Kazimierza Górki niedźwiedź brunatny, czyli rzecz o terminologii rozwoju trwałego

(1)

Marcin Łuszczyk

Kazimierza Górki niedźwiedź

brunatny, czyli rzecz o terminologii

rozwoju trwałego

Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania 46/2, 345-358

(2)

Marcin Łuszczyk* Politechnika Opolska

KAZIMIeRZA GóRKI NIeDŹWIeDŹ BRuNAtNY,

cZYLI RZecZ O teRMINOLOGII ROZWOju tRWAłeGO

Streszczenie

W artykule opisana została dyskusja na temat nazewnictwa idei sustainable

develop-ment, jaka toczy się w Polsce. Brak konsensusu w sprawie daje pretekst niektórym

scep-tykom do uznania nowego modelu rozwoju za koncepcję mętną, niekonkretną, wyłącznie postulatywną i nienaukową. Uważne zapoznanie się z zasadami gramatyki i znaczeniem zwrotów wyrazowych wykorzystywanych do określenia polskiego odpowiednika

sustainab-le development pozwala stwierdzić, że najsustainab-lepszym okreśsustainab-leniem jest termin rozwój trwały. Słowa kluczowe: rozwój trwały, rozwój zrównoważony, rozwój sustensywny, ekorozwój

Wprowadzenie

Pojęcie rozwoju trwałego (ang. sustainable development) funkcjonuje w prze-strzeni publicznej już od kilku dekad. Zostało ono jednoznacznie zdefiniowane w 1987 roku w Raporcie Komisji ONZ pod przewodnictwem norweskiej premier Gro Harlem Brundtland (Brundtland, 1987) i oznacza paradygmat rozwoju spo-łeczno-gospodarczego, który ma być alternatywą dla dotychczasowego niestabil-nego i opartego na nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych modelu wzrostu

∗_{E-mail: m.luszczyk@po.opole.pl.}

(3)

36 GospodarkareGionalnaimiędzynarodowa

gospodarczego. W Polsce, za sprawą konstytucyjnego zapisu (Konstytucja..., 1997, art. 5) i licznych odwołań w dokumentach krajowych i unijnych1_{koncepcja ta} rów-nież wyznacza ściśle określony kierunek w kształtowaniu rozwoju społeczno-gospo-darczego. O ile na świecie kwestie terminologiczne i definicyjne zostały już dawno rozstrzygnięte – w zasadzie nigdy nie były przedmiotem sporów, o tyle w Polsce nie wypracowano jeszcze ani satysfakcjonującej definicji, ani nawet tłumaczenia termi-nu z języka angielskiego (sustainable development). W 2002 roku Barbara Piontek wymieniła 28 definicji (Piontek, 2002), sześć lat później Artur Pawłowski już 50 (Pawłowski, 2008), a w 2012 roku Piotr Jeżowski wskazał ponad sto interpretacji (Jeżowski, 2012, s. 101). Dynamiczny wzrost liczby interpretacji pojęcia rozwoju trwałego wcale jednak nie sprzyja właściwemu jego zrozumieniu, co przypuszczal-nie wynika z faktu, że „każda recepcja jest interpretacją na miarę wiedzy, przekonań i potrzeb podejmujących ją podmiotów” (Papuziński, 2013, s. 6). Brak konsensusu wśród specjalistów wcale nie musi też być oznaką twórczego rozwoju dyscypliny, sprzyja natomiast pojawiającej się od czasu do czasu krytyce ze strony pozostałych zainteresowanych zagadnieniem (Górka, 2013, s. 11). Analiza autorskich definicji pozwala stwierdzić, że specjaliści – wbrew pozorom – nie różnią się jednak zbyt-nio w rozumieniu paradygmatu i zgodnie podkreślają konieczność integracji działań o charakterze społecznym, środowiskowym i gospodarczym, co ma pozwolić na za-spokojenie potrzeb i wysoką jakość życia współczesnego pokolenia oraz przyszłych generacji. Zasadnicze znaczenie dla istoty pojęcia sustainable development ma za-tem zapewnienie wewnątrz- i międzypokoleniowej sprawiedliwości, a najwłaściw-szą interpretacją pojęcia będzie ta zawarta w Raporcie Brundtland.

Celem artykułu jest krótkie przypomnienie toczących się w Polsce dyskusji na temat tłumaczenia pojęcia sustainable development i zaproponowanie takiego zwrotu, który z jednej strony jest poprawny merytorycznie, z drugiej zaś zgodny z obowiązującymi zasadami języka polskiego. Stawiam hipotezę, że mimo pewnych wątpliwości, które również zostaną zaprezentowane w artykule, najlepszym polskim określeniem koncepcji sustainable development jest obecnie termin rozwój trwały. Brak wśród naukowców konsensusu w jakże podstawowej, bo dotyczącej

termino-1_{W preambule Traktatu o Unii Europejskiej kraje członkowskie wyraziły wolę „popierania} po-stępu gospodarczego i społecznego swych narodów poprzez urzeczywistnienie rynku wewnętrznego oraz umacnianie spójności i ochrony środowiska, przy uwzględnieniu zasady zrównoważonego rozwo-ju, oraz prowadzenia polityk, które zapewnią, że integracji gospodarczej towarzyszyć będzie równo-czesny postęp w innych dziedzinach” (Traktat..., 2010).

(4)

logii, sprawie daje pretekst niektórym sceptykom do uznania paradygmatu

sustaina-ble development za koncepcję „mętną, niekonkretną, wyłącznie postulatywną, nie-

naukową”, będącą wręcz oszustwem. W łagodniejszych wypowiedziach pojawiające się wątpliwości wyrażane są jako dylemat – „czy rozwój ten jest utopią, czy realną możliwością?” (Zacher, 2008, s. 63–68; Sztumski, 2008, s. 133–139; Borys, Czaja, 2009, s. 58; Borys, 2011, s. 76).

1. terminologia sustainable development w polsce i na świecie

Termin sustainable development, jako określenie nowego paradygmatu rozwo-ju, od publikacji Raportu Brundtland w zasadzie zdominował piśmiennictwo mię-dzynarodowe, przede wszystkim anglojęzyczne. Jedynie sporadycznie pojawiają się podobne zwroty balanced development (rozwój zrównoważony), durable

develop-ment (rozwój trwały) lub eco-developdevelop-ment (ekorozwój), który to termin jest

najstar-szy, ale także węższy (eksponujący ochronę przyrody).

W Niemczech i w krajach niemieckojęzycznych w zasadzie niemal od począt-ku ukształtowała się jednolita terminologia. Przyjęty już w dopocząt-kumentach Agendy 21 termin nachhaltige Entwicklung był jednoznacznie kojarzony z koncepcją rozwoju zdefiniowaną w Raporcie Brundtland i obecnie stosowany jest konsekwentnie we wszystkich najważniejszych dokumentach oraz piśmiennictwie naukowym. Jedynie bezpośrednio po publikacji Raportu Brundtland, pod koniec lat 80. XX wieku, w pub-likacjach stosowano pojęcie dauerhafte Entwicklung (Harborth, 1989). Do połowy lat 90. XX wieku gdzieniegdzie pojawiały się jeszcze pojęcia zukunftsfähige Ent-

wicklung (Zukunftsrat Hamburg, 1999), dauerhafte Entwicklung względnie dau-erhaft-umweltgerechte Entwicklung (Umweltgutachten, 1994; Umweltgutachten,

1996). To ostatnie pojęcie ma podkreślać przyjazny dla środowiska (proekologicz-ny) charakter rozwoju i odcisnęło zarazem swoje piętno w polskim piśmiennictwie. Klarowna sytuacja w zakresie terminologii sustainable development występuje w większości języków zaliczanych do grupy języków romańskich, a w szczególno-ści w obszarze występowania języka włoskiego i hiszpańskiego, gdzie obowiązują odpowiednio zwroty sviluppo sostenibile i desarrollo sostenible. W języku francu-skim pojęcie sustainable development oznacza développement durable (dosłowne tłumaczenie: rozwój trwały). Natomiast w Rosji i w krajach, w których powszechnie używa się języka rosyjskiego przyjął się termin устойчивое развитие (устойчивый

(5)

oznacza: stały, stabilny, stateczny). Warto dodać, że dosłowne tłumaczenie polskie-go słowa zrównoważony na język rosyjski to уравновешенный.

W Polsce natomiast, mimo upływu lat, w dalszym ciągu występują proble-my terminologiczne. Bezpośrednio po publikacji raportu Gro Harlem Brundtland w 1987 roku funkcjonowały przez krótki czas dosłowne tłumaczenia pojęcia

su-stainable development: samopodtrzymujący (samopodtrzymujący się) rozwój lub sa-mopodtrzymywany rozwój, a nawet stały rozwój (Fiedor, 1993, s. 73). W Bibliotece

Sejmu RP dokumenty Szczytu Ziemi w Rio jeszcze do tej pory można znaleźć pod hasłem ekorozwój2_{, co przypuszczalnie jest wynikiem rozpowszechnienia w Polsce} w latach 90. XX wieku nazwy ekorozwój określającej koncepcję sustainable

deve-lopment (Żylicz, 2001, s. 57).

W latach 90. XX wieku i później pojawiły się jeszcze inne propozycje polskiej nazwy dla sustainable development, w tym m.in.:

– ekologicznie trwały rozwój – niemal dosłowne tłumaczenie niemieckiego zwrotu dauerhaft-umweltgerechteEntwicklung) – na przykład w

publika-cjach Bogusława Fiedora z lat 90. XX wieku (Fiedor, 1993, s. 5),

– rozwój zrównoważony ekologicznie – w publikacjach Anny Jankowskiej- -Kłapkowskiej,

– zrównoważony rozwój – stosowany przez wielu autorów, m.in. Tadeusza Bo-rysa (Borys, 2003; Borys, 2010) i Bazylego Poskrobkę (Poskrobko, 2011), a rozpowszechniony zwłaszcza po uchwaleniu Konstytucji RP w 1997 roku,

– zrównoważony i trwały rozwój – w pracach Krzysztofa Malika (Malik, 2004) i niektórych publikacjach Stanisława Czai (Czaja, 2011, s. 152–169), – trwały rozwój – szczególnie w publikacjach Jerzego Śleszyńskiego

(Śleszyń-ski, 2011, s. 82–99) i Tomasza Żylicza, który stosuje ten termin konsekwen-tnie od wielu już lat (Żylicz, 2001, s. 57–69; Żylicz, 2002, s. 57–71; Żylicz, 2014, s. 280–288),

– rozwój trwały – taką nomenklaturę stosuje m.in. Kazimierz Górka,

– rozwój sustensywny – przede wszystkim w pracach Ryszarda Janikowskiego (Janikowski, 2009, s. 131–134; Janikowski, 2014, s. 9–26).

2_{Karta katalogowa dostępna pod adresem: https://bs.sejm.gov.pl/F?func=find-b&request=} 000004496&find_code=SYS&local_base=BIS01 (dostęp: 1.06.2016).

(6)

Istniejący niewątpliwie nieład terminologiczny dodatkowo potęguje rosnące zainteresowanie zagadnieniem ze strony przedstawicieli różnych dyscyplin nauko-wych. Ponadto niektórzy autorzy publikacji naukowych nie zawsze są konsekwentni w stosowaniu raz obranego zwrotu.

2. Dyskusja nad terminologią sustainable development w polsce Aby zaprezentować zarys toczącej się dyskusji, warto przedstawić chociaż nie-które poglądy w tej kwestii. Historycznie rzecz ujmując, jedną z pierwszych pol-skich nazw dla sustainable development był rozwój zrównoważony ekologicznie. Stopniowy rozwój gospodarki przy jednoczesnym zachowaniu równowagi ekolo-gicznej Anna Jankowska-Kłapkowska uznała za pierwszy etap przemian. Drugi etap to rozwój takiego systemu gospodarczego, który spełnia wymogi równowagi ekolo-gicznej, a jednocześnie jest w stanie dążyć do poprawy efektywności wykorzystania zasobów naturalnych. Ostatnim, trzecim etapem tego procesu byłaby pełna ekolo-gizacja systemu gospodarczego, w której równowaga ekonomiczna jest zsynchro-nizowana z dokonującymi się w środowisku przyrodniczymi zmianami, zapewnia-jąc równowagę ekologiczną i minimalizację sprzeczności pomiędzy obciążeniami i korzyściami współczesnych i przyszłych pokoleń. Najwyższy stopień równowagi w systemie społeczeństwo – środowisko – gospodarka autorka nazywa trwałym

roz-wojem, utożsamiając to pojęcie z koncepcją sustainable development (Jankowska-

-Kłapkowska, 1997, s. 7).

Popularny jeszcze w latach 90. XX wieku ekorozwój dziś należy uznać za niezbyt adekwatne określenie koncepcji sustainable development. Pojęcie

ekoroz-woju w międzynarodowym słownictwie pojawiło się pod koniec lat 70. XX wieku

w dokumentach UNEP (UNEP, 1978) i jest tam ono definiowane jako „taki przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego, który nie naruszałby w spo-sób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie doprowadzałby do de-gradacji biosfery, który godziłby prawa przyrody, ekonomii i kultury” (Poskrobko, 1998, s. 75; Kozłowski, 1996). Tak pojmowany ekorozwój odbiega zatem od współ-czesnej koncepcji sustainable development, która silnie akcentuje sprawiedliwość międzypokoleniową oraz ma cechy uniwersalności i ponadczasowości. Obydwa pojęcia jednak jako synonimiczne traktował m.in. Ignacy Sachs, który zwracał uwa-gę, że pomiędzy pojęciami ekorozwój i sustainable development nie ma istotnych

(7)

różnic. W podobny sposób na ten temat wypowiadał się również Stefan Kozłowski (Gudowski, 2009, s. 18).

Publikacje Stefana Kozłowskiego miały również duży wpływ na popularyzację w Polsce pojęcia ekorozwój (Kozłowski, 1985,1989, 1994, 1997), chociaż, zdaniem Mariusza Kistowskiego „stosowanie przez S. Kozłowskiego terminu »ekorozwój« jest bardziej wyrazem tradycji, przyzwyczajenia i prostoty tego określenia, niż prze-jawem w pełni celowego działania” (Kistowski, 2009, s. 23). Taką samą nomenkla-turę, zamiennie z terminem trwały i zrównoważony rozwój, stosował m.in. Bazyli Poskrobko, dostrzegając wówczas, że w warunkach pogłębiania się kryzysu eko-logicznego „coraz więcej zwolenników zyskuje teoria trwałego i zrównoważonego

rozwoju (sustainable development), w polskiej terminologii nazwana ekorozwojem”

(Poskrobko, 1997, s. 9; 1998, s. 75). Tomasz Żylicz trafnie i dość żartobliwie pod-sumowuje dyskusję nad współczesną adekwatnością pojęcia ekorozwój. „Ekorozwój sugeruje, że rozwój musi być ekologiczny, ale poważne potraktowanie słów wyma-gałoby zdefiniowania »ekologiczności« gospodarki i jej produktów. Najprostsze py-tanie, jakie się nasuwa, dotyczy butów ze skóry albo z tworzywa sztucznego – które z nich są bardziej ekologiczne?” (Żylicz, 2014, s. 282).

Zdaniem Józefy Famielec z metodologicznego punktu widzenia zrównoważe-nie i trwałość wzajemzrównoważe-nie się różnią, ale i uzupełniają. Zatem do czasu wypracowania wspólnego stanowiska polskich naukowców wskazane byłoby traktować obydwa pojęcia odrębnie (Famielec, 2014, s. 197). Zamienne stosowanie terminów

zrówno-ważony rozwój, rozwój trwały, trwały rozwój można z kolei dostrzec w publikacjach

między innymi Bogusława Fiedora (Fiedor, 2014, s. 211). We wcześniejszych pra-cach, z lat 90. XX wieku, Bogusław Fiedor wymiennie stosował, co zresztą wyraź-nie podkreślał, rówwyraź-nież terminy ekologiczwyraź-nie trwały rozwój i samopodtrzymujący się

rozwój (Fiedor, 1993, s. 73).

Za pozostawieniem nazwy zrównoważony rozwój jest natomiast Bazyli Po-skrobko, według którego termin ten lepiej oddaje „miękki” charakter zrównoważe-nia. Ponadto, jak dowodzi, pojęcie zrównoważony rozwój rozumiane jest jako pro-ces, a nie stan rzeczy – na co wskazywałby termin rozwój trwały (Poskrobko, 2013, s. 21–22).

Zdaniem Ryszarda Janikowskiego właściwa polska nazwa dla angielskiego terminu sustainable development to rozwój sustensywny. „Źródłosłowem terminu sustensywny jest łacina. Łacińskie sustenso / sustineo oznacza podtrzymanie,

(8)

utrzy-manie, wytrzyutrzy-manie, żywienie, trwanie”. Dosłownie tłumaczony angielski wyraz

sustainable oznacza zdolność podtrzymania, utrzymanie kogoś, trwanie bez

podda-wania się (Janikowski, 2006, s. 43).

3. Niedźwiedź brunatny a reguły języka polskiego

Polski spór o terminologię sustainable development toczy się nie tylko w kwe-stii doboru odpowiedniego przymiotnika, ale o jego umiejscowienie względem to-warzyszącego mu rzeczownika rozwój. Problem jest niebagatelny, ponieważ, jak argumentuje Stanisław Czaja, zarówno język, jak i używane w jego ramach pojęcia (kategorie) danej dyscypliny naukowej powinny mieć następujące cechy:

– bogactwo w sensie liczebności pojęć i kategorii,

– możliwość naukowej weryfikacji ich prawdziwości pojęć i kategorii,

– precyzja pojęciowa, oznaczająca jednoznaczność poszczególnych kategorii,

– użyteczność praktyczna danego pojęcia lub kategorii,

– jednoznaczny związek pomiędzy poszczególnymi pojęciami i kategoriami, tworzące sieć relacji,

– relewantność, tj. brak zbędnej treści (Czaja, 2011, s. 153).

Przedstawione cechy wymuszają precyzję i konsekwencję w przestrzeganiu za-sad pisowni danego języka. Uwaga ta dotyczy szczególnie stosowania terminologii naukowej. Zasady języka polskiego w zakresie kolejności następujących po sobie wyrazów, w tym rzeczowników i przymiotników, w gramatyce polskiej są jasno określone. O przestrzeganie tychże reguł apeluje od lat Kazimierz Górka, przedsta-wiając w tym celu przykłady związków wyrazowych oznaczających ściśle zdefinio-wane gatunki, kategorie: niedźwiedź brunatny, orzeł biały, instrument ekonomiczny, wartość dodana, stopa procentowa itp. Zamiana kolejności wyrazów w niektórych takich zwrotach zmieni diametralnie ich znaczenie.

Zgodnie z zasadami języka polskiego miejsce przymiotnika oznaczającego ce-chę doraźną, przygodną, tymczasową, a także cece-chę trwałą, ale nieistotną dla kate-goryzacji danego pojęcia, jest przed rzeczownikiem, np. gorąca zupa, świeży ser. Natomiast przymiotnik oznaczający cechę trwałą, pełniący funkcję kategoryzacyjną, w połączeniu z poprzedzającym go rzeczownikiem ściśle określa gatunek, konkretne pojęcie w danej dyscyplinie naukowej, np. niedźwiedź brunatny, ser żółty.

(9)

Jeśli dwa przymiotniki mają charakter kategoryzujący – określający konkretne pojęcie, to na pierwszym miejscu po rzeczowniku należy postawić ten, który w iden-tyfikacji pojęcia jest ważniejszy (Bańko, 2016). Na przykład ser żółty szwajcarski, ser żółty holenderski. O ile zwrot szwajcarski ser żółty oznacza jedynie ser żółty wyprodukowany w Szwajