówi o p rocesie lik w id a cji d e p a rta m e n tu k rak o w sk ieg o z sied zib ą w K ra k o w ie i p rzeno­

szeniu siedziby w oj. k rak o w sk ie g o z K ra k o w a do M iechow a. M ożna sądzić, że a u to r p o stą p ił za A. B o r k i e w i c z e m , k tó ry n a m a p ie K ró le stw a za zn a cz a in n ą lin ią p rzebieg g ran ic K się stw a W arszaw skiego. M. B a n d u rk a z ró w n ał znaczenie g ran ic y K się stw a i K ró lestw a n a ty m odcinku p rze ry so w u ją c ją z a A . B orkiew iczem . Nie w y d a je się, a b y B a n d u rk a chciał w te n sposób u w zględnić „p ra w o ” ca ra do k o n ­ tro li w m. K ra k o w a. N a n a s tę p n y c h m a p ac h a u to r opuszcza te n obszar i nie zazna­

cza go, co odp o w iad a w cielen iu go do G alicji.

B a n d u rk a d ek la ru je , że w p ra c y sw ej u n ik a in te rp re ta c ji, a je d y n ie zam ieszcza zbiór m a teria łó w . W p ra k ty c e u n ik a n ie in te r p re ta c ji o k az u je się uciążliw e. A u to r b ardzo skąpo m ów i o ro zw o ju su k ie n n ic tw a w Ł ódzkiem w p o czątk ach K ró lestw a a w ogóle p om ija rozw ój Ł odzi w la ta c h sześćdziesiątych X IX w. P rzyczyny ro zw oju Łodzi są różnorodne a sk ła d a ją się n a nie zaplecze osadnicze, rozw ój ry n k u w Rosji, ale ró w n ież i cechy p rzed sięb io rcó w łódzikich, ich ta le n ty , m ożliw ości, w a lo ry f a ­ chow e i osobiste. S to su n k i społeczne, an a liz a sk ła d u społecznego i zaw odow ego m iesz­

kań c ó w Łodzi, a szczególnie w łaścicieli k a p ita łu , m ogą dać w y ja ś n ie n ie źródeł znacznego aw a n su Ł odzi w X IX w . uw iecznionego w y n iesien iem m ia sta (istn ie ją ­ cego od 1414 r.) do stolicy w ojew ó d ztw a i m ia sta w ojew ódzkiego w ydzielonego.

A d m in is tra c ja o k re su p o w sta n ia styczniow ego z o stała n a k re ślo n a zb y t szczupło a a u to r n iew iele w ychodząc poza u sta le n ia S tebelskiego n ie u w zg lęd n ia dorobku h isto rio g ra fii na tym odcinku. N ie w spom niano w ogóle o ż a n d a rm e rii naro d o w ej, a sądow nictw o ograniczono do try b u n a łó w rew o lu c y jn y ch . G dyby a u to r to o sta tn ie 10

zagadnienie potraktow ał trochę głębiej, uzyskałby bardziej zróżnicowane wyniki.

Podziały adm inistracyjne K sięstw a W arszawskiego i K rólestw a Polskiego można u jąć w następującą tabelkę.

T a b e l a f Podziały administracyjne Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego

Nazwy jednostek administracyjnych

Księstwo Warszawskie 1807 (1809)—

— 1815

Królestwo Polskie |

1815— 1844 1845— 1866

] 1867— 1914 j

! departam enty 6 (10)

■ województwa — 8 ^{— —}

■ (o d 1837 r. gubernie)

gubernie — — 5 10 i

obw ody ^— 40 — —

j pow iaty 61 (100) 78 39 85

W idać z n ie j, że p o w ia ty u trz y m a ły się przez cały okres a ich liczba pozosta­

w ała p ra w ie n a ty m sam y m poziom ie (w la ta c h 1845— 1866 pow iększono ro zm iary je d n o ste k a d m in istra c y jn y c h , co ró w n ało się zm niejszen iu ich liczby). P o ro k u 1866 w ład ze ca rsk ie dążą do ro zbudow y a d m in istra c ji zw iększając liczbę pow iatów .

O k u p ac ja n ie m ie c k o -a u stria c k a okazała się zjaw isk iem przejścio w y m i nie w y ­ w a rła w iększego w p ły w u n a u stró j a d m in istra c y jn y i podziały te ry to ria ln e II Rze­

czypospolitej.

W łaściw e d zieje w ojew ó d ztw a łódzkiego ro zp o czy n ają się 2 sie rp n ia 1919 r., k ie­

dy u tw o rzo n o m . in. w ojew ództw o ze sto licą w Łodzi. P o d ział te ry to ria ln y n a w ią ­ zyw ał do o k re su K ró lestw a Polskiego. P o zam ach u m ajo w y m sa n a c ja p o d ję ła p ró b ę now ego p o d ziału a d m in istra cy jn e g o . P rz y P rezesie R ady M in istró w pow ołano K o­

m isję d la U sp raw n ien ia A d m in istra c ji P u b licz n ej, k tó ra p ro w a d ziła p ra c e re o rg a n i­

z a cy jn e *. B a n d u rk a nie w spom ina o przyn ależn o ści do w oj. łódzkiego p o w iatu s łu ­ peckiego w łączonego w 1932 r. do p o w ia tu konińskiego, a n i też n ie u w zg lę d n ia tego p o w ia tu n a m a p ie w oj. łódzkiego w la ta c h 1919—1938 2.

N a s. 79 a u to r zestaw ia p o w iaty n ale ż ą c e do w ojew ó d ztw a łódzkiego w 1939 r.

m ów iąc, że te n s ta n p rz e trw a ł do w y b u ch u w ojny. Nie uw zg lęd n ia je d n ak ż e przejścia do w oj. łódzkiego p o w iatu koneckiego i opoczyńskiego z w oj. kieleckiego z dniem 1 k w ie tn ia 1939 r . 3. N iezrozum iałe, dlaczego a u to r uw zględnił cztery p o w iaty w y ­ łączone z w oj. w arszaw sk ieg o (k utnow ski, łow icki, raw sk o -m az o w iec k i i sk ie rn ie ­ w icki) z dn iem 1 k w ie tn ia 1939 r., a nie p o d ał p ow iatów kieleckich. Nie zn a jd u je ró w n ież u za sa d n ie n ia p odanie dla o k re su 1918—1939 m apy w ojew ó d ztw a łódzkiego ty lk o d la la t 1919—1938. D ziw nym zbiegiem okoliczności zm iany o b o w iąz u ją ce od k w ie tn ia 1939 r. zn alazły się n a m apie w oj. łódzkiego dla o k resu 1945— 1973.

1 P o d z i a ł a d m i n i s t r a c y j n y p a ń s t w a . W n i o s k i K o m i s j i . M a t e r i a ł y K o m i s j i [d la ] U s p r a w ­ n ie n ia a d m i n i s t r a c j i p u b l i c z n e j p r z y P r e z e s i e R a d y M i n i s t r ó w t. V , W a r sz a w a 1931, s . 169, m a p a . O p r o j e k t a c h r e o r g a n i z a c j i p o d z ia łu t e r y t o r ia ln e g o d o n o s ił J ó z e f W ą s o w i c z w „ C z a ­ s o p iś m ie G e o g r a fic z n y m ” t. V I, 1928, s . 236—23«; t. V II, 1929, s. 231—233; t. V III, 1930, s. 151—152, 221. P o r . S. S r o k o w s k i , P o d z i a ł a d m i n i s t r a c y j n y P a ń s t w a , „ P r z e g lą d G e o g r a fic z n y ” t. X,

1S30, s. 105—114.

2 P o r . Έ. M a l i s z e w s k i , « ’ B. O l s z e w i c z , P o d r ę c z n y sto to n ik g e o g r a f i c z n y t. II:

M —Z , W a r sz a w a 1927, s . 469, h a s ło : S łu p c a ; H. R o s i n , Ł ó d z k i e . R o z w ó j w o j e w ó d z t w a w P o l s c e L u d o w e j , W a r sz a w a 1970, s. 15.

* M . W ., D a ls z a z m ia n a g r a n ic w o j e w ó d z t w a w P o l s c e , „ C z a s o p is m o G e o g r a fic z n e ” t. X V I, 1938, s . 186; R. R o s i n , o p . c i t . , S. 15.

N a jd o k ła d n ie j został o p rac o w a n y ro zd z iał o sta tn i o w oj. łó d zk im w Polsce L u ­ dow ej; u w zględniono w nim w szy stk ie zm iany te ry to ria ln e m ia st, osad, gm in i p o ­ w iatów . N ajlepsza z m a p p o d a ją c a podział a d m in istra c y jn y n a dzień 1 k w ie tn ia 1973 r . za m y k a te n tr u d n y te m a t.

O ceniając pracę M. B a n d u rk i należy dojść do w niosku, iż p ró b y „ d o ra b ia n ia ” rodow odu w ojew ództw u łódzkiem u m uszą być u zn an e za chybione. P ro b le m ten dość tra fn ie w yraził, ale n ie rozw iązał, J. D y 1 i к w p ra c y o w ym ow nym t y t u l e 4, M. B a n d u rk a u n ik n ą łb y z a rz u tu ahistoryczności, gdyby o p a rł sw e ro zw aż an ia n a te ry to riu m dorzeczy P ro sn y , W a rty , N eru, B zury i P ilicy, bow iem p o d k ła d fiz jo g ra ­ ficzny d la ta k sp o rn ej kwesitii je s t p ra w ie zaw sze słuszny. R o z p ra w a je s t og ro m n ie drobiazgow a i w id a ć w n ie j d uży n a k ła d p rac y ; m ocno n a to m ia st d a je się odczuć b ra k in te rp re ta c ji. Z naczenie u ży tk o w e m a o p raco w an y dość do b rze indeks m iejsco­

w ości; co do lite r a tu r y m ożna by m ieć zastrzeżenia. Ś ledzenie w yw odów a u to ra u tru d n ia um ieszczenie p rzy p isó w n a końcu te k stu . W sum ie k o ncepcję p ra c y należy u zn ać za chybioną, n a to m ia st bogactw o szczegółów i danych zm usza do p o dniesienia je j w arto śc i m a teria ło w ej.

