Czynniki integrujące i dezintegrujące Europę na początku XXI wieku

KATARZYNA ŻUKROWSKA

CZYNNIKI INTEGRUJĄCE I DEZINTEGRUJĄCE EUROPĘ NA POCZĄTKU XXI WIEKU

Artykuł koncentruje się nazjawiskach, które występując w różnych sferach życia spo­

łecznego, politycznego łub gospodarczego, mogą wpływać na intensywność związków decydujących o dążeniach dośrodkowych lub odśrodkowych w krajach europejskich, w tym w Unii Europejskiej. W artykule zastanawiam się nadźródłem takich impulsów, ich siłą, obszarami ichwystępowania, awięc w sumie staram się odpowiedzieć na py­

tanie, jak silne muszą być poszczególne impulsy, aby uznaćje za zdolne do wywierania wpływunaintegrowanieEuropylub jej dezintegrowanie. Postaram sięrównież przepro­

wadzić pewną klasyfikację tych czynników, tak aby móc o nich mówić w sposób upo­

rządkowany.

Sfery życia społeczno-gospodarczego a dziedziny kontrowersji

Impulsy integracyjne i dezintegracyjne mogą mieć różne źródła. Mogąpochodzić ze sfery społecznej (źródła socjalne, stanowiące pochodne zastosowanych rozwiązań ad­ ministracyjnych, prawnych, instytucjonalnych, wynikającez możliwości, jakie tworzą warunki rozwoju, a więc jego poziom, dynamika, zdolność zmian i tympodobne), po­

litycznej (stabilność demokracji, stosowane zasady, przyjęte modele rozwiązań, men­ talność, wzorce, zachowania, zdolność wprowadzaniazmian i tym podobne) czy sfe­

ry gospodarczej (innowacyjności, konkurencyjności, efektywności, poziomu rozwoju, stopnia upolitycznienia gospodarki i tym podobne). Każdy kraj w Europie, każdy kraj członkowski WE, przychodzi do wspólnoty z innym bagażem,jaki odziedziczył w wy­ mienionych trzech sferach. Integracja ma za zadanie zjednej strony doprowadzić do harmonizacji i pewnej uniwersalizacji stosowanych rozwiązań, z drugiej strony po­

winnabrać pod uwagętradycjenarodowe, dziedzictwo i przywiązanie do pewnychza­

szłości historycznych. Proces integracjijest więc sam w sobie źródłem napięć, które wynikają z poszukiwania rozwiązań balansujących między tym, co dobre i wskaza­

ne, a tym, co odziedziczone i cenione z innych względów, na przykład sentymental­ nych, historycznych, tradycji i tym podobne. Wiele krajów, akceptując ocenę, że za­

158 KATARZYNA ŻUKROWSKA

stosowane rozwiązania nie są najlepszepod względem efektywności czy w kontekście wyzwań, które niesie zmieniający się świat w warunkach globalizacji,nie aprobuje roz­

wiązań zastosowanych w innych państwach lubich grupie, starając się poszukiwać swo­

ich własnych rozwiązań czy modeli. Czasami powodem różnic sąrozbieżnościmiędzy przyjmowanymi przekonaniami a rzeczywistością. Jeszcze innym powodem jest roz­

bieżność między znanymi teoriami awspółczesną rzeczywistością1. Możemywięc po­

wiedzieć, że nie tylko same wymienione dziedziny jakpolityka, gospodarkaczykwestie socjalnesą źródłem napięć, ale także i procesuniwersalizacji lub, oględniej mówiąc, za­

stosowanych tu rozwiązań może stanowićźródłonapięć.

1 A. Dolganos Picker, International Economic Indicators and Central Banks, Hoboken, New Jersey 2007, s. 99 i dalsze; Dylematy teorii ekonomii w rzeczywistości gospodarczej XXI wieku, red. A. P. Bal- cerzak, D. Górecka, Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 35; N. Nugent, The Government and Politics of the European Union, Palgrave MacMillan, Houndsmills 2007, s. 351- 392.

Tabela1. Przykłady impulsów dezintegrujących i integrujących występujące w trzech sferach

Sfera Impulsy dezintegrujące Impulsy integrujące

Społeczna Duże zróżni­

cowanie społeczne

Różne syste­

my eduka­

cyjne

Różne syste­

my emerytalne i lecznictwa

Zróżnicowanie demograficzne

Osiągnięcie pew­

nego poziomu ho- mogcniczności społecznej

Otwarte społe­

czeństwo

Polityczna Duże zróżni­

cowanie insty­

tucjonalne

Duże różnice rozwiązań administracyj­

nych

Duże różnice w rozwiąza­

niach politycz­

nych

Łatwość zmian

Skuteczny mechanizm adaptacyjny

Elastyczność struktur politycz­

nych i wykształ­

cony elektorat Gospo­

darcza

Zróżnicowane systemy podatkowe

Zróżnicowa­

nie struktur gałęziowych gospodarki i stopy bezro­

bocia

Różne dynamiki wzrostu gospo­

darczego

4 swobody Wspólny pieniądz

Zróżnicowanie rozwoju

Źródło: Zestawienie własne.

