Profil utworów formacji poznańskiej w rejonie Wrocławia

(1)

stanowi warstwa i³u ciemnoszarego, zinterpretowana jako osad limniczny. Podobnie jest wykszta³cony kolejny kompleks (gruboœci ponad 3,2 m), w sp¹gu z ³aw¹ wêgla detrytowego (1,5 m), uznany za facjê telmatyczn¹. Wy¿ejleg³y kompleks osadów ilastych gruboœci ok. 2,6 m, który sk³ada siê w dolnej czêœci z i³ów seledynowych ze skupieniami siarczków ¿elaza, w górnej zaœ czêœci z i³ów pstrych, zabarwionych wodorotlen-kami ¿elaza, reprezentuje facjê limniczn¹.

Ponad utworami limnotelmatycznymi zalega izolowa-na soczewa utworów klastycznych, o rozci¹g³oœci 6.0 m i mi¹¿szoœci do 1,3 m. W jej sp¹gu wystêpuje drobny ¿wirek kwarcowy (ziarna do 3 mm œrednicy) i piasek gruboziarni-sty, wy¿ej zaœ piaski drobno- i œrednioziarniste, œrednio wysortowane, nieco zailone, warstwowane zmarszczkowo i skoœnie, rozdzielone warstewkami ciemniejszego pelitu ila-stego na cztery pakiety. W dwóch górnych pakietach wystê-puj¹ du¿e prêgi agraduj¹ce wysokoœci do 15 cm. Nachylenia warstwowania wskazuj¹ na transport g³ównie w kierunku pó³nocno-wschodnim. W stropie piaski przechodz¹ stopnio-wo w be¿ostopnio-wobrunatny i³ piaszczysty. Utstopnio-wory te uznano za sztormowy osad przesmykowy.

Nadleg³¹ seriê osadow¹ zinterpretowano g³ównie jako osady lagunowo-deltowe. W dolnej jej czêœci wystêpuje kompleks ilasty mi¹¿szoœci 1,8 m, zbudowany w i³ów

czar-nych z rozproszonymi siarczkami, przechodz¹cych ku górze w i³y seledynowe. Rejestruje on przejœcie od facji lagunowej do limnicznej. Strop i³ów jest zwykle œciêty erozyjnie i przykryty pakietem drobnoziarnistych piasków mu³kowatych mi¹¿szoœci 40 cm, reprezentuj¹cych osad delto-wy. Wy¿ejleg³y kompleks szarozielonkawych i³ów i mu³ków piaszczystych gruboœci 1,0 m to utwory prodelty, podobnie jak dolna, mu³kowa czêœæ nadleg³ego kompleksu drobno-klastyczno-ilastego z licznymi fitoturbacjami. Wy¿sza, ila-sta partia tego kompleksu, ze skupieniami siarczków ¿elaza, to osady limniczne. W kolejnym kompleksie (mi¹¿szoœæ 2,4 m), dolna warstwa mu³ku szarozielonego gruboœci 0,5 m (osad prodelty) jest oddzielona cienk¹ warstw¹ i³u jezior-nego od grubej (1,7 m mi¹¿szoœci) serii mu³ku piaszczyste-go jasnoszarepiaszczyste-go, uznanej ze wzglêdu na wystêpuj¹c¹ faunê otwornic za osad delty przesmykowej.

Ponad utworami trzeciorzêdu spoczywa kompleks gli-ny zwa³owej z wyraŸn¹ granic¹ erozyjn¹ w sp¹gu.

Ca³¹ sukcesjê osadow¹ formacji poznañskiej mo¿na podzieliæ na osiem cykli depozycyjnych, rejestruj¹cych fluktuacje poziomu wody w zbiorniku. Wiêkszoœæ cykli roz-poczyna siê akumulacj¹ osadów grubszej frakcji — jezio-rzyskowych b¹dŸ deltowych czy przesmykowych (wysoki stan wody — cykle V i VII), koñczy zaœ depozycj¹ jeziorn¹ lub bagniskow¹ (obni¿ony stan wody — cykle I, II, V, VI).

Profil utworów formacji poznañskiej w rejonie Wroc³awia

Grzegorz Czapowski*, Janusz Badura, Bogus³aw Przybylski

Utwory formacji poznañskiej na obszarze bloku

przed-sudeckiego spoczywaj¹ przewa¿nie na starszym, silnie tek-tonicznie zdyslokowanym pod³o¿u krystalicznym b¹dŸ — w obrêbie rowów tektonicznych — na osadach klastycznych i wêglach brunatnych, datowanych na dolny i œrodkowy miocen (Sadowska, 1995a). Mi¹¿szoœæ tej formacji waha siê od 20 m do 160 m, zaœ w rejonie Wroc³awia po³udniow¹ gra-nicê ich zasiêgu wyznacza pasmo Wzgórz Jaroszowskich, zbudowane ze staropaleozoicznych ska³ krystalicznych i waryscyjskich granitów. Chemiczne wietrzenie wypiêtrzo-nego pod³o¿a sprzyja³o formowaniu pokryw regolitowych, których materia³ jako resedyment wchodzi w sk³ad osadów formacji. Nadk³ad formacji poznañskiej stanowi¹ utwory czwartorzêdu b¹dŸ lokalnie — piaski lub piaski i ¿wiry forma-cji Gozdnicy (Dyjor, 1995), datowane (rejon Gozdnicy i Ruszowa oraz Gnojnej — Zastawniak i in., 1992; Sadowska, 1995b) na okres od sarmatu–panonu a¿ po górny pliocen. Przy-puszczalnie akumulacja tej serii zachodzi³a jeszcze w eoplej-stocenie (Badura i in., 2001). Z kolei czas powstania formacji poznañskiej w œwietle danych paleobotanicznych obejmuje baden–sarmat i czêœæ panonu (Zastawniak i in., 1992; Sadow-ska, 1995b; Piwocki & Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995).

Kompletny, umo¿liwiaj¹cy kompleksowe badania, profil utworów formacji poznañskiej gruboœci ok. 30 m

ods³ania siê w kopalni i³ów ogniotrwa³ych w Jaroszowie ko³o Wroc³awia, wraz ze ska³ami pod³o¿a krystalicznego i nadk³adu czwartorzêdowego W profilu tym wyró¿niono 12 kompleksów litologicznych, reprezentuj¹cych 7 typów litofacjalnych, odpowiadaj¹cych ró¿nym strefom depozy-cji systemu rzeczno-jeziornego (Czapowski i in., 2002).

Sp¹g profilu tworz¹ ¿ó³te i³y kaolinowe (kompleks 1), reprezentuj¹ce przemyte/przemieszczone zwietrzeliny ska³ krystalicznych, spoczywaj¹ce bezpoœrednio na regolitach, stopniowo przechodz¹cych w ni¿ejleg³e, skaolinizowane ³upki metamorficzne przedtrzeciorzêdowego pod³o¿a (Sze-pietowska, 1985). Powy¿ej wystêpuje sekwencja utworów pelitycznych (szare i popielate i³y i mu³ki), z domieszk¹ kaolinu, interpretowanych jako osady jeziorne (strefa otwartej toni). Wystêpuj¹ce w ich obrêbie partie z rozpro-szonym ¿wirkiem ostrokrawêdzistego kwarcu reprezentuj¹ osady sp³ywów b³otnych. I³y te przedzielone s¹ 4 pozioma-mi czarnych i brunatnych i³ów wêglistych (kompleksy 3, 5, 7 i 9) decymetrowej gruboœci, z fragmentami ksylitów, uznanych za facjê bagniskow¹, formuj¹c¹ siê przy niskim stanie wody. W stropowej czêœci profilu (kompleksy 11–12) pojawiaj¹ siê wœród pelitów soczewy i przewar-stwienia piasków i ¿wirków, interpretowane jako osady rzeczne, wkraczaj¹ce do jeziora (deltowe i korytowe). Lokalnie w po³udniowej czêœci ods³oniêcia, w pobli¿u wychodni ska³ pod³o¿a krystalicznego, w i³ach kompleksu 8 wystêpuj¹ poziomy og³owionych gleb kopalnych. W stropie utwory formacji poznañskiej s¹ miejscami przykry-te przez seriê piaszczysto-¿wirow¹, podobn¹ do osadów 257

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 3, 2002

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw; janusz.badura@pigod.wroc.pl; boguslaw.przybylski@pigod.wroc.pl

(2)

wspomnianej serii z Gozdnicy, a interpretowan¹ tu jako facje fluwialne, b¹dŸ przez piaski i ¿wiry czwartorzêdowe.

Omówiony profil utworów formacji poznañskiej w rejonie Jaroszowa powsta³ u podnó¿a Wzgórz Jaroszow-skich, na SE skraju rozleg³ej depresji tektonicznej roz-ci¹gaj¹cej siê od Sudetów po Morze Pó³nocne (Ludwig & Schwab, 1995). Obecnoœæ w dolnej czêœci profilu (kom-pleksy 2–7) zmineralizowanych szcz¹tków stawonogów oraz lokalnie megaspor paproci wodnych i nasion roœlin zielnych, przy nieobecnoœci organizmów morskich czy bra-kicznych, wskazuje na wybitnie l¹dowy charakter zbiornika, bez œladów wp³ywów morskich (Kasiñski i in., 2001). Brak szcz¹tków organicznych w wy¿szej czêœci profilu wynika zapewne z ich zniszczenia przez kwasy humusowe.

Aktywnoœæ tektoniczna pod³o¿a determinowa³a wydat-nie typ osadów i charakter depozycji: okresy wzmo¿onej subsydencji umo¿liwia³y osadzenie grubych facji pelitycz-nych otwartej toni (rejestruj¹cych wysoki stan wody) oraz epizodycznie (okresy powodziowe, wstrz¹sy sejsmiczne) gwa³townie deponowanych osadów sp³ywów b³otnych. Os³abienie lub zahamowanie subsydencji przyczyni³o siê (oprócz fluktuacji klimatycznych) do spadku poziomu wody i opanowywania jeziora przez roœlinnoœæ (rozwój osadów bagniskowych). Zapisem tych fluktuacji jest 8 wyró¿nio-nych cykli depozycyjwyró¿nio-nych (Czapowski i in., 2002). Cykl pierwszy to zalanie depresji pod³o¿a wype³nionej

zwietrze-linami i osadzenie kolejno utworów otwartego zbiornika, a nastêpnie — w miarê jak niecka wype³nia³a siê osadami, których przyrost nie kompensowa³a subsydencja — ufor-mowanie osadów bagniskowych b¹dŸ nawet warstw gleby (lokalny poziom gleb og³owionych). Kolejne cykle II–VI, o podobnej sukcesji facji, zarejestrowa³y powtarzaj¹ce siê fazy wzmo¿onej aktywnoœci stref tektonicznych w pod³o¿u niecki, koñcz¹ce siê uspokojeniem i rozwojem osadów bagniskowych. D³u¿sze okresy silnej aktywnoœci tekto-nicznej (cykl IV) uruchomi³y materia³ zwietrzelinowy na dalekim obrze¿u zbiornika (wzrost udzia³u kaolinu w dole cyklu), gruby zaœ materia³ okruchowy dostarcza³y wkra-czaj¹ce do jeziora sto¿ki aluwialne. Najwy¿sze cykle (VII i VIII) to proces stopniowego zanikania rozleg³ego jeziora na rzecz rozwoju pokryw osadów fluwialnych, zapewne wskutek stabilizacji dna niecki. Przypuszczalnie ni¿sz¹ czêœæ (cykle I–III) badanego profilu mo¿na wi¹zaæ z dato-wanym na miocen i wczesny pliocen (Wojewoda i in., 1995) okresem wczesnego usuwania zwietrzelin i rozwoju rowów synsedymentacyjnych w pobli¿u sudeckiego usko-ku brze¿nego. Koñcowy etap formowania profilu, odpo-wiadaj¹cy zanikowi zbiornika jeziornego i wkroczeniu do depresji rozleg³ych sto¿ków aluwialnych, mo¿na wi¹zaæ póŸniejszym (schy³ek pliocenu) rozwojem sieci rzecznej na ca³ym przedpolu Sudetów i rosn¹c¹ dostaw¹ materia³u grubookruchowego.

Utwory trzeciorzêdowe na bloku przedsudeckimw rejonie Rusko–Jaroszów

Adam Szynkiewicz*

Rejon Rusko–Jaroszów jest po³o¿ony na bloku przedsu-deckim, w obrêbie pó³nocno-wschodniego obrze¿enia struk-tury tektonicznej zrêbu Strzegomia, zbudowanej ze ska³ metamorficznych wieku paleozoicznego: ³upków ³yszczy-kowych, serycytowych, fylitów, zieleñców (Dziedzic & Szepietowska, 1970). Wychodnie tych ska³ znajduj¹ siê na wschód oraz na zachód od Ruska i Jaroszowa, na po³udnie zaœ od tych miejscowoœci — s¹ znane wychodnie ska³ grani-toidowych. W powierzchniach ska³ paleozoicznych wystê-puj¹ formy wklês³e, niew¹tpliwie o tektoniczno-erozyjnym za³o¿eniu, których osie d³u¿sze skierowane s¹ ku pó³nocne-mu wschodowi (Dyjor i in., 1995). Zag³êbienia te wype³niaj¹ utwory kenozoiczne, których mi¹¿szoœæ maleje w kierunku po³udniowym, natomiast w kierunku NE wzrasta do oko³o 150 m. W odkrywkach „Stanis³aw Pó³noc” i „Stanis³aw Po³udnie” gruboœæ utworów kenozoicznych wynosi ponad 70 m, lecz w samym Rusku i Jaroszowie mi¹¿szoœæ tej pokrywy nie przekracza 20 m.

Na obszarze wspomnianych kopalñ starsze ogniwa utworów trzeciorzêdowych s¹ s³abo rozpoznane (ryc. 1). Przewa¿nie na utworach metamorficznych (1) le¿¹ skaoli-nizowane zwietrzeliny (2), potem ¿wiry (3), wy¿ej piaski kwarcowe (4) oraz mu³ki ilaste (5) z du¿¹ iloœci¹ detrytusu roœlinnego, które czasami mo¿na obserwowaæ w najg³êbszych czêœciach odkrywek. Na utworach tych wystê-puje zespó³ ciemnoszarych, czasami czarnych, masywnych

i³ów kaolinitowych, zawieraj¹cych fragmenty korzeni (6). Mi¹¿szoœæ tego zespo³u wynosi kilka metrów. Kolejn¹ jed-nostkê litostratygraficzn¹ tworz¹ i³y z wk³adkami ziemi-sto-ksylitowych wêgli brunatnych (7), lokalnie gruboœci do 16 m. W kierunku po³udniowym (w odkrywce „Stanis³aw Po³udnie”), wk³adki wêgla cieniej¹, zanikaj¹ i przechodz¹ w czarne i³y. Ku pó³nocy (odkrywka „Stanis³aw Pó³noc”), wk³adki wêgla ³¹cz¹ siê w 2–3 cienkie pok³ady wêgla (o mi¹¿szoœciach 1–6 m). Nad warstwami wêglistymi i pok³adami wêgla wystêpuj¹ ciemnoszare i³y kaolinitowe, które ku górze przechodz¹ w i³y szare, jasnoszare, a nastêp-nie nastêp-niebieskie (8). Lokalnastêp-nie i³y te zawieraj¹ nastêp-nieobtoczony ¿wirek kwarcowy, ku stropowi wzrasta w nich zawartoœæ wk³adek mu³kowo-piaszczystych, pelitu kwarcowego i okruchów wiêkszych ziarn kwarcowych. Mi¹¿szoœæ zespo³u ilastego wynosi do 20–30 m. Lokalnie, górna czêœæ opisanych i³ów ma nieregularne zabarwienie plamiste: ¿ó³te, czerwone, wiœniowe, pochodz¹ce od utlenionych zwi¹zków ¿elaza (8a). Wraz z zapadaniem powierzchni stropowej i³ów zabarwienia czerwone zmieniaj¹ siê na ¿ó³te (ochrowe), a w koñcu zanikaj¹. Strefa zabarwieñ czerwonych ma przewa¿nie 2 m mi¹¿szoœci, a struktury plamiste nadaj¹ i³om charakterystyczny „p³omienisty” wygl¹d. Wiercenia z okolic Ruska wskazuj¹, ¿e ponad opi-sanym zespo³em ilastym prawdopodobnie wystêpuje jesz-cze jeden cienki pok³ad wêgla brunatnego (9?), o mi¹¿szoœci 3–5 m, przykryty kolejnym zespo³em niebie-skoszarych i³ów kaolinitowych (10). Przy czym w odkryw-ce „Stanis³aw Po³udnie” nad i³ami z czerwonymi plamami 258