J

J a n in a K u l c z y c k a - S a l o n i , W łodzim ierz Spasowicz. Zarys monograficzny, Z a k ła d N arodow y im . O ssolińskich — W ydaw nictw o, W rocław —W arsza w a—K ra k ó w —G d ań sk 1975, s. 222.

Ideologia i p o lity k a obozu ugody w K ró lestw ie P olskim po p o w sta n iu stycz­

niow ym należą do zag ad n ień rz a d k o p odejm ow anych zarów no w daw n iejszej ja k i w now szej h isto rio g ra fii. W m o n o g rafia ch i sy n tezach dotyczących te j epo k i u stę p y pośw ięcone ,^trójlojalizm ow i” z a w ie ra ją zw y k le sporo ogólników , n ie rz ad k o fo rm u ­ łow anych n a p o d staw ie o b se rw ac ji spoza zaboru rosyjskiego. S y tu a c ja K ró le stw a po stłu m ie n iu p o w sta n ia b y ła p rzy czy n ą rozw inięcia d o k try n y rez y g n acji z o poru, b ie r­

nego p o d p o rzą d k o w a n ia się zaborcy, połączonego w szelako z u siło w an iam i n a rzecz zachow ania narodow ości. T ak ą p o staw ę pro p ag o w ali m .in. pozytyw iści. C a rsk a poli­

ty k a re p re s ji od stręc za ła zw olen n ik ó w ak ty w n iejszej w spółpracy z R osją, poczynania ich p a ra liż o w a ła ta k ż e p e rsp e k ty w a surow ego są d u opinii społecznej. N iezależnie od sw ych in te n c ji i form d ziała n ia n ie cieszyli się oni n igdy pop u larn o ścią, a w p u b li­

k ac ja ch ogłaszanych p o o d z y sk a n iu niepodległości sp o tk a li się n ie m a l bez w y ją tk u ze zdecy d o w an y m p o tę p ien iem *. W n ie ch ę ci do ugodow ców — n a w e t sk ą d in ą d n a j­

b ard z iej zasłużonych — leży też p rzy czy n a fa k tu , że lite r a tu r a o W łodzim ierzu S p a- sow iczu je s t ta k uboga. L u k ę tę w y p ełn ia w pow ażnej m ie rze p ra c a J a n in y К u 1- c z y c k i e j - S a l o n i , p ie rw sz a p ró b a m on o g rafii o te j k o n tro w e rsy jn e j postaci.

A u to rk a k o n ty n u u ją c sw e w cześniejsze z a in te re so w an ia S p aso w ic ze m 2 sk u p ia uw agę n a jego działalności n au k o w e j, głów nie ja k o k ry ty k a i h isto ry k a lite ra tu ry , o czym zre sztą uprzedza w przedm ow ie. W yraża też w iele w ątpliw ości m etodologicz­

nych n a te m a t stu d iu m biograficznego, n iezupełnie chyba słusznych w obec w ielk iej różnorodności i żyw otności te j fo rm y o p rac o w a n ia naukow ego *.

* J . D у 1 i k , W o j e w ó d z t w o z e s t o lic ą b e z a n t e n a t ó w , Ł ó d ź 1971.

1 D o s y ć t y p o w e J e st z d a n ie J a n a L o r e n t o w ic z a : „ W ło d z im ie r z S p a s o w ic z , s ła w n y a d w o k a t p e t e r s b u r s k i, p is a r z t y l e ż r o s y j s k i , c o p o ls k i, p r o m o to r „ u g o d o w o ś c i” , k t ó r a r o z w in ę ł a s i ę p ó ź ­ n ie j k u p o h a ń b ie n iu im i e n ia p o ls k ie g o ” (J. L o r e n t o w i с z, S p o j r z e n i e w s t e c z , K r a k ó w 1957, s. 50).

2 P o r . J. K u l c z y c k a -S a 1 o n i, W ło d z im ie r z S p a s o w ic z , „ S la v ia O r ie n ta lis ” t. X II, 1963, n r 2, s . 201—235; J . K u l c z y c k a - S a l o n i , W ł o d z i m i e r z S p a s o w ic z — k r y t y k i h i s t o r y k l i t e r a t u r y p o l s k i e j , ta m ż e t. XIIT, 19β4, n r 4, s. 395—421.

3 P o r . T . Ł e p k o w s k i , B i o g r a f i s t y k a : ż y w o t n o ś ć , t r a d y c j o n a l i z m , n o w o c z e s n o ś ć , K H L X X X I I , 1975, n r 1, s. 100—109.