Vol. X X X III-X X X IV 2002-2003 PL ISSN 0071-6715
K a ta rzyn a Piotrowicz
WARUNKI TERMICZNE ZIM W KRAKOWIE W LATACH 1 7 9 2 -2 0 0 2
W opracow aniu dokonano analizy zm ien n ości i fluktuacji w arunków term icznych i długości zim w Krakowie od schyłku XVIII w. W tym celu w ykorzystano zarówno średnie m iesięcz
ne, ja k i dobowe w artości tem peratury powietrza, w tym: dni zim owe (t < 0°C), mroźne (Lax< 0"C), bardzo m roźne (tmax< — 10°C) oraz su m ę zim na (2t < 0°C). Charakterystykę zim rozpoczęto od analizy tem peratury powietrza w m iesiącach XII-II oraz dodatkow o w XI i III. W yznaczono rów nież daty początku i k ońca dla każdej zim y oddzielnie. Okazało się bow iem , że zim a bardzo często w ykracza poza trzy m iesiące, często zaczyna się ju ż w lis
topadzie a kończy w m arcu czy naw et z początkiem kw ietnia, ja k również ju ż w styczniu.
O cena zm ien n ości czasowej zim w ykazała zarysow ujące się trzy okresy fluktuacji termiki zim , od początku obserw acji do ok. 1830 roku, 1 8 3 1 -1 8 9 0 oraz od 1891 do dziś. Rok 1890 wydaje się bardzo prawdopodobny jako kończący tzw. m ałą epokę lodową i rozpo
czynający okres tzw. w sp ółczesn ego ocieplenia.
Słow a kluczowe: term ika zim y, tem peratura powietrza, zm ienność, fluktuacje, m ała epoka lodowa, Kraków
Key w ords: w inter tem perature, air tem perature, variability, fluctuation, Little Ice Age, Cracow
W STĘP
W o s ta tn ic h la ta c h w zrosło z a in te re so w a n ie b a d a n ia m i k lim a tu i jego z m ia n w zw iązku z p ogłębiającym się zag ro żeniem w a ru n k ó w życia czło
w ie k a zw iązan y ch ze w zm ożoną u rb a n iz a c ją i up rzem y słow ieniem . N aj
b ard ziej w y raźn y m i p rzejaw am i z m ia n k lim a tu s ą oscylacje term iczn e zim , k tó re w strefie u m ia rk o w a n ej, w ty m ta k ż e w Polsce, z a z n a c z a ją się b a rd z o silnie. T e m p e ra tu ra m iesięcy zim ow ych, w p o ró w n a n iu z in n y m i p o ram i ro k u , n ajb ard ziej w pływ a n a ś re d n ią ro c z n ą te m p e ra tu rę powietrza. Z im a odznacza się znacznym i w a h a n iam i d a t p o czątk u i końca, ciągłości, d łu g o ści trw a n ia m rozów o raz ich n a tę ż e n ia .
J . T r e p i ń s k a (1976) ro z p a tru ją c ś re d n ią te m p e ra tu rę pow ietrza w zim ie w K rakow ie w la ta c h 1 8 2 6 -1 9 7 5 stw ierdziła, że łag o d n e zim y w ystępow ały w XIX s tu le c iu sp o rad y czn ie (21,3%), n a to m ia s t w XX s t u
dzo m ro źn y ch z m a la ła n a to m ia s t z 10,7% w la ta c h 1 8 2 6 -1 9 0 0 do 8,0%
w ok resie 1 9 0 1 -1 9 7 5 ( T r e p i ń s k a 1976). O s ta tn ie 2 0-lecie przyniosło serię d a lszy ch b a rd z o łag o d n y c h zim choć p isa n o i m ów iono rów nież 0 z im a c h z la t 1 9 9 5 /9 6 i 1 9 9 6 /9 7 ja k o o d łu g ich i m ro źnych.
C elem niniejszego o p ra c o w a n ia j e s t c h a ra k te iy s ty k a zim od sc h y łk u XVIII w ie k u n a p o d sta w ie je d n o lity c h i p o ró w ny w alny ch k ry terió w t e r m iczny ch, k tó re w ró żn y sp o só b o k re śla ją ilościow e n a tę ż e n ie m rozu . W p ra c y w y k o rzy stan o ś re d n ie m iesięczn e i dobow e w a rto śc i te m p e ra tu ry pow ietrza z la t o b ejm u jący ch ko n iec tzw. m alej epoki lodowej a ż do czasów w sp ó łczesn y ch . T a k d łu g a s e ria ob serw acji k lim atologicznych pozwoliła z b a d a ć z m ien n o ść i flu k tu a c je term ik i zim o raz n a ich p o d s ta w ie d o k o n a ć p ró b y w y z n a c z en ia g ran ic o k resó w o d z n a cz a ją c y c h się sk ra jn y m i w a ru n k a m i term iczn y m i zim , j a k n p . ko n iec w sp o m n ia n e j j u ż m alej epoki lodowej, czy początek tzw. współczesnego ocieplenia. Szcze
gółowy przeg ląd b a d a ń n a d k lim a te m m ałego g lacjału i p ró b w y zn a
czen ia jeg o g ran ic czasow ych m o ż n a znaleźć m .in . w o p rac o w an ia ch B. O b r ę b s k i e j - S t a r k l o w e j (19 9 7 a, b). W n in iejszy m o p rac o w an iu zw rócono ró w n ież uw ag ę n a te n d e n c je w p rzeb ieg u poszczególnych c h a ra k te ry s ty k i ich in te n sy w n o ść , co m a isto tn e zn a cz e n ie w b a d a n ia c h w pływ u k lim a tu n a środ o w isk o p rzy ro d nicze i działaln o ść g o sp o darczą.
Zim y w strefie u m ia rk o w a n ej najczęściej k o jarz ą się ze śnieg iem 1 m rozem . W niniejszej p ra c y ogran iczo no się w yłącznie do an alizy w a r u n k ó w term iczn y ch . Pokryw y śn ieżnej n ie u w zględniono w b a d a n ia c h z uw agi n a to, że jej g ru b o ść n a s ta c ja c h m eteorologicznych zaczęto r e g u la rn ie n o tow ać dopiero z p o c z ątk ie m XX w ieku.
CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH I METODY OPRACOWANIA
P o d staw ę an alizy stan o w iły śre d n ie m iesięczn e i dobow e w a rto śc i te m p e ra tu ry p o w ietrza (śre d n ia dob o w a i m ak sy m a ln a ) ze S ta cji H istorycz
nej Z a k ła d u Klim atologii I n s ty tu tu G eografii i G o sp o d a rk i P rzestrzen n ej U J [ę = 50°04’N, A = 19°58’E, h = 2 2 0 m n.p.m .) z la t 1 7 9 2 /0 3 - 2 0 0 1 /0 2 .
N iestety w początkow ej h isto rii sta c ji klim atologicznej po w stały lu k i w o b se rw ac ja ch ( T r e p i ń s k a 1967, 1997). Należy je d n a k zaznaczyć, że od 1811 do 1825 ro k u p ro w ad zo n o j u ż s y ste m a ty c z n e obserw acje te m p e ra tu ry pow ietrza. P om iary w ykonyw ane w ty m czasie m iędzy o k re ślonym i godzinam i: 6 a 7 ra n o , 14 a 15 p o p o łu d n iu oraz około 22, z d a n ie m J . T r e p i ń s k i e j (1997) n ie w płynęły z a sa d n icz o n a śre d n ie m ie
sięczne, a n a w e t dobow e w arto ści te m p e ra tu ry pow ietrza. Z la t 1 7 9 2 -1 8 2 5 u d a ło się o sta te cz n ie u z y sk a ć serię obserw acji te m p e ra tu ry po w ietrza
z 18 zim: 1 7 9 2 /9 3 , 1 7 9 3 / 9 4 - 1 7 9 4 / 9 5 , 1 8 0 3 /0 4 , 1 8 0 4 /0 5 (od sty c z n ia 1805 roku), 1 8 1 1 /1 2 -1 8 2 2 /2 3 (12 zim), 1 8 2 3 /2 4 (od stycznia 1824 roku), 1 8 2 4 /2 5 . W w y m ienionych t u dw óch zim ach , 1 8 0 4 /0 5 i 1 8 2 3 /2 4 , d a n e p o c h o d z ą od sty czn ia, dlatego te ż m o ż n a analizow ać je d y n ie term ik ę k o ń c a ty c h zim.
S p is a n e przez założyciela sta c ji — J a n a Ś niad eckiego P raw idła do za ch o w a n ia w za p isy w a n iu obserw acyi meteorologicznych, b ęd ące in s tru k cją w y k o n y w an ia pom iarów , św iad czą o tym , że o b serw acje były w yko
n y w a n e w b a rd z o n o w oczesny sp o só b j a k n a k o n iec XVIII w ie k u ( Ko - w a n e t z 1997). W je d n y m z p u n k tó w in s tru k c ji Ś n ia d e c k i zaznaczył kiedy należy dokonyw ać pom iaró w te m p e ra tu ry pow ietrza, ab y uchw ycić m a k s y m a ln ą i m in im a ln ą ich w a rto ść w ciąg u doby. J e s t to szczególnie w a ż n a z a s a d a z uw agi n a to, że w K rakow ie zaczęto używ ać term o m e try m a k s y m a ln e i m in im a ln e od 11 czerw ca 1837 ro k u . Po szczegółow ych a n a liz a c h ( P i o t r o w i c z 2000) zdecydow ano się przyjąć z a m a k s y m a ln ą dobow ą w a rto ść te m p e ra tu ry z la t 1 7 9 2 -1 8 3 7 najw yższą z w a rto śc i t e r m inow ych. Oczywiście t a k w y z n aczo n a te m p e ra tu ra m a k s y m a ln a m oże być z a n iż o n a , ale p o zw ala w o rien tacy jn y sp o só b w yznaczyć liczbę dn i m ro ź n y c h i b a rd z o m ro ź n y c h w y k o rz y sta n y c h w o p raco w an iu .
W XIX i XX w iek u n ie ste ty w ielokrotnie zm ien ian o te rm in y o b serw a
cji i sp o so b y liczen ia śred n iej dobowej te m p e ra tu ry pow ietrza. Isto tn e j e s t je d n a k to, że w zory do o b liczenia śre d n ie j k o n s tru o w a n o ta k , aby końcow e w yniki były zbliżone i zgodne z obow iązującą in s tru k c ją (tab. 1).
Ś re d n ie m iesięczn e w a rto śc i te m p e ra tu ry p o w ietrza w y k o rzy stan e w p rac y s ą j u ż p ełne, bez ż a d n y ch przerw , o raz hom ogeniczne. O b ejm u j ą w ięc cale 2 1 0 zim . M etody u z u p e łn ie n ia d a n y c h z k rako w sk iej serii
pom iarow ej i b a d a n ia jej h o m o g en iczn o ści z o stały szczegółowo o p isa n e przez Z. U s t r n u l a (1997).
N ajczęściej z a zim ę p rzy jm u je się o k re s trz e c h m iesięcy, od 1 g ru d n ia do 2 8 lu b 2 9 lu teg o (zim a m eteorologiczna). N iektórzy klim atolodzy tę po rę ro k u o k re śla ją w zn a cz n ie szerszy ch g ra n ic a c h , od c z te re c h do sz e śc iu m iesięcy ( L i l i e q u i s t 1943; H e s s e 1953; K o s i b a 1954).
M ożna w ięc z a m iesiące zim ow e przyjąć ró żn e „ k o m b in acje”, n p . g ru - d z ie ń -m a rz e c , lis to p a d -lu ty , lis to p a d -m a rz e c , listo p ad -k w ie cie ń . S. P a - c z o s (1982) doko n ał weryfikacji k ilk u p rzed staw io ny ch t u „wersji zim y”.
Z a n ajb ard ziej odp o w ied n ią do c h a ra k te ry s ty k i w a ru n k ó w term ic z n y ch n a o b szarze całej Polski u z n a ł o k re s g r u d z ie ń -lu ty i g ru d z ie ń -m a rz e c . T a k p rzy jętych d a t p o c z ą tk u i k o ń c a n ie m o ż n a je d n a k u z n a ć z a t e r m iczn e p o ry ro k u , gdyż n ie z o sta ły o n e w yzn aczon e n a p o d sta w ie w a r to śc i te m p e ra tu ry pow ietrza, a o d n o sz ą się w yłącznie do o k reślo n y ch m iesięcy. T e n p ro b le m z o sta ł szczegółowo om ów iony w e w cześniejszym o p ra c o w a n iu a u to rk i ( P i o t r o w i c z 2002).
Terminy obserwacji oraz sp osob y obliczania średniej dobowej tem peratury powietrza w Krakowie
The h ou rs of observations and m ethods o f calculating th e m ean daily air tem perature in Cracow
Lata Years
Term iny obserw acji (godziny) The h o u rs of
observation
C zas obserw acji Time o f observation
S p osób obliczania średniej dobowej M ethod o f calcu latin g
th e m ea n daily 1 7 9 2 -1 8 2 5
1 8 2 6 -1 8 3 6 1 8 3 7 -1 8 9 1 1 8 9 2 -1 9 0 2 1 9 0 3 -1 9 1 1 1 9 1 2 -1 9 5 6 1 9 5 7 -1 9 7 0 1971- d o dziś
6 - 7 , 1 4 -1 5 , około 21 7, 12, 15, 21
6, 14, 2 2 6, 14, 2 2 7, 14, 21 7, 14, 21 7, 13, 21 1, 7, 13, 19
m iejscow y (krakowski)*
C racow local
m iejscow y (krakowski) C racow local
m iejscow y (krakowski) C racow local
środkow oeuropejski C entral-European środkow oeuropejski C entral-European m iejscow y (krakowski) C racow local
środkow oeuropejski C entral-European środkow oeuropejski C entral-European
(t3+tl4+fel)/3 (t7+ti2+t2l)/3 (fe+tl4+t22)/3 lte+ti4+t22) / 3
(t7+ti4+2t2i)/4 (t7+ti4+2t2l)/4 (t7+ti3+2t2l)/4 (ti +17+ ti3 + tig) / 4
* C z a s m ie jsc o w y (k rak ow ski) j e s t p r z e s u n ię t y w s t o s u n k u d o c z a s u śro d k o w o eu ro p ejsk ieg o o 2 0 m in u t.
Pom iary b y ły w y k o n y w a n e m ięd zy 6 a 7, 1 4 a 15 i o k . 2 1 c z a s u m ie jsc o w eg o , tj.: 5 . 4 0 - 6 .4 0 , 1 3 .4 0 - 1 4 . 4 0 i o k o ło 2 0 .4 0 c z a s u śro d k o w o eu ro p ejsk ieg o — C ra co w lo c a l tim e is p u t b a c k a t 2 0 m in u te s in r ela tio n to C e n tr a l-E u r o p e a n tim e. M e a s u r e m e n ts w e r e p erform ed in C ra co w lo c a l tim e b e tw e e n 6 - 7 a .m ., 2 - 3 p .m . a n d a b o u t 9 p .m ., th a t i s in C e n tr a l-E u r o p e a n tim e: 5 . 4 0 - 6 .4 0 a .m ., 1 .4 0 - 2 .4 0 p .m . a n d a b o u t 8 .4 0 p .m .
W n in iejszy m o p ra c o w a n iu sc h a ra k te ry z o w a n o w a ru n k i term ic z n e zim w yznaczone zarów no n a p o d staw ie śred n iej m iesięcznej, j a k i d o b o wej te m p e ra tu rz e pow ietrza. O kazało się, że do ść d o b ry m sp o so b e m w y
z n a c z a n ia d a t p o c z ą tk u i k o ń c a oddzielnie d la każdej zim y j e s t przyjęcie d o k ład n ie pierw szego i o sta tn ie g o d n ia ze ś re d n ią dobo w ą w a rto śc ią te m p e ra tu ry p o w ietrza poniżej 0°C ( P i o t r o w i c z 2002). T a k w yznaczo
n y o k res zim ow y o k re śla b ow iem p o ten c jaln y cz as trw a n ia om aw ianej po ry ro k u .
K ryteria w yko rzy sty w an e do c h a ra k te ry s ty k i po w inn y u z u p e łn ia ć się naw zajem , uw zg lędn iać zm ie n n o ść w a ru n k ó w te rm ic z n y ch o k re s u zi
m owego w Polsce i w ró żn y sp o só b o k reślać ilościow e n a tę ż e n ie m rozu.
A. K o s i b a (1956) w y m ien ia a ż 4 9 c h a ra k te ry s ty k , przy czym z a n a j
bard ziej re p re z e n ta ty w n e p rzy jm u je 8 z n ich . Z d a n iem a u to rk i n ie p o w in n o ich być z b y t wiele, p o n iew aż m o gą u tru d n ić a n alizę i p ó źn iejszą
syntezę. W zw iązku z ty m zdecydow ano się w y k orzy stać do c h a ra k te ry sty k i zim w K rakow ie cztery w sk aźn ik i:
— liczbę d n i zim ow ych (śre d n ia dob ow a te m p e ra tu ra po w ietrza poniżej 0°C; tśr< 0°C),
— liczbę d n i m ro ź n y c h (te m p e ra tu ra m a k s y m a ln a p o w ietrza poniżej o °c ; tmax< o°c),
— liczbę d n i b a rd z o m ro źn y ch (te m p e ra tu ra m a k s y m a ln a pow ietrza po
niżej -1 0 °C ; /taax< -10°C ),
— s u m ę z im n a (su m a ś re d n ic h dobow ych w a rto śc i te m p e ra tu ry p o n i
żej 0°C; Etśr< 0°C).
CHARAKTERYSTYKA TERMICZNA ZIM NA PODSTAWIE WARTOŚCI ŚREDNICH MIESIĘCZNYCH
C h a ra k te ry sty k ę zim w K rakow ie rozpoczęto od analizy ś re d n ic h w a r to śc i te m p e ra tu ry po w ietrza g ru d n ia , sty c z n ia i lutego. W dalszej części p rzedstaw iono zróżnicow anie w a ru n k ó w term iczn y ch w listopadzie i m a r cu , k tó re c z asa m i s ą ró w n ież przy jm o w ane z a m ie sią c e zim owe. Prze
analizow ano różne k o m binacje o k re su zimowego (XII—II, XI-II, XII-III, X I- -III) i d o k o n a n o k lasyfikacji zim w y k o rzy stu jąc podział H. L o r e n c i M. S u w a l s k i ej - B o g u c k i ej (1995).
Ś re d n ia te m p e ra tu ra p ow ietrza w zim ie (XII-II) w K rakow ie w la ta c h 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2 w y n o siła -1 ,9 °C , przy czym w a h a ła się od -1 0 ,3 ° C w 1 8 2 9 /3 0 do 3,2°C w 1 9 8 9 /9 0 r o k u (tab. 2). J a k j u ż w sp o m in a n o , przebieg śred n iej te m p e ra tu ry p o w ietrza w om aw ianej porze ro k u j e s t b a rd z o z m ie n n y z ro k u n a rok. Św iadczy o ty m m .in . w a rto ść odch yle
n ia sta n d a rd o w e g o (s), k tó re w yniosło 2,4°C (tab. 2).
W p rzeb ieg u ś re d n ic h k o n se k u ty w n y c h 11-le tn ic h w a rto śc i te m p e r a tu r y p o w ietrza w zim ie o raz ich o d c h y le n iac h od śred n iej w ieloletniej w id ać w yraźnie, że w XIX w ie k u zim y były zdecydow anie chłodniejsze, n a to m ia s t w y raźn y w z ro st te m p e ra tu ry zaznaczył się w całym XX s t u leciu, szczególnie w la ta c h 10., 70., 80. i 90. (rye. 1). W ty ch la ta c h w y
stą p iło bow iem najw ięk sze odchylenie te m p e ra tu ry po w ietrza w zim ie od śred n iej w ieloletniej w y n o szące w d ziesięcioleciach 1 9 1 1 / 1 2 - 1 9 2 0 / 2 1 , 1 9 7 1 /7 2 - 1 9 8 0 /8 1 , 1 9 8 1 /8 2 - 1 9 9 0 /9 1 i 1 9 9 1 /9 2 - 2 0 0 0 /0 1 odpowiednio:
1,7°, 1,8°, 1,6° i 2,3°C (ryc. 2).
N ajniższa ś re d n ia m ie się c z n a 2 1 0 -le tn ia te m p e ra tu ra pow ietrza w K ra
kow ie w y stą p iła w sty c z n iu i w y n io sła -3 ,1 ° C (tab. 1). Z ro k u n a ro k z m ie n ia ła się je d n a k w b a rd z o d u ży ch g ra n ic a c h , od -1 2 ,4 ° w 1848 do 4,0°C w 1796 ro k u . Z a k re s w a h a ń w yniósł w ięc 16,4°C.
N ajw iększym w a h a n io m z ro k u n a ro k p o d leg ała te m p e ra tu ra stycz
n ia o raz lutego. O dchylenie s ta n d a rd o w e te m p e ra tu ry ty c h m iesięcy
Z m ienność średniej tem peratury powietrza w zim ie (XII-II) i w poszczególnych m iesiącach w Krakowie w latach 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
Variability of the m ean air tem perature in w inter (D ec.-Feb.) and in particular m on th s in Cracow in th e period of 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
Temperatura [°C]
Temperature [°C]
Zima (XII-II) Winter (D ec,-Feb.)
Miesiące. — M onths
XI XII I II III
Średnia — Mean - 1 ,9 3,1 - 1 ,2 - 3 ,1 - 1 ,3 2 ,6
Najwyższa — The h igh est Rok — Year
3 ,2 1 9 8 9 /9 0
9 ,4 1926
4 ,4 1825
4 ,0 1796
5 ,6 1990
7,7 1990 N ajniższa — The low est
Rok — Year
- 1 0 ,3 1 8 2 9 /3 0
- 3 ,2 1858
- 1 3 ,7 1829
- 1 2 ,4 1848
- 1 3 ,2 1929
- 5 ,2 1845 O dchylenie standardow e
Standard deviation 2 ,4 2,1 3,1 3 ,6 3 ,4 2 ,5
[°C]
CO CO CO CO CO CO CO CO CO CD CD CD CD CD
Zimy — Winters
Rye. 1. Średnie konsekutyw ne 11-letnie oraz średnia w ieloletnia tem peratura powietrza w zim ie (XII—II) w Krakowie w latach 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2 Fig. 1. Eleven-year m oving averages and long-term m ean air tem perature
in w inter (D ec.-Feb.) in Cracow in th e period 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
w ynosiło 3,6° i 3,4°C. L uty to ta k ż e d ru g i w ko lejn ości n ajch ło d n ie jsz y m ie sią c w ro k u , ze ś re d n ią w ielo letn ią te m p e ra tu rą w K rakow ie -1 ,3 °C . Nieco w yższą te m p e ra tu rę ś re d n ią od sty c z n ia i luteg o m a g ru d zie ń i o d z n a cz a się najn iższy m i w a rto śc ia m i o d ch y len ia sta n d a rd o w e g o spo-
~a eu O Q
[°C]
2,5
1,5
0,5
-0,5
-1,5
1-1 1—1 i-i
I I
n
U .
1— —
u
1_1 u u
1- 1-
co
T
o
co
oLO
co
T
oco
co
T
oh- coT
oco co
T
oCD
co
T
oo
CD
T
o
CD
T
OCO CD
T
OLO CD
T
OCO CD
T
oh-
CD
T
C 0 C 0 C 0 C 0 C 0 C D C D C D
Dziesięciolecia — Decades
oco
CD
7
CDo
CD
T
Ryc. 2. O dchylenia średnich 10-letnich w artości tem peratury powietrza w zim ie (XII-II) od średniej wieloletniej w Krakowie
Fig. 2. Ten-year m ean air tem perature deviations from th e long-term m ean air tem perature value In w inter (D ec.-Feb.) in Cracow
ś ró d ty ch trz e ch m iesięcy. W tab eli 2 zam ieszczono dodatkow o w arto ści z lis to p a d a i m a rc a , z k tó ry c h w y n ika, że ś re d n ia te m p e r a tu r a m a rc a j e s t n iższ a od te m p e ra tu ry listo p ad a . W o b u ty c h m ie s ią c a c h śre d n ie te m p e ra tu ry p ow ietrza s p a d a ją poniżej 0°C, przy czym w iększą zm ie n n o ś c ią o d z n a cz a się te m p e ra tu ra m a rc a (tab. 2).
Szczegółow ą c h a ra k te ry s ty k ę s to s u n k ó w term ic z n y ch zim m o ż n a o trz y m ać z e sta w ia ją c c z ęsto ść w y s tę p o w a n ia ś re d n ic h m ie się c z n y ch w a rto śc i te m p e ra tu ry p o w ietrza w o k reślo n y c h p rze d z ia ła ch (tab. 3).
W K rakow ie 26,7% zim (XII—II) w la ta c h 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2 m iało ś re d n ią te m p e ra tu rę p o w ietrza powyżej lu b ró w n ą 0°C (tab. 3). W śród zim , k tó ry c h ś re d n ia te m p e ra tu ra p o w ietrza b yła poniżej 0°C, p rzew aża
j ą te ze ś re d n ią z p rze d z ia łu od - 0 ,1 ° do -2 ,0 ° C (tab. 3). W przedziale z n ajniższy m i ś re d n im i w a rto śc iam i te m p e ra tu ry pow ietrza, od -1 0 ,1 ° do -1 2 ,0 °C , z n a la z ła się tylko je d n a zim a — 1 8 2 9 /3 0 . W K rakow ie m oże się w ięc pojaw ić t a k m ro ź n a z im a ś re d n io ra z n a dw ieście lat. Z tab eli 3 w y n ik a rów nież, że z trz e c h m iesięcy zim ow ych: g ru d n ia , sty c z n ia i lutego, najczęściej te m p e ra tu rę p o w ietrza poniżej 0°C m iał styczeń.
C zęstość ta k ic h p rzy p ad kó w w y n o siła 77,1% . G ru d z ie ń m iał n ieznaczn ie częściej ś re d n ią te m p e ra tu rę p o w ietrza poniżej 0°C (61,4%) n iż lu ty
(59,0%). J
Z im a w K rakow ie n ie o g ran ic za się w yłącznie do trz e c h m iesięcy.
W a ru n k i c h a ra k te ry s ty c z n e d la tej p o ry ro k u m o gą w ystępow ać rów nież
C zęstość (w %) w artości tem peratury średniej m iesięcznej 1 zim y (XII—II) w poszczególnych przedziałach w Krakowie w latach 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 / 0 2 Frequency (In %) o f th e m ean m onthly and w inter (D ec.-Feb.) tem perature v a lu es In
particular sectio n s In Cracow In the period o f 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
Tem peratura [°C]
T em perature [ C]
od do — from to
M iesiące — M onths Zima — W inter
XI XII I II III XII-II
8 ,0 - 9 ,9 0 ,9 — — — — —
6 ,0 - 7 ,9 6 ,2 — — — 11,0 —
4 ,0 - 5 ,9 2 8 ,6 1,0 0 ,5 3 ,3 2 1 ,9 —
2 ,0 - 3 ,9 3 4 ,8 1 2,4 4 ,7 10,0 28 ,1 3 ,3
0 ,0 - 1 ,9 2 1 ,4 2 4 ,8 17,6 2 7 ,6 2 2 ,4 2 3 ,3
O11
Ö1 6 ,7 2 9 ,0 2 0 ,5 2 4 ,3 13,8 2 9 ,5
O11
1 1,4 15,2 2 0 ,5 15,7 1,9 2 3 ,8
O(£>11
1 — 8 ,6 15,2 8 ,6 1,0 15,7
- 6 , 1 — 8 ,0 — 5 ,7 11,9 5 ,7 — 3 ,8
- 8 , 1 — 10,0 — 1,4 4 ,3 3 ,3 — —
- 1 0 , 1 — 12,0 — 0 ,9 3 ,8 0 ,9 — 0 ,5
- 1 2 , 1 — 14,0 — 0 ,5 1,0 0 ,5 — —
> 0 9 1 ,9 3 8 ,6 2 2 ,9 4 1 ,0 8 3 ,3 2 6 ,7
< 0 8,1 6 1 ,4 77,1 5 9 ,0 16,7 7 3 ,3
w listo p ad zie i m a r c u (tab. 2, 3), a n a w e t j a k się będ zie m o ż n a później p rze k o n a ć — w p a ź d z ie rn ik u i k w ietn iu . Ś re d n ia m ie się c z n a te m p e ra t u r a p ow ietrza w listo p ad zie i m a r c u b y ła u je m n a w K rakow ie od p o w iednio w 8,1 i 16,7% (tab. 3). We w sz y stk ic h p rz y p a d k a c h co n ajm n iej 2 -k ro tn ie częściej ś re d n ia te m p e r a tu r a m a r c a j e s t n iższ a od 0°C n iż ś re d n ia listo p a d a . S łu s z n e j e s t w ięc założenie H. M i t o s k a (1961) i S. P a c z o s a (1982), ab y do m iesięcy zim ow ych w łączyć m arzec, ale czy tylko m arz ec ?
Najczęściej w lite ra tu rz e klim atologicznej p o d a je się, że n a jc h ło d niejszym m ie sią c e m ro k u w Polsce j e s t styczeń. W rzeczyw istości był o n n im tylko w około połowie la t analizow anych okresów , dokładnie w 51,4%
w sz y stk ic h p rzy p ad k ó w an alizo w a n y ch zim w b a d a n y m 21 0-leciu . N aj
niższ a ś re d n ia m iesięczn a te m p e ra tu ra pow ietrza m oże bow iem w y stąp ić w je d n y m z c z te re c h p o z o sta ły ch m iesięcy (tab. 4). W arto zw rócić u w a gę, że w Krakowie listopad był częściej najchłodniejszym m iesiącem (2,4%) n iż m arz ec (1,4%). D latego te ż a n a lizu ją c w a ru n k i term ic z n e zim pow in
no się dodatk ow o b a d a ć n ie tylko m arz ec ale ta k ż e listo p ad , zw łaszcza
C zęstość (w %) najniższej średniej m iesięcznej tem peratury powietrza w Krakowie w la ta ch 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
Frequency (In %) o f th e low est m ean m onthly tem perature In Cracow In th e period 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
T a b e l a 4 — T a b l e 4
M iesiące — M onths XI XII I II III XI-III
C zęstość — F requency 2 ,4 19,6 5 1 ,0 2 5 ,5 1,5 100,0
że w o s ta tn ic h la ta c h m am y do c zy n ien ia z b a rd z o łag o dny m i zim am i, w k tó iy c h n ajc h ło d n ie jsz y m m ie sią c e m był w ła śn ie listo p ad , n p . w ro k u
1 9 8 8 /8 9 .
In te r e s u ją c e p raw id ło w o ści o trz y m a ła U. K o s s o w s k a - C e z a k (1977, 1998) u p o rz ą d k o w u ją c kolejno trzy m ie sią c e zim owe: g ru d zie ń (G), sty c z e ń (S) i lu ty (L) od n ajch ło d n iejszeg o do najcieplejszego. Każdy z n ic h m oże być zaró w n o najcieplejszym , j a k i n ajch ło d n ie jsz y m m ie sią cem zim y, d latego m ożliw ych j e s t sześć kom binacji: SGL, SLG, LSG, LGS, GSL, GLS. Ś re d n ie w a ru n k i w W arszaw ie p rze d staw ia ł typ SLG.
N ajrzadziej pojaw iały się zim y, w k tó iy c h najciep lejszy m m ie sią c e m był sty czeń, czyli GLS i LGS ( K o s s o w s k a - C e z a k 1977, 1998). W K ra
kow ie było p o d o b n ie, p rzy czym najczęściej w y stępow ał ty p zim y SGL, a ja k o d ru g i SLG (tab. 5), z n a jm n ie js z ą c z ęsto ścią pojaw iły się ta k j a k w W arszaw ie typy z n ajciep lejszy m styczniem .
Z tab e li 4 w y n ik a je d n a k , że n ajch ło d n iejszy m i m ie sią c a m i zim y m o g ą być listo p a d lu b m arzec, a n ie tylko g ru d zie ń , sty c z e ń czy luty.
G dyby w ięc w ziąć p o d u w ag ę n ie tylko trzy ale pięć m iesięcy (XI—III) to k o m b in a c ji typów zim byłoby zn a cz n ie więcej. W K rakow ie było bow iem 36,2% zim , w k tó iy c h m o żn a było w yróżnić in n ą kolejność trz e ch pierw szych m iesięcy n iż p rz e d sta w io n ą w tab e li 5.
N a p o d sta w ie p rz e d sta w io n y c h za le ż n o śc i m o ż n a zgodzić się ze stw ie rd z en ie m U. K o s s o w s k i e j - C e z a k (1977), że sty c z e ń n ie ch a - ra k te iy z u je najlepiej w a ru n k ó w te rm ic z n y ch całej zim y. A u to rk a d y sp o n o w a ła 8 4 -le tn ią s e rią ob serw acji w W arszaw ie (1 8 8 5 -1 9 7 0 , b ez zim
1 8 8 4 /8 5 i 1 9 4 4 /4 5 ) i u z n a ła , że an alizo w an y o k res j e s t zb y t k ró tk i aby w yciąg n ąć p ełniejsze w n io sk i, ale w ydaje się że „w p rz y p a d k u zim p rze c ię tn y c h sty c z e ń d o b rze c h a ra k te ry z u je te m p e ra tu rę całego s e z o n u , n a to m ia s t w c iąg ach la t o z im a ch w yraźn ie cieplejszych lu b ch ło d n iej
szy ch od p rze c ię tn y c h te m p e ra tu ra sty c z n ia o k azu je się n iż sz a od tem - p e r a tu iy całej zim y ”. A u to rk a n iniejszego o p ra c o w a n ia d o k o n a ła p ró b y p o ró w n an ia w yników u zy sk an y c h przez U. K o s s o w s k ą - C e z a k (1977)
C zęstość typów zim (XII—II) w ydzielonych n a podstaw ie kolejności najniższej średniej m iesięcznej tem peratury pow ietrza w Krakowie w latach 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2 Frequency (in %) o f w inter typ es (D ec.-Feb.) b ased on the order o f the low est m ean
m onthly tem perature in Cracow in th e period 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
Typy zim W inter typ es
C zęstcś ć [%]
F requency [%]
S ty c z e ń -g r u d z ie ń -lu ty
J a n u a r y - D ecem b er-F eb ru ary 2 6 ,7
S ty c z e ń -lu ty -g r u d z ie ń
J a n u a r y -F e b r u a r y -D ecem ber 2 3 ,3
L u ty -sty czeń -g ru d zień
F eb ru a ry -J a n u a r y - D ecem ber 18,1
L u ty -g ru d zień -sty czeń
F eb ru a ry -D ecem b er-J a n u a ry 9 ,8
G r u d z ie ń -sty c z e ń -lu ty
D ecem b er-J a n u a ry -F eb ru a ry 14,7
G r u d z ie ń -lu ty -sty c z e ń
D ecem b er-F eb ru a ry -J a n u a ry 7 ,4
S u m a — S u m 100,0
d la W arszaw y, z d a n y m i z K rakow a w y k o rz y stu ją c p rzy ty m zn a cz n ie d łu ższą, 2 1 0 -le tn ią serię obserw acji.
W K rakow ie 32,3% zim m iało te m p e ra tu rę s ty c z n ia od b ieg ającą od te m p e ra tu ry zim y o ± 1 odchylenie sta n d a rd o w e . N ieznacznie więcej było przypadków , kiedy te m p e ra tu ra sty czn ia b y ła n iższa od te m p e ra tu ry całej zim y, p rzy czym n ajw ięk sze różnice w ystępow ały p o d c z as zim m ro źn y ch i p rze c ię tn y c h (z te m p e ra tu rą zb liżo n ą do śre d n ie j w ieloletniej). Niewiele było p rzypadków , kiedy d u ż a ró żn ic a w y stą p iła p o d c z as zim ciepłych.
Z p rze d staw io n y c h w n io sk ów w yn ik a, że te m p e ra tu ra sty c z n ia w K rako
wie nie zaw sze dobrze c h a ra k te ry z u je te m p e ra tu rę n a w e t p rzeciętn y ch zim.
Z przepro w ad zo nej an alizy w y n ik a, że przy c h a ra k te ry s ty c e w a r u n ków term iczn y ch zim n a p o d staw ie śre d n ic h m iesięczn ych w a rto śc i te m p e ra tu ry p o w ietrza lepiej j e s t przyjm ow ać z a tę p o rę ro k u co n ajm n iej trzy m iesiące (XII—II). T e m p e ra tu ra sty czn ia, choć najlepiej o d d a ją c a w a ru n k i całego se z o n u sp o śró d p o zo stały ch m iesięcy, zwykle m a n iższ ą lu b w yższą te m p e ra tu rę pow ietrza.
C zęsto w lite ra tu rz e klim atologicznej d o k o n u je się klasyfikacji zim (XII—II) n a p o dstaw ie średniej te m p e ra tu ry pow ietrza, gdyż przyjm uje się, że je d e n m ie sią c zim ow y o b a rd z o d u ż y c h o d c h y le n iac h od śred n iej, przy d o d a tn ic h o d c h y le n iac h dw óch p o z o sta ły ch m iesięcy, n ie decyd uje o c h a ra k te rz e ś re d n im całej zim y ( S c h m u c k 1967).
K lasyfikację zim n a p o d staw ie średn iej te m p e ra tu ry pow ietrza z m ie
sięcy g ru d z ie ń -lu ty zap ro p o n o w ały H. L o r e n c i M. S u w a l s k a - B o - g u c k a (1995). T e n 11-sto p nio w y podział o p a rty j e s t n a w a rto ś c ia c h ś re d n ic h te m p e ra tu ry zim y i jej o d c h y le n iu sta n d a rd o w y m od śred niej w ieloletniej (tab. 6). W K rakow ie w całym an alizo w an y m o k resie częściej pojaw iały się zim y ciepłe (37,6%) n iż n o rm a ln e (32,9%) i m roźn e (29,5%) (tab. 6).
W Krakowie nie w ystąpiły, w edług przedstaw ionej sk ali ostrości, zim y e k s tre m a ln ie ciepłe (tab. 6). A n o m aln ie ciep ła b y ła z im a 1 9 8 9 /9 0 , a b a r dzo ciepłe: 1 8 4 2 /4 3 i 1 9 1 5 /1 6 , 1 9 7 4 /7 5 , 1 9 8 7 /8 8 , 1 9 8 8 /8 9 , 1 9 8 9 /9 0 ,
T a b e l a 6 — T a b l e 6 C zęstość zim (w %) w poszczególnych k lasach ostrości w edług klasyfikacji H. L o r e n c
1 M. S u w a l s k i e j - B o g u c k i e j (1995) w Krakowie w latach 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2 Frequency o f w inters (in %) in particular severity cla sse s, according to classification
b y H. L o r e n c and M. S u w a l s k a - B o g u c k a (1995), in Cracow in th e period 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
Klasa C lass
Charakter zim y Character o f w inter
Zakres tem peratury Tem perature range
Częstoś ć [%]
Frequency [%]
1 E kstrem alnie ciepła
Extrem ely warm t > 4 r + 2,5 a —
2 A nom alnie ciepła
A nom alously w arm 4 r + 2 ,0 a< 4 < 4 r + 2 ,5 a 0 ,5 3 Bardzo ciep ła — Very warm 4 r+ l,5 a < 4 2 4 r + 2 ,0 a 3 ,8
4 C iepła — Warm 4 r+ l,0 a < 4 2 4 r + 1,5a 8,1
5 Lekko ciepła — Slightly w arm 4 r+ 0 ,5 a < 4 2 4 r + 1,0a 2 5 ,2 6 N orm alna — Normal 4 r - 0 ,5 a 2 4 2 4 r + 0 ,5 a 3 2 ,9 7 Lekko m roźna — Slightly cold 4 r — 1,0a 2 4 2 4 r - 0 ,5 a 11, 0
8 M roźna — Cold 4 r 1,5a 2 4 2 4 r - 1,0a 11, 4
9 Bardzo m roźn a — Very cold 4 r — 2 ,0 a 2 4 2 4 r - 1,5a 2 ,8 10 A nom alnie m roźna
A nom alously cold 4 r — 2 ,5 a 2 4 2 4 r - 2 ,0 a 3 ,3 11 E strem alnie m roźna
Extrem ely cold 4 < 4r 2 ,5 a 1,0
Ciepłe razem (1-5)
Together w arm 3 7 ,6
Mroźne razem ( 7- 11)
Together cold 2 9 ,5
w la ta c h 80. i 90. XX s tu le c ia (ryc. 3).
W K rakow ie w y stąp iły dwie zim y e k stre m a ln ie m roźne: 1 7 9 8 /9 9 i 1 8 2 9 /3 0 . P rzy p ad ały o n e w yłącznie n a ko n iec XVIII o raz XIX w iek (lyc. 3). Do zim a n o m a ln ie m ro źn y ch m o ż n a zaliczyć w te z lat: 1 8 3 7 / / 3 8 , 1 8 4 0 /4 1 , 1 8 7 0 /7 1 , 1 9 2 8 /2 9 , 1 9 3 9 /4 0 , 1 9 4 6 /4 7 , 1 9 6 2 /6 3 .
coo 0 - 1 -
2 3 4 -■
6 -
7 -
9 -
12
1989/90
1842/43 1915/16' 1974/75' * ' '
---4--- * * .
- - - - ♦ - - - ♦ ♦ - -44- - - •
♦ ♦ ♦ - ♦ 4 » ♦ - ♦ 44- - 4 M -4 « 4 4 - - ♦ - - l > U l ♦ » M M » » « i - 44 ♦
« « « » « 4444 ♦ 4M I4 -4 -4 4 - W I - I ■ I I I I I I M IH ♦ ♦ - I — I 4 4 - 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 - --- 4 4 4 44- 4 4 ---- 4 » --- ♦ 4 4 4 4» 4 4 -4-44 4 4
♦ 4M 4 4 4 4M» 4 4 4 - 4 4 » - 4 - 4 --- ♦ 44--- ♦ --- 4 ---
' * * * "1837/38" "1840/41" ' ♦ 1946/47
" A ^ * * *{870171 1928/29 ' * "^1939/40 '*'1962/63
" 1 /9 8 99 " 1829/30 " " ’ " ... - - - - ...
< 0 < 0 C D < D < 0 C 0 < D < 0 < 0 < 0 < 0 < 0 < 0 C 0 < 0 C 0 < 0 C 0 < 0 < 0 < 0 < 0 C 0 C D
oo en CM 00 LO co CM 00 LO co
L O L O L O I O I O I O L O L O L O L O L O L O L O L O I O L O L O L O L O L O I O L O U O L O N . O O C h O - < - C M C O M - L O < O N - O O C h O - < - C 4 C O M - l O < O N - O O a ) 0
r ^ . p ~ . r - . o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o c n c h c h c h c h c 7 ) a i c n c n c h o
Zimy — Winters
Ryc. 3 . Rozkład często ści zim w poszczególnych k la sa ch ostrości w edług klasyfikacji H. L o r e n c i M. S u w a l s k i e j - B o g u c k i e j (1995) w Krakowie w latach
1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
Fig. 3. W inter frequency distribution in particular severity c la s se s, according to the classification b y H. L o r e n c and M. S u w a l s k a - B o g u c k a (1995) in Cracow
in the period 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
CHARAKTERYSTYKA TERMICZNA ZIM NA PODSTAWIE WARTOŚCI DOBOWYCH
O g raniczen ie się do an alizy zim o p ierając się n a ś re d n ic h m iesięczn y ch w a rto ś c ia c h te m p e ra tu ry p o w ietrza n ie od daje ich w łaściw ego c h a ra k te ru . Z uw agi n a b a rd z o d u ż ą zm ie n n o ść tej p o iy ro k u k o n ie c z n a sta je się ich a n a liz a n a p o d staw ie w a rto śc i dobow ych te m p e ra tu ry o raz w y
zn a cz e n ie d a t p o c z ą tk u i k o ń c a dla każdej zim y oddzielnie.
DATY POCZĄTKU I KOŃCA ZIM
W la ta c h 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2 w K rakow ie zim y najczęściej m iały swój p o c z ąte k w drugiej dekadzie lis to p a d a (35,9%), n a to m ia s t kon iec w trz e
ciej d ek ad zie m a rc a (35,4%). Były je d n a k i ta k ie zim y, w k tó ry c h pierw szy d zień zim ow y pojaw ił się w p a ź d z ie rn ik u (najw cześniej zim ą 1 9 0 8 / / 0 9 — 19 X) lu b dopiero w g ru d n iu (najpóźniej 2 0 XII zim ą 2 0 0 0 /0 1 ) albo tak ie , k tó iy c h o s ta tn i dzień zim owy p rzy p a d a ł n a sty c z e ń (najw cześ
niej 2 4 I z im a 1 9 8 9 /9 0 ) lu b kw iecień (najpóźniej 2 6 IV zim a 1 8 1 6 /1 7 roku).
W K rakow ie najw cześniej zim y zaczy nały się w la ta c h 60. XIX w ie
k u (11 listo p ad a), n a to m ia s t n ajp ó źn iej w la ta c h 3 0., 60. i 70. XX s t u lecia (25 listo p ad a) (lyc. 4). D aty k o ń c a zim s ą b a rd z o z m ie n n e z ro k u n a rok. W o s ta tn ic h la ta c h XX w iek u , zim y kończyły się najw cześniej,
Daty początku — Dates of beginning
CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM
CM CO LO CO Is- CO 0 5 O CM CO {£5 CO h - CO 0 5 O
T- T—
T- CM CO ^ r LO CO Is- CO 0 5 o T- CM CO ^ r LO CO r- CO 0 5 o
CO CO CO CO CO CO co CO CO 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 o
T- T- T~ T— ■' T~ T“ T— ■' t- T— CM
Zimy — Winters Daty końca — Dates of ending
CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM CM
CM CO LO CO r - CO 0 5 o CM CO LO CO h - CO 0 5 O
T-- T--
T-- CM CO ^ r LO CO h - CO 0 5 o T-- CM CO ^ r LO CO r - CO 0 5 o
CO CO CO CO CO CO CO CO CO 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 o
T - T - T— T - T“ t- CM
Zimy — Winters
Ryc. 4. Średnie konsekutyw ne 11-letnie oraz średnie w ieloletnie daty początku i końca zim w Krakowie w latach 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
Fig. 4. Eleven-year m oving averages and long-term m ean s o f the beginning and ending d ates o f w inters in the period 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
w iek u i w pierw szych dw óch 10-łeciach XX s tu le c ia (średnio po 2 5 m a r ca). O d p o c z ą tk u XX stu le c ia z a z n a c z a się w Krakow ie w y ra ź n a te n d e n cja co raz w cześniejszego k o ń c a zim . Pod ko n iec om aw ianego o k re s u zim y k o ń c z ą się b ow iem p raw ie o m ie sią c w cześniej n iż n a p o c z ą tk u w iek u. B ardzo in te re s u ją c o n a ty m tle p rz e d sta w ia ją się d a ty p o c z ą tk u i k o ń c a zim w o s ta tn ic h 21 la ta c h ( 1 9 8 1 /8 2 - 2 0 0 1 /0 2 ) w Krakowie.
S p o śró d n ic h a ż 71,4% zaczęło się w listop adzie, z czego 60% w drugiej dek ad zie tego m iesiąca. O zn acza to, że p o c z ą te k zim w ty ch la ta c h nie odbiegał z a sa d n icz o od śred n iej p o n a d d w u stu le tn ie j. O d m ien n ie n iż śre d n ie w ieloletnie k ształto w ały się d a ty k o ń c a tej p o iy ro k u w K rako wie. Tylko 14% z n ic h m ia ła swój k o n iec t a k j a k najczęściej w całym a n alizo w an y m okresie, czyli w trzeciej d ek ad zie m a rc a , a a ż 71,4%
w cześniej. Z a s k a k u ją c y był ko n iec zim 1 9 8 8 /8 9 i 1 9 8 9 /9 0 . P ierw sza z n ic h zak o ń czy ła się w K rakow ie 2 9 sty czn ia, a d ru g a j u ż 14 stycznia.
DŁUGOŚĆ ZIM
D ługość zim o k re ślo n a n a p o d staw ie pierw szego i o sta tn ie g o d n ia zim o
wego w K rakow ie w la ta c h 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2 w yn osiła śre d n io 126 dni, przy czym w a h a ła się od 58 do 169 dni. N ajk ró tszą b y ła zim a 1 9 8 9 /9 0 , n ajd łu ższy m i — zim y 1 8 7 6 /7 7 i 1 9 1 2 /1 3 .
W K rakow ie p o n a d 5 6 ,2 % zim m iało d łu g o ść powyżej śred n iej w ie
loletniej. N a rycinie 5 z a z n a c z a się w y raźn e z m n iejszen ie d łu gości zim
Z irry — W in ters
Ryc. 5. Średnie konsekutyw ne 11-letnie oraz średnia w ieloletnia długość zim w Krakowie w latach 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
Fig. 5. Eleven-year m oving averages and long-term m ea n o f w inter duration in Cracow in th e period 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
od p o c z ą tk u b a d a n e g o o k re su . N ajdłuższe zim y w ystępow ały w XIX i n a p o c z ą tk u XX w iek u , n a to m ia s t n a jk ró tsz e w drugiej połowie ubiegłego stu le c ia . Do w yjątkow ych n a le ż a ła z im a 1 9 7 4 /7 5 . W K rakow ie trw a ła o n a 79 dni. W 15-leciu ( 1 9 8 1 /8 2 - 1 9 9 5 /9 6 ) pojaw iały się zim y k ró tsz e od śred n iej w ieloletniej o p o n a d d w a tygodnie. N a ich dłu g o ść w p ły n ęła głównie d a ta k o ń c a tej p o iy ro k u . Najczęściej k ró tk ie zim y były z a ra z em w cześn ie k o ń czący m i się.
A n alizu jąc d a ty p o c z ą tk u i k o ń c a zim n ależy je d n a k p a m ię ta ć , że w y k o rz y sta n a m e to d a u m o żliwiła o k reślen ie p o ten cjaln eg o o k re s u zim o
w ego, d latego p rzy an alizie d łu g o ści tej p o iy ro k u d o b rze j e s t w ykorzy
s ta ć rów n ież p o śre d n ie sposoby. D ługość zim m o ż n a bow iem określić m iędzy in n y m i n a p o d staw ie liczby d n i zim ow ych.
LICZBA DNI ZIMOWYCH (t < 0°C)v s r '
O p raco w an e m a te ria ły z K rak o w a z la t 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2 pozwoliły stw ierdzić, że p rzeciętn ie w ok resie zim ow ym było 6 4 ,8 d n i z tśr < 0°C.
W k o lejn y ch la ta c h zm ien iały się one w sz ero k im z a k re sie , od 21 d n i w 1 9 7 4 /7 5 do 111 d n i w 1 8 2 9 /3 0 ro k u . N ajw iększa liczba d n i zim o
w y ch p rz y p a d a n a sty c z e ń o raz p o zo stałe d w a m iesiące zim ow e, g ru d zień i luty. P o n a d 10% an a lizo w a n y ch d n i w y stąp iło w m a rc u , a nieco m niej w listopadzie. D ni zim ow e m o gą je d n a k pojaw iać się j u ż w p a ź d z ie rn ik u i w k w ietn iu . W K rakow ie w ty ch s k ra jn y c h m ie sią c a c h było 0,4% w sz y stk ic h d n i z tśr< 0°C.
N a p o d sta w ie śred n iej k o n se k u ty w n ej 11-letniej m o ż n a prześledzić te n d e n c ję z m ia n liczby d n i zim ow ych (iyc. 6). Od 1825 do 1900 ro k u w y stąp ił w K rakow ie o k res z liczbą d n i zim ow ych zn a cz n ie przew yższa
j ą c ą ś re d n ią w ieloletnią. Szczególnie m ro źn e p o d w zględem o m aw ian y ch d n i były la ta 50. i 90. XIX stu le c ia . Ś re d n ia liczb a d n i z tśr < 0°C w y n o siła w K rakow ie odpow iednio 7 8 i 8 3 dni. L a ta 20. i 30. XX w iek u ró w nież w K rakow ie zaznaczyły się zw iększon ą liczbą d n i zim ow ych.
Ł agodne zim y, z niew ielk ą liczbą d n i z tśr < 0°C w ystępow ały w K rako
w ie w la ta c h : 1 7 9 0 / 9 1 - 1 8 0 0 / 0 1 , 1 8 1 0 /1 1 - 1 8 3 0 /3 1 , 1 9 0 0 /0 1 - 1 9 2 0 /2 1 , o raz po 1965 ro k u . Od p o c z ą tk u la t 70. XX w ie k u z a zn a c z a się w yraźny o k re s ocieplenia, k tó ry trw a do la t o b ecn y ch z n iew ielkim ochłod zeniem w pierw szej połowie la t 80.
Do n ajm ro źn ie jsz y c h zim w K rakow ie w XIX w ie k u n a le ż a ła z im a 1 8 2 9 /3 0 (111 d n i zim owych) i 1 8 7 4 /7 5 (106 dni), a w XX stu le c iu : 1 9 9 5 /9 6 (100 dni) i 1 9 0 8 /0 9 (97 dni). Do n ajłag o d n iejszy ch zim m o żn a n a to m ia s t zaliczyć: 1 8 2 3 /2 4 (33 d n i zimowe) w XIX i 1 9 7 4 /7 5 (21 dni) w XX stu le c iu .
T- CM CO i n CO N- 00 0 5 C5 t- I N CO LĆ5 CD N. -ĘQ 0 5 C5
C O O D O D O D C O O O D O O O D O O O O O O O O O O O
Zimy — Winters
Ryc. 6. Średnie konsekutyw ne 11-letnie oraz średnia w ieloletnia liczba dni zim owych ( t r< 0°C) w Krakowie w latach 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 / 0 2
Fig. 6. Eleven-year m oving averages and long-term m ean o f th e num ber o f w inter days (r .< 0°C) in Cracow in th e period 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
LICZBA DNI MROŹNYCH ( t ^ < 0°C)
D użym w a h a n io m w Krakowie podlegała liczba d n i z tmax < 0°C. Było ich ś re d n io w b a d a n y m 2 1 0 -le c iu 3 8 ,7 dni. Z m ieniały się je d n a k on e w b a r dzo d u ż y c h g ra n ic a c h , od 2 d n i z im ą 1 9 7 4 /7 5 do p o n a d 8 7 d n i zim ą
1 8 2 9 /3 0 .
R y cin a 7 p o zw ala w sp o só b u p ro sz c z o n y o k reślić zm ie n n o ść w cza
sie analizow anego e le m e n tu , a dzięki jeg o o d ch y lenio m od śred n iej w ie
loletniej — inform ow ać o flu k tu a cji. Od la t 20. do k o ń c a XIX w iek u w ystępow ały zim y z liczbą d n i m ro ź n y c h z n a cz n ie p rz e k ra c z a ją c ą ś re d n ią w ieloletnią. N a p o c z ą tk u XX s tu le c ia zaznaczył się s p a d e k ty c h dn i z k ró tk im i o k re sa m i w z ro s tu w la ta c h : 1 9 3 5 / 3 6 - 1 9 4 5 / 4 6 i 1 9 6 0 /6 1
- 1 9 6 6 /6 7 . N ajw iększy s p a d e k d n i z tmax< 0°C w y stąp ił w la ta c h 70.
i w drugiej połowie la t 80. XX stu le c ia . O bliczony s p a d e k ty c h d ni w całym b a d a n y m o k resie w yniósł w K rakow ie 11 d n i n a 100 lat.
N ajm roźniejsze zim y p od w zględem liczby d n i z i „ < 0°C w y stęp o w ały głównie w XIX w iek u, n a le ż ą do n ic h m .in . 1 8 2 9 /3 0 i 1 8 4 0 /4 1 . W XX w ie k u p rzew ażały zim y łag o d n e z liczbą d n i m ro ź n y c h poniżej 14 dni, do k tó iy c h m o ż n a zaliczyć zim ę 1 9 7 4 /7 5 o raz a ż pięć z o s ta t
n ic h 21 la t analizow an eg o o k resu : 1 9 8 2 /8 3 , 1 9 8 7 /8 8 , 1 9 8 8 /8 9 , 1 9 9 7 / / 9 8 i 1 9 9 9 /2 0 0 0 .
Zimy — Winters
Ryc. 7. Średnie konsekutyw ne 11-letnie oraz średnia w ieloletnia liczba dni m roźnych (tmax< 0°C) w Krakowie w latach 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2 Fig. 7. Eleven-year moving averages and long-term m ean o f th e num ber
o f frosty d ays (t < 0°C) in Cracow in th e period 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
N ajw iększa liczb a d n i m ro ź n y c h p rz y p a d a ła w K rakow ie n a sty czeń oraz n a d w a p o zo stałe m iesiące zim y s ta n d a rd o w e j — g ru d z ie ń i luty.
D ni z tmax < 0°C p o jaw iają się je d n a k zn a cz n ie częściej w g ru d n iu n iż w lu ty m o raz w listo p ad zie n iż w m a rc u . O m aw iane d n i m o g ą je d n a k w y stąp ić ta k ż e w p a ź d z ie rn ik u i k w ietn iu . W K rakow ie ra z n a 100 la t m oże pojaw ić się d zień z t < 0°C w p a ź d zie rn ik u . W K rakow ie n a j
w cześniej dzień m ro źn y pojaw ił się 20 p a ź d z ie rn ik a 1908 ro k u . Od p o c z ą tk u analizow anego o k re s u z a z n a c z a się w y raźn ie s k ra c a n ie p o te n cjalnego o k re s u w y stę p o w a n ia d n i m ro źn y ch , p o d o b n ie j a k to m iało m iejsce w p rz y p a d k u d n i zim ow ych. Pierw szy dzień po jaw ia się o około 2 0 d n i później n iż n a p o c z ą tk u b a d a n e g o o k re su , n a to m ia s t o s ta tn i dzień o około 2 0 d n i w cześniej. W yn ika z tego, że o becn ie p o ten c jaln y o k res z tmax < 0°C j e s t k ró tsz y śre d n io o około m ie sią c n iż n a p o c z ą tk u XIX w ieku.
LICZBA DNI BARDZO MROŹNYCH (t < - 10 C)
D ni b a rd z o m ro źn e n ie pojaw iają się w K rakow ie każdej zimy. Nie w y stąp iły on e w 4 2 ,7 % przypadków . W w ieloleciu d n i b a rd z o m ro źn y ch było śre d n io 3,1 dn i, najw ięcej zim ą 1 8 2 9 /3 0 (34 dni). R ów nież w przy
p a d k u ty c h d n i w yraźn ie z a z n a c z a się s p a d e k ich liczby (lyc. 8). T en-
Zimy — Winters
Rys. 8. Średnie k onsekutyw ne 11-letnie oraz średnia w ieloletnia liczba dni bardzo m roźnych (tafc< -10°C ) w Krakowie w latach 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
Fig. 8. Eleven-year m oving averages and long-term m ean o f the num ber o f severe frost days (C.,.< -10"C) in Cracow in th e period 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
d e n c ja t a trw a je d n a k j u ż od drugiej połowy la t 40. XX s tu le c ia z b a r dzo k ró tk im i o k re sa m i w z ro s tu (ryc. 8).
W śród w sz y stk ic h d n i b a rd z o m ro źn y ch , k tó re w ystępow ały w K ra
kowie w b a d a n y c h 210-leciu, p o n a d połow a (52,1%) w ystępow ała w stycz
n iu . S p o śró d p o zo stały ch m iesięcy zim ow ych było ich z n a cz n ie więcej w g ru d n iu (26,2%) n iż w lu ty m (20,3%). D ni b a rd z o m ro ź n e m og ą się je d n a k także pojaw iać j u ż w listopadzie j a k to m iało m iejsce w 0,7% a n a
lizow anych p rzypadków o raz jeszcze w m arc u , rów nież z częstością 0,7% .
SUMA ZIMNA (Zt.r < 0°C)
S u m a z im n a j e s t od d a w n a p o w szech nie w yko rzysty w an ym k ry te riu m w klim atologii do c h a ra k te ry sty k i i klasyfikacji zim ( K o s i b a 1954; M i- t o s e k 1961; P a c z o s 1982). C zęsto tylko n a p o d sta w ie w a rto śc i tego w s k a ź n ik a w yró żn ian o zim y n ajm ro źn ie jsz e i najłago dn iejsze.
W Krakowie ś re d n ia w arto ść su m y zim a (Z tr< 0°C) w ynosiła -3 0 6 ,3 °.
W k olejn ych la ta c h z m ie n ia ła się o n a w b a rd z o szero k im z a k re sie , od -1 1 1 1 ,0 ° zim ą 1 8 2 9 /3 0 do -3 3 ,8 ° w 1 9 7 4 /7 5 . Przebieg śre d n ic h k o n se- k u ty w n y c h 11-le tn ic h w a rto śc i s u m y z im n a (lyc. 9) j e s t b a rd z o zbliżony do analogicznego p rzeb ieg u liczby d n i zim ow ych (ryc. 6). Szczególnie w y raźnie w p rz y p a d k u I ć r< 0°C o d z n a cz a ją się niezw ykle m ro ź n e zim y w pierw szej połowie XIX w ie k u o raz b a rd z o łag o d n e n a p o c z ą tk u i pod ko n iec XX stu le c ia .
& 0 ä. so
I -100 'S -150
I -200
W
I -250
y
-300ro" -350 I -400 1 -450
« -500
Zimy — Winters
R ys. 9. Średnie konsekutyw ne 11-letnie oraz śred n ia w ieloletnia w artość su m y zim na 0°C) w Krakowie w latach 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2 Fig. 9. Eleven-year moving averages and long-term m ean o f the su m of frost
0°C) in Cracow in the period 1 7 9 2 /9 3 - 2 0 0 1 /0 2
WNIOSKI
P rzep ro w ad zo n a w n in iejszy m o p rac o w an iu c h a ra k te ry s ty k a w a ru n k ó w te rm ic z n y ch zim w la ta c h 1 7 9 2 / 9 3 - 2 0 0 1 / 0 2 (210 zim n a p o d staw ie w a rto śc i ś re d n ic h m iesięczn y ch i 192 zim y n a p o d sta w ie ś re d n ic h do bowych) pozwoliły z b a d a ć zm ie n n o ść i flu k tu a c je term ik i i d ług ości tej p o iy ro k u . W ydaje się, że m o ż n a w yróżnić co n ajm n iej trzy c h a ra k te ry sty czn e o k resy w p rzeb ieg u w a ru n k ó w te rm ic z n y ch zim: do około 1830 ro k u , do 1890 o raz do k o ń c a XX stu le c ia . Pierw szy o k res, od p o c z ą tk u ob serw acji w K rakow ie do 1830 r., j e s t je d n a k zb y t k ró tk i, a b y go w n i
kliw ie przean alizow ać, niem niej je d n a k z o sta ł o n w yróżniony, p o niew aż zauw ażo no , że w ty ch la ta c h zim y odznaczały się niezw ykle d u ż ą z m ien n o śc ią z ro k u n a rok. O bok zim niezw ykle m roźn ych (1 7 9 8 /9 9 , 1 8 2 9 /3 0 ) w ystępow ały w yjątkow o ciepłe (1 7 9 3 /9 4 , 1 8 2 1 /2 2 , 1 8 2 3 /2 4 ). D rug i w y
różn io n y o k res, o b ejm u jący la ta 1 8 3 0 -1 8 9 0 , ta k ż e w yróżniał się m ro ź
niejszym i zim am i, ale ich zm ie n n o ść nie b y ła j u ż ta k d u ża. Szczególnie w y raźn ie m o ż n a zauw ażyć z m ia n ę o stro śc i zim w y stę p u ją c ą po 1890 ro k u . Późniejsze zim y, n a le ż ą ce do w yróżnionego — trzeciego o k re s u s ą j u ż zdecydow anie łagodniejsze. Nie o zn acza to je d n a k , że n ie w y stąp iły w ted y m ro ź n e zim y. Pojaw iały się one, ale zdecydow anie rzadziej. C zęś
ciej n a to m ia s t w ystępow ały zim y łag o d n e i b a rd z o łag od n e. W ydaje się w ięc, że z a k o n iec tzw. m ałej epoki lodowej m o ż n a przyjąć o s ta tn ie la ta