Przewaga wypadkowej wektorów oddziałujących integrująco nad wektorami od­

działującymi dezintegrująco daje wynik dodatni, co oznaczapostęp w integracji. W sy­

tuacji odwrotnej natomiast wynik jest ujemny i procesy integracyjne są zdominowane przez czynniki dezintegracyjne. Przy naturalnym zróżnicowaniu występującym mię­ dzy gospodarkamiintegrujących się państw proces ten powinienprzebiegać w tenspo­ sób, aby czynniki wpływające integrująco miały większy ciężar gatunkowy,codecyduje o wyniku wektorów oddziałujących na siebie w przeciwnych kierunkach. Przekrocze­

nie pewnej masy bezwładnościowej nie wymaga już dodatkowychczynników stymulu­

jących. Zarówno czynnikiintegrujące, jak i dezintegrujące mogą pochodzićalbozgrupy krajówjuż zintegrowanych, albo z grupy krajów dołączających do integracji, albo też

Czynniki integrujące i dezintegrująceEuropę na początku XXI wieku 159

zgrupykrajów trzecich, a szerzej z otoczenia międzynarodowego. Przykładem impul­ sów integracyjnych wewnętrznych był EWWiS skonstruowany tak, że opierał się na dziedzinie,która w miarę realizowania zakładanych celów integracyjnych wciągała inne dziedziny do integracji. Kontynuacją pozytywnych impulsów integracyjnychbyło wy­ korzystaniewrażliwości otoczenia międzynarodowego na rezultat przesunięciastrumie­ ni handlu i ich tworzenia. Otoczenie, wskutek wrażliwości na te procesy, również decy­ dowało sięna dołączenie do zintegrowanego iintegrującegosięrynku. Podobnie można ocenić procesy integracyjne uruchomione po kolejnych decyzjachdotyczącychpogłę­

biania integracji (jednolity rynek wewnętrzny 1987,utworzenie UE - 1992, UGiW - 1988),jaki jej kolejne poszerzania: 1973, 1981, 1986, 1990, 1995i 2004/2007.

Tabela 2. Poszerzanie i pogłębianie oraz wektory zewnętrzne

Rok Liczba krajów i ich nazwy

Etap pogłębiania integracji

Wewnętrzne wektory mobilizujące do integracji

Zewnętrzne wektory mobilizujące do integracji

1957 6: Belgia, Francja, Holandia, Luk­

semburg, Niemcy, Włochy

Zniesienie barier dla handlu między państwa­

mi członkowskimi

Zniesienie barier han­

dlu towarami przemy­

słowymi

OEEC, plan Marshalla, ZSRR, dwa bloki i dwie strefy wpływów, liberalizacja w ramach GATT, przyjęcie zasad tworzenia stref wolne­

go handlu i unii celnych 1973 9: Irlandia, Dania,

Wielka Brytania

Unia celna, ustalenie za­

sad koordynacji polityki kursowej (wąż w tunelu), wprowadzenie jednostki rozliczeniowej ecu

Zniesienie barier dla handlu wewnętrzne­

go i ustalenie wspól­

nej, niższej taryfy cel­

nej w ramach wspólnej polityki handlowej

OECD, wzrost wrażliwo­

ści na procesy integracyjne państw trzecich, EFTA, liberalizacja w ramach GATT

1981 10: Grecja Tc same warunki Tc same warunki Tc same warunki 1986 12: Hiszpania,

Portugalia

Przygotowanie Jednoli­

tego Aktu Europejskie­

go wprowadzającego 4 swobody. Pierwsze sygnały o potrzebie integracji politycznej

Liberalizacja przepły­

wu towarów, kapitału, usług i ludzi

Tc same warunki

1990 12: zjednocze­

nie dwóch państw niemieckich (RFN i NRD)

Jak wyżej Jak wyżej Sukces WE wywołuje

działania naśladowniczc na pozostałych kontynentach

1995 15: Austria, Fin­

landia, Szwecja

Przyjęcie traktatu z Maastricht ustanawia­

jącego Unię Europejską i wyznaczającego daty faz dochodzenia do unii walutowej

Ustanowienie EOG, co oznacza 4 liberaliza­

cje również dla państw EFTA od 1994 roku

Powstanie WTO, realizacja ustaleń Rundy Urugwajskiej GATT, co oznacza objęcie procesami wspólnych usta­

leń już nic tylko zasady libe­

ralizacji produktów przemy­

słowych, ale także przepływ kapitału, usług i własności intelektualnej

160 KATARZYNA ŻUKROWSKA

Źródło: Zestawienie własne.

2004 25: Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Rep. Czeska, Rep.

Słowacka, Słowe­

nia, Węgry

Unia walutowa 12 państw uczestniczy w UGiW, kryteria kon­

wergencji zmniejszają udział państwa w go­

spodarce i wyrównu­

ją zasady konkurencji, ograniczając stymulo­

waną konkurencyjność (PSiW)

Czynnikiem integrującym są więzi instytucjonalne z UE oraz pozytywna ocena możli­

wości UE w zakresie stabili­

zacji i stymulowania wzrostu w krajach współpracują­

cych. Wynika to z warunków umów wzajemnych i warun­

ków dostępu do rynku UE liczącego 493 min i uzna­

nego za jeden z bogatszych, a więc chłonny

2007 27: Bułgaria, Rumunia

Zmiana ustaleń dotyczą­

cych pogłębiania inte­

gracji politycznej

Jak wyżej Wzrasta liczba stref wolnego handlu i unii celnych do po­

nad 220. Członkami WTO są 152 państwa (MFW- 184, a Banku Światowego 183)

Wraz z postępem integracji, co stymulowane było zarówno przez czynniki we­

wnętrzne, jak i zewnętrzne, państwaWEdobrowolnie przekazywały część swoich praw suwerennych na poziom międzynarodowy (instytucji wspólnotowych). Ograniczenie wykonania praw suwerennych na poziomie narodowym można z jednej strony uznać za określony koszt integracji, którypozwala uzyskać określone korzyści,jak dynami­ ka wzrostu, dobrobyt, dostęp do środków budżetowych WE i tym podobne. Z drugiej strony proces ten należy uznać za jeden z trudniejszych dla każdegopaństwachcące­

go zachować swoją autonomię. Tymsamym dość długo politolodzyutrzymywali, żesu­ werenność jestniepodzielna i państwa nie mogąjej ograniczać na rzecz organów mię­ dzynarodowych2.

2 K. Żukrowska, Instytucje - problem podzielności praw suwerennych [w: ] Integracja a granice suwerenności, red. J. Gołębiowski, WSCiL, Warszawa 2007, s. 43 59.

3 Mimo upowszechnienia się wielu wymienionych poglądów, nie można ich traktować jako właś­

ciwej ilustracji rzeczywistości ani jej diagnozy. Nie znajdują bowiem potwierdzenia w praktyce. Można również powiedzieć, że oceny przygotowane na podstawie powszechnych poglądów są nieprawidło­

we i mało skuteczne.

Najlepiej opisywane zjawisko, prowadzące do ograniczenia suwerenności przez przekazywanie jej części na poziom międzynarodowy, możebyć obserwowane w wy­ padku udanego doświadczenia integracji europejskich (EWG/UE i EFTA) oraz mniej udanych przykładów integracji naniej wzorowanych, które starano się przeprowadzić w innych regionach (Mercosur czy przez wielelatASEAN, dopóki niedołączyły do pro­ cesu dodatkowe kraje oraz3 kraje azjatyckieszybkorozwijające się).

Ograniczona popularność integracji międzynarodowej mimo pozytywnych jej wy­ ników ilustrowanych doświadczeniem wielu państw (jak na przykład krajów Europy Środkowej i Wschodniej, awcześniej takzwanychbiednychpaństw południaUE) jest pochodnąkilku czynników,które można sprowadzićdo upowszechnienia sięnastępują­ cychpoglądów3:

Czynniki integrujące i dezintegrujące Europę na początku XXIwieku 161

- proces integracjiwymusza„gromadzenie realizacjiprawsuwerennych na szczeb­

lumiędzynarodowym4”, co nie jest popularne i utożsamiane jest z ograniczeniemsuwe­ renności indywidualnych państw,

- liberalizacja handlu, nie mówiąc o czterech wolnościach(swobodach), jest utoż­ samiana z „importem bezrobocia”, co całkowicie nie znajduje potwierdzenia wprakty­

ce: takie podejście jest kontynuacją myślenia wkategoriach „gospodarki narodowej”, awięc protekcyjnej i zamkniętej,

- istnieje dość silne przekonanie, że tylko państwa/gospodarki reprezentujące po­

dobny poziomrozwoju mogą się integrowaćbez szkody dlaichdynamikirozwoju; kon­

cepcja tajesttym silniejsza, że głoszący ją M. Allais otrzymał Nagrodę Noblaz ekono­ mii w 1988 roku5,

- społeczeństwa są relatywnie mało otwartenainne niż tradycyjne myślenie,poglą­

dy, zachowania, kulturę czy politykę,

- często integracja jest utożsamiana z dominacją państw mocniejszych iich struktur nad państwami słabszymi, mniej rozwiniętymi,upośledzonymi,cowynikaze złych do­

świadczeń historycznych oznaczających rozbiory (jak w Polsce), kolonializm (jakw In­ diach, Indonezji, Egipcie, Tunezji czy Maroku),

- integracja często jest widzianajako instrument narzucający pewne rozwiązania wbrew woli społeczeństw integrujących się państw, co często znajduje wyraz w opi­

niachdotyczących wysokich kosztów integracji, przerostów administracyjnych rozwią­ zań, nadmiaruregulacjiprawnych i instytucjonalnych i tym podobne.

4 Zjawisko w literaturze anglojęzycznej określane jako pooling sovereignity, z czym związanyjest proces przekazywania praw (delegating sovereignity). Realizacja praw suwerennych nadal należy do państw, które może te prawa wykonywać albo bezpośrednio, albo pośrednio.

5 Tylko zróżnicowany poziom rozwoju wpływa stymulująco na dynamikę zmian w obu integrują­

cych się gospodarkach. Podobny poziom rozwoju wpływa na ewolucję struktury gospodarki i tym sa­

mym na jej dynamikę rozwoju tylko w warunkach, kiedy gospodarki te są wysoko rozwinięte. Dowiodło tego doświadczenie WE czy EFTA. Natomiast integracja między równymi, jak na przykład Mercosur czy ASEAN lub SAARC, stanowi zaprzeczenie koncepcji M. Alaisa przeniesionej na kraje reprezentu­

jące niski poziom rozwoju. Ważne dla rozwoju jest zróżnicowanie strukturalne, płacowe i rozwojowe przy jednoczesnej harmonizacji prawodawstwa i instytucji. Szerzej zob.: Zróżnicowanie rozwoju jako impuls prowzrostowy w gospodarce światowej, red. K. Żukrowska, SGH 2008, s. 215.

Mimo dość powszechnej akceptacji dla powyższych poglądów po konfrontacji z rzeczywistościątrudno uznać je zaprawidłowe i tym samym stanowiące właściwą podstawę do diagnozowania i wskazywania rozwiązań.Fakt ten nieprzeszkadzajednak dominować imnad poglądami przedstawiającymi świat inaczej, zgodniez kierunkiem rozwoju kontaktów międzytworzącymi go państwami. Jest to typowy przykładdomina­ cji poglądów nad faktami czy interpretacjitych faktów nad rzeczywistymi zjawiskami.

Częstopoglądy i interpretacjeżyjąswoim życiem i skutecznie hamują pewneprocesy, które mogą stanowić skuteczne rozwiązanie dlanegatywnych zjawisk ograniczających rozwój, stabilność, postęp.

Procesyintegracyjne można przyspieszyć w różnysposób.Między innymi działania przyspieszające obejmują:

- zagrożenie z zewnątrz (przyjęcia pewnego niechcianego modelu zachowań lub rozwiązań czy wręcz systemu). Przykładem tego byłokres rozwoju integracji na etapie

162 KATARZYNA ŻUKROWSKA

stosunków zimno wojennych w politycemiędzynarodowej,która opierała sięna bipola- ryzmie(dwubiegunowości). Zagrożeniem był tudrugi biegun i układ wschodniw Euro­

pie6. Zresztąistnienie dwóchbiegunów miało wpływ na procesy poobu stronach podzia­ łu i stworzonych w jego ramach strefwpływów. Niemniej skuteczność tych procesów była różna, co wiązało się z rozwiązaniami systemowymi zastosowanymi w obu przy­ padkach;

6 Patrz tabela 2.

7 J. Williamson, A Short History of the Washington Consensus, September 24-25, September 2004, paper submitted for conference From Washington Consensus towards a new Global Governance, Barcelona CIDOB.

8 D. Roderick, Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion?, Harvard University 2006.

’ Motor traci ciąg, Paul Krugman ostrzega: Nie naśladujcie USA, rozmawiał: R. von Heusinger, A. Sleegers, „Frankfurter Rundschau”, 25 maja 2008, cytowane za „Forum”. Najciekawsze artykuły z prasy światowej, Nr 29, 14—20 lipca 200, s. 12-15.

- stymulowanie procesów przezwyznaczanie wspólnych celów iwspólnych działań, co integruje, jeśli zadania i cele rzeczywiście mają sens i mogą uzyskać szerokie popar­ cie społeczeństw (stworzenie gwarancjipokojowych w Europie, podniesienie poziomu dobrobytu,eliminacja napięć między dwoma największymipaństwami, które granicząc ze sobą,stanowiłyzawsze zarzewie napięcia,sporu ikonfliktu);

- stymulowanie procesów przez przeznaczanie pewnych kwot na finansowanie wspólnych przedsięwzięć, którenie mogłyby zostać w innychwarunkach zrealizowane w krótkim czasie (plan Marshalla, powstanie OEEC);

- wskazanie, wjaki sposób rozwiązanie może zapobiec nowym napięciom i konflik­ tom,a zastosowane rozwiązania mogąjewyeliminować.

Oprócz czynników wewnętrznych dezintegrujących lub integrującychpowinno się wymienić czynniki zewnętrzne, które wtensposóboddziałują. Już to zasygnalizowano, wskazując na znaczenie bipolaryzmu dla integracji.

Czynniki dezintegrujące mają różne podłoże.Za dodatkoweich źródło można uznać przepaść między wiedzą konwencjonalną a rzeczywistością. Wrezultacie tego w litera­

turze i w praktycemożna znaleźć poparcie dlakażdej teorii,koncepcji czy informacji.

I tak zwolennikliberalnych rozwiązańpodejmuje tezy głoszone przez J. Williamsona7, przeciwnik lub konformista przyjmie założeniawprowadzone do literatury stosunków międzynarodowych przez D. Rodericka8 lub znajdzie poparcie dla swych poglądów w ostatnim wywiadzieP. Krugmana9.

Czynniki zewnętrzne integrujące i dezintegrujące

Czynniki zewnętrzne integrujące i dezintegrujące to czynniki, których rola określana jestpoza granicami danego kraju. Można je podzielić na przeszłe, obecne i przyszłe, a kryterium ichoddziaływania będzie to, z jaką siłą oddziaływałyprzed 1989,po 1989 i jaka będzie ichsiław przyszłości. Wielkość rynkuUE(czykażdego innego opodobnej wielkości, chłonności i zasobności) ma również znaczeniejako czynnik integrujący dla

Czynniki integrujące i dezintegrujące Europę na początkuXXI wieku 163

gospodarek trzecich, które w działaniach instytucjonalnych upatrują możliwości rozwią­ zania wielu swoich problemów, do których możnazaliczyć:

-poprawę konkurencyjności instytucjonalnej, wpływającąnaogólny poziom kon­

kurencyjności,

- ułatwienie wprowadzenia pewnych rozwiązańinstytucjonalnych, administracyj­ nych, uzyskanie nadzoru nad realizacją reform, co bywa dodatkowo ułatwione przez uwarunkowanie i stymulowanie środkami finansowymi,

- uzyskanie dostępnoścido środków pomocowych UE,

- przyspieszenie procesu zmian systemowych, politycznych, instytucjonalnych, prawnych i tympodobne.

Zastosowaniewymienionychwarunkówjako czynnikaprzyspieszającegoczy nawet wymuszającego zmianyjest możliwe, kiedy integrującesiępaństwa reprezentują zróżni­

cowane poziomy rozwojowe. Im mniejsze są różnice rozwojowe, tym dłużej może trwać okres zmian, adaptacjii tymmniejszajest akceptacja wyborców i polityków dla wprowa­ dzania zmian. Im bardziejwidocznesą rezultaty wprowadzanych zmian, a dobrze jeśli towarzyszy temumożliwośćzmierzeniaich w wartościach wymiernych(kwantyfikacji), tym większe będzie dlanich poparcie.

Czynniki zewnętrzne integrujące i dezintegrujące w przeszłości:

- istnienie układu bipolarnego, co oznaczało ostre podziały oraz dwie całkowicie różne zasady zarządzania w sferze politycznej i gospodarczej oraz innąefektywność i zróżnicowanewyniki rozwojowe,

- istnienie konkurujących ze sobąugrupowań integracyjnych w obu blokach,z któ­

rych jedne okazały się bardziej efektywnei skuteczne w realizacji swych planówniż inne, - istnienie wielu koncepcji irecept, któremiały przynieść rozwój i dobrobyt, -powolne otwarcie instytucji Bretton Woods (MFW, BŚ i GATT/WTO) na kraje z bloku wschodniego,

- różnice wwiedzy, a tymsamym w możliwościach wyboru właściwych rozwiązań, które mogły gwarantowaćrozwój.

Czynniki zewnętrzneintegrujące i dezintegrujące obecnie10:

10 K. Żukrowska, Crisis as Method to Achieve Sustainability, „Transformacje. An Interdisciplinary Journal”, special issue 2005-2007, s. 122-140.

- zanik układubipolarnego po 1989 roku, co umożliwiło przejście do skutecznych struktur integracyjnychwsferze bezpieczeństwa, gospodarki, finansów,

-sekwencyjność wchodzenia do reżimów międzynarodowych, organizacji i struk­ tur integracyjnych,

-zastosowanie polityki otwartych drzwiw NATOi EWG/UE,

-wysoki poziom zaawansowaniaprocesu pogłębiania integracjiw ramach EWG, a następnie UE oraz skuteczne poszerzenie tej struktury,

- stopniowe zamykanie struktur powstałych dla państw niedemokratycznych inie- rynkowych (Układ Warszawski, RWPG),

- stopniowe zamykanie organizacji, struktur, które byływykorzystywanejako in­ strument w ograniczaniurozwoju państw niedemokratycznych.

164 KATARZYNA ŻUKROWSKA

Czynniki zewnętrzne integrujące i dezintegrujące w przyszłości:

- koncepcja oparta na wykorzystaniu obecnie funkcjonujących organizacji, instytu­ cji, reżimów i mechanizmów,

- koncepcja oparta na wykorzystaniu pewnych mechanizmów, które się sprawdziły w przeszłości i stworzeniuinnych, nowych rozwiązań instytucjonalnych dlazwiększe­ nia skuteczności ich działania;

- potrzeba stworzenia skutecznegosystemubezpieczeństwa globalnego, co obejmu­

je sferę militarną, gospodarczą,społeczną, zdrowie, edukacjęi sferę kultury,

- potrzebarozwiązaniaproblemów, któresąźródłemkryzysufinansowego 2008roku, - kwestia państw posiadających ograniczone możliwości kontaktowania się na ze­ wnątrzi podejmowania decyzji, tak zwanychupadłych państw, równieżstanowiproblem dla państw określanychjakowysoko rozwiniętestabilnedemokracje. Użyciesiływstosun­ kachmiędzynarodowychbezaprobatyONZ ogranicza taką możliwość. Tymsamymprob­ lem ten wymusza przyjęcienowych koncepcji i rozwiązań,które są realne, ale wymagają współdziałaniapaństwiodpowiednichśrodkówdlafinansowaniatakich działań.

Zjawisko siły oddziaływania przyszłych impulsów integracyjnych i dezintegracyj- nychmożna najprościej zilustrować na przykładzie struktur, które powstały w Europie.

Można ten obraz dodatkowouzupełnićpewnymielementamizewnętrznymi, jak na przy­ kład rynek NAFTA (czy planowany FTAA, CAFTA, CUFTA czy TAFTA) oraz ASEAN (czy ASEAN+3, który w listopadzie 2007roku podjął decyzjęo utworzeniu jednolitego rynkuwewnętrznego z czterema swobodami: przepływu towarów, kapitału, siły robo­

czej i usług). Liberalizacja w regionach tworzy nowe warunki doliberalizacji wramach już istniejących stref wolnego handlu i unii celnych, zmniejszając różnice w zastosowa­ nych przez te ugrupowania rozwiązaniach. Oznacza to zmniejszenie wrażliwościpaństw trzecich na procesy zachodzące w ośrodkach uznawanych za rdzenie integracji.

Nie wszystkie utworzonestrefy wolnego handlu wchodząw życie. Stądduża różni­

ca między liczbązawartychumów a liczbą stref, które działają.

Tabela 3.Porozumienia liberalizujące wymianę handlową według regionów (stan z czerwca 2009 roku) Sygnatariusze

ogółem

Strefy wolnego handlu Unie celne

Weszły w życie Negocjowane Weszły w życic Negocjowane

247 146 47 13 6

Źródło: Zestawienie własne na podstawie statystyk WTO (23 czerwca 2009).

Opróczrozwiązań regionalnychliberalizacja postępowała w ramach ustaleń liberali- zacyjnych w skali globalnej. Sekretarz Generalny WTO i były komisarz do spraw handlu w UE Pascal Lamy podkreśla, że jegocelem jest zniesienie barier importowychwkrajach najbiedniej szych11.

11 WTO, http: //www. wto. org/english/tratop_region_e/region

Czynniki integrujące idezintegrująceEuropę na początku XXIwieku 165

Jako uzasadnienie takiego posunięciapodaję, że kraje te potrzebują tegonajbardziej, wskazując nabarierycelne jakonaźródło wysokich cennaichrynkach.

Podejście do problemu czynników decydujących o integracji i dezintegracji w UE na tle procesów liberalizacji regionalnej i globalnej ma uzasadnienie, bo wskazuje, że procesy rozpoczęte wEuropie znalazły naśladowników w regionach i na poziomie glo­

balnym (152 państwa członkowskie wWTO). Jeśli ten fakt dostrzeżemy i zaakceptuje­ my, tomożemywyciągnąć stąd wniosek odnoszący się do interesującego nas problemu.

Procesy zachodzące w regionach i między nimi, prowadzące do liberalizacji wymia­

ny handlowej, a następnie wprowadzające cztery swobody(podobnie jak w wypadku jednolitego rynku wewnętrznego UE) mogą oznaczać zacieranie się różnic w pozio­ mie liberalizacji między dotychczasowymi państwami członkowskimi UE a krajami trzecimi.

Tabela 4.Rezultaty kolejnych rund liberalizacyjnych GATT/WTO

Runda Udział zliberalizo-

wanego handlu w wartości ogólnej

Wielkość redukcji stawek celnych

Liczba państw uczest­

niczących w negocja­

cjach Rok Miejsce lub nazwa

1947 Genewa 44 35* 23

1949 Annecy 3 35* 13

1951 Torquay 9 27* 38

1956 Genewa 11 15* 26

1962 Genewa 14 20* 26

1964-1967 Runda Kcnncdy’cgo 64 33 62

1973-1979 Rounda Tokijska 33 38 102

1986-1994 Runda Urugwajska - 39 123

2001- Runda z Doha ? 9 153**

* Redukcja ceł dotyczy wyłącznic gospodarki USA.

** 30 państw to obserwatorzy WTO. 14 państw i 2 terytoria nie mają kontaktów z WTO.

Źródło: Polska w WTO, red. J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska, Warszawa 1998, s. 30 (z własnymi uzupeł­

nieniami).

Integracja europejska w kontekście integracji regionalnej i globalnej

Unia Europejska jest ośrodkiem integracji oddziałującym nie tylko na państwaczłon­

kowskie i najbliższych sąsiadów UE (europejskapolityka sąsiedztwa, instrument euro­

pejskiej polityki sąsiedztwa), ale takżenakraje trzecie, w którychbadasiędostępdoryn­ ku, występujące bariery i możliwość usprawnienia działania gospodarki.Unia Europejska w swych kontaktach z krajami trzecimi zaczynaod dialogu politycznego,a następnie za­

wieraumowy instytucjonalizujące wzajemnestosunki.Umowy te są dopasowanedowar­ tościwzajemnejwymiany, stopnia liberalizacji gospodarki i interesów krajówpartnerów, czyliUE i kraju trzeciego. Umowao instytucjonalizacji stosunków możeprzybrać jedną z wymienionych formlub byćcałkowicie nowymtypem umowy handlowej:

166 KATARZYNAŻUKROWSKA

- umowa stowarzyszenia prowadzącado członkostwa, - umowa stowarzyszenia włączająca danykraj do unii celnej,

- umowa stowarzyszenia prowadząca do utworzenia strefy wolnego handlu, - umowao współpracy ihandlu,

- umowao partnerstwie i współpracy,

- preferencyjne umowyhandlowe stosowane w wypadku państw reprezentujących niskipoziom rozwojugospodarczego.

Umowy podpisywane przez UE, a wcześniej przez EWG, wymagałyna ogół człon­

kostwa w GATT/WTO oraz podpisania umowy z MFW i Bankiem Światowym. Od­ stępstwem od tej zasady były umowy zawarte z państwami WNP. Umowy typu PCA (Partnership Cooperation Agreement) nie stawiały wcześniej takiego wymogu. Ponadto w ich przypadku możnajeszcze było znaleźć dwie dodatkowe cechy wskazujące na wspomaganie przemian w tych krajach,nastosowanierozwiązań stymulujących libera­

lizację i promującychhandel12.Podobnie jak w przypadku wszystkich wcześniej zawar­ tych umów EWG/UE daje dostępdoswego rynku. Dostęp tenodbywasię na zasadach asymetrii, a więc bariery dostępu na rynek bardziej rozwinięty EWG/UE są znoszo­

ne wcześniej, niż wymaga się tego od państwa partnerskiego, które reprezentuje niż­ szypoziom rozwoju. Poza tym EWG/UE zaczęłastosować Interim Agreement, co ozna­

cza, że część handlowa umowy może wejśćw życie wcześniej, zanim cały dokument zostanie ratyfikowany zgodnie z przyjętą w prawie międzynarodowym procedurąraty­ fikacyjną. Umożliwia to liberalizację w handlu mimo powolnej procedury ratyfikacyj­ nej. Pierwszetakierozwiązanie EWGzastosowała w przypadku układów europejskich z Polską. Nie wykorzystano go w pozostałych państwachEuropyŚrodkowej. Rozwiąza­ nie to byłoczęścią terapii szokowej zastosowanej wramach planuBalcerowicza 1 stycz­

nia 1990 roku.

12 Polska podczas swojego przewodnictwa w UE może zainicjować działania na rzecz Unii dla Wschodu, podobnie jak to zrobiła Francja wobec państw basenu Morza Śródziemnego (2 połowa 2008 roku, w okresie czerwiec-grudzień 2008). Przewodnictwo Polski przypada od czerwca do grudnia 2011 roku i jest poprzedzone prezydencją Węgier (grudzień-czerwiec 2011).

Umowy UE zawarte z krajami basenu Morza Śródziemnego majądoprowadzić do utworzenia stref wolnego handlu z tym regionem.PCA ma być zastąpione nowymi umo­ wami. Pierwsza umowa tego typuwygasła w przypadku Rosji (2007). Kolejnozaczną wygasać następne. Jakie możemy tuprzewidywaćrozwiązania? Najmniej zliberalizo­ wany wariant nowejumowy może oznaczać umowę o tworzeniu strefy wolnegohandlu.

ObecnieFTA (strefy wolnego handlu) wprowadzają również liberalizacjęprzepływuka­ pitału. Możnaoczekiwać, że w przyszłości będą równieżliberalizowały przepływ usług i siły roboczej, podobnie jak to ma miejsce w przypadku rynku wewnętrznego UE.

Jakimoże być modeldocelowy integracji krajów trzecich z UE? Możnatu przewi­ dywać co najmniejtrzy scenariusze:

• Członkostwo w UE, bez względu na lokalizację geograficzną danego państwa.

Może to sięwydać nieprawdopodobne w kontekście wcześniejszych sformułowańdoty­ czących członkostwa ograniczonego terytorialnie do kontynentu europejskiego. Obec­ nie obowiązująca wersja traktatu (traktat zNicei) niezawiera tegoartykułu.Wtymukła­ dzie państwa chcące zróżnicować swójstan integracji mogą decydowaćsięna tak zwaną

Czynniki integrujące i dezintegrujące Europę na początku XXI wieku 167

współpracę wzmocnioną,cobędziestanowiło krok naprzód i odejścieod państw przyję­

tych później do UE ikrajów, które zechcąkolejno do UE dołączać.

• Członkostwow EOG (Europejskim Obszarze Gospodarczym), co oznacza całko­ witą liberalizacjęw ramach jednolitego rynku wewnętrznego bez objęcia państw człon­ kowskich udziałem w instytucjach unijnych. Takie rozwiązanie proponował R. Prodi, będąc jeszcze przewodniczącym Komisji Europejskiej.Propozycja takapadła z jego ust podczas wystąpienia 5 grudnia 2002 roku w Kopenhadze.

•Liberalizację w ramachtworzonychstref wolnegohandlu, co będzie stanowiło do­

celowo najniższypoziom integracji zUE.

Każdy z przedstawionych scenariuszy oznacza wzrost intensywności konkurencji na rynku UE, będzie prowadził do liberalizacji stosunków jej członków z państwami trzecimi i ich gospodarkami, będzie czynnikiem stymulującymzmianystrukturalne,in­

stytucjonalne iprawne.Przede wszystkim jednak będzie źródłem silnego impulsu mobi­

lizującego państwa członkowskiedo poszukiwania rozwiązań pozwalającychnazróżni­ cowanieprocesów integracyjnych między dotychczasowymi państwami członkowskimi i krajami,które będą chciałyprzybliżyć się dordzeniaUE.

Przykłady czynników dezintegracyjnych rozpatrywane w nowym globalnym kontekście

W stosunkachmiędzypaństwami członkowskimiUE, a nawet w ichobrębie, obserwu­ je się wiele działań i tendencji o charakterze dezintegrującym. Są to z jednej stronyru­ chyseparatystyczneposzczególnychregionów lub narodów żyjących w ramach struktur państwowych (jak na przykład ruchy separatystyczne Basków, konflikty między Fran­

cją a Korsyką, napięcia między Walonią, Flandriąi regionem Brukseli13, ruchy separa­ tystyczne Bawarii czy w Polsce (Śląsk), konflikt Irlandii i Królestwa Wielkiej Brytanii itym podobne), zdrugiejstronysą to problemy, które wywołują pewne silne kontrower­ sje(jakwspólna politykarolna ijej zakres,rabat brytyjski,obciążenia na rzecz budże­

tu ogólnego UE, stosowanie zróżnicowanych norm prawnych mimojednolitych ustaleń podejmowanych wcześniej, brak konsekwencji w egzekwowaniu pewnych wprowadzo­ nych zasad i tympodobne).

13 A. Jabłońska, Państwo Bruksela, „Wprost”, 3 sierpnia 2008, s. 86-87.

14 A. Dolganos Picker, International Economic Indicators and Central Banks, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey 2007, s. 89 i n.

Unia ma wzanadrzukilkarozwiązań, które studząte secesyjne dążenia. Globaliza­ cjai zbliżanie się do UEpaństw trzecich takie dążenia może ograniczać. Podobnie jak wprowadzenie NUTS, czyli jednostek nomenklatury statystyki terytorialnej (Nomen­ clature ofUnitsfor Territorial Statistics)-pozwala inaczej niżnarodowaregionalizacja traktować jednostki terytorialne państwczłonkowskich14.

Odpowiedź na pytanie, jakie tendencje zwyciężą, ostatecznie nie jest prosta. Po­ dobniejak występuje to w każdej próbie prognozowaniawydarzeń na scenie między­

168 KATARZYNA ŻUKROWSKA

narodowej,naktórej corazmniej wydarzeń przewidywalnychjest na zasadach linearnej predykcji. Siła czynnikówscalających i popychających państwa członkowskie UE do pogłębianiaintegracji wydajesię dość duża, aby pokonać procesy odśrodkowe15.

15 K. Żukrowska, Gospodarka światowa. Procesy globalizacji i modernizacji [w: ] Dokąd zmierza świat?, red. A. D. Rotfeld, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2008, s. 67-90.

16 M. Bonpasse, The Single Global Currency. Common Cents for the World, Newcastle, Maine 2006, a także K. Żukrowska, Currency Union and the Challenge of Global Economy [w: ] Meeting Global Challenges, Working Papers Institute of International Business University of Gdansk, 2008, s. 202-219.

17 J. Williamson, A Short History of the Washington Consensus, paper commissioned by F oundation CIDOB for a conference From the Washington Consensus towards a New Global Governance, Barcelona, September 24—25, 2004.

18 K. Żukrowska, Transformation of World Economics Management: From Political Bipolarity to Financial Dualism, June 2008, paper presented on EADI General Conference, Geneva.

Wszystko wskazuje nato, że świat zmierza dość szybkodo jednej waluty, cododat­ kowo przyspieszyprocesy integracyjne16. Potwierdzato upowszechnienie się pewnych rozwiązańw polityce gospodarczej,jakna przykład polityka monetarna, fiskalna, anty- monopolistyczna, liberalizacjiwymiany handlowej, napływu kapitału czy pomocypań­

stwa i podatkowa17 18 18. Czy wtym kontekście próby secesji, działania odśrodkowe mogą okazać się wystarczająco silne, aby prowadzić do celu,jakim jest autonomia i separa­

cja?Raczej jest to niemożliwe, chociażniczegonie można wykluczyć. Będziemymogli uzyskać odpowiedź na te pytania, kiedy takie wydarzenia będą miały miejsce. Wcześniej możemy wyłącznie posługiwać się przypuszczeniami i szkicować scenariusze.

Świat jest do jednej waluty przygotowywany już od ponad 100 lat. Z pewnością proces wprowadzania wspólnej waluty może potrwać jeszcze kilkadziesiąt lat1“. Obec­

ny stan dwuwalutowości ułatwia zarządzanie gospodarką światową, wymaga jednak kontroli poszerzania się strefobuwalut, utrzymania równowagi między nimi w rezer­

wach, a więc jest sferą wymagającąkoordynacji. Podobnie będzie w wypadkujednej waluty. Oba te rozwiązania stanowią czynnikintegrujący UE. Wraz zintegracjągospo­ darki światowej trudno sobie wyobrazić dezintegrację strukturunijnych. Raczej można sądzić,że integracja gospodarki światowejbędzie sprzyjała dalszemu pogłębianiu inte­ gracji UE. Można jedynie zadaćpytanie: jakie będą warunki tego procesu?Czybędzie to integracja polityczna, czy tylko gospodarcza iinstytucjonalno-prawna?

Doświadczenie połączenia dwóch państw niemieckich, gdzie ważnąrolę odegrała wspólnawaluta,wskazuje, że praktyka taka jest możliwa ito w przypadku struktur cał­

kowicie różnych, warunkiem jest jednak przejęciepewnych rozwiązań zastosowanych wdemokracjirynkowej. Duże znaczenie ma tuwola realizacji takiego zamierzenia, co w dużym stopniu wynika zsilnegozróżnicowania rozwojowego i innych uwarunkowań natury ekonomicznej,umożliwiających i ułatwiających ten proces zarówno od strony ekonomicznej, jak ipolitycznej. Można tu równieżwspomnieć o wykreowaniu silnych związków współzależności wgospodarce światowej,które wskazują na to,że zaintereso­

wanie wspólnąwalutą nie jest w interesie niewielkiej grupypaństw,leczichwiększości.

Interes we wprowadzeniu takiego rozwiązanianie jest dla wszystkich państw taki sam.

Występują tu bardzo duże różnice, jednak ważne jest zainteresowanie tym rozwiąza­

niem, a nie powody zainteresowania nim, choć bez tego zainteresowania niemożna było­ by myśleć ojego zastosowaniu.

Czynniki integrujące i dezintegrujące Europę na początku XXIwieku 169

Wnioski

Mimo wielości odśrodkowych sił grawitacyjnych napaństwa członkowskie UE iich re­

giony działają siły integrujące. Siła oddziaływaniasił dośrodkowych wydaje się prze­

ważać nad siłami odśrodkowymi. Trudno jednakprzewidzieć wszystkie możliwe wy­ darzenia, które mogą odwrócić nagle bieg wypadków od dzisiaj przewidywalnego scenariusza. Możnajednak wziąćpod uwagę wiele faktów, które wpłyną nawydarzenia w kierunku naszkicowanymw tym artykule, można zakładać również, że wydarzenia te mogąniedojść do skutku lub wystąpią tylko wniektórych państwach bądź tylko ich część będzie zrealizowana. Obecnykryzys finansowy (2008 roku) tojedna z płaszczyzn współdziałania wymagającakoncepcji, negocjacji, konsensusu dotyczącego przyjętych rozwiązań. Z pewnościąjest toczynnik w większym stopniu integrującyniżdezintegru­ jący państwa europejskie i szerzejgłównych aktorów nascenie międzynarodowej.Naj­

lepszym dowodem jest solidarnedziałaniena rzecz Islandii, która stanęła przedwidmem bankructwa.Z pewnością więcej dowodów potwierdzających ten pogląd dostarczą cho­

ciażby nowa umowa z Rosjąi resztą państw WNP oraz rozwiązania dotyczące kryzysu finansowego.

ABSTRACT

Factors that lead to the integration and fragmentation of Europe in the 21st century

The article examines those factors that lead to the integration and fragmentation of Europe in three spheres: economic, social and political looking at the scope of their influence. It is argued that in spite of the presence of opposite tendencies their influence is effectively neutralized, and the over­

all result can be seen as favourable to the integration processes. Internal tensions and disintegrat­

ing factors are to a large extent countered by external integrating factors. This occurs mainly be­

cause of the external pressure on liberalization on the regional and global scale, which - as we might expect - will integrate the economies and policies of European states. Decisive in this proc­

ess will be, on the one hand, the fact that the gap between the levels of economic development and openness in European countries is diminishing, and on the other hand, the mobilizing mecha­

nisms that lead from one level of integration to another are becoming more advanced which increases the economic efficiency and stability of the system. Periodic crises, such as the finan­

cial crisis of 2008 need to be seen as a condition of new developments that would constrain the negative effects of the market and the capital flows on the global scale. Regulations of the market, which should not lead to overregulation, will stabilize it and eliminate the present sources of tensions, in a manner similar to what has happened in the sphere of trade. The world economy is not an idealized structure, therefore we cannot expect that all its processes will be immune to collisions and tensions. These tensions and collisions which are often caused by opposite interests, will, however, be restrained by interdependence, common interests, and the external pressure of those states seeking assistance on their way to prosperity. All this brings an optimistic vision of the future unlike that presented by the media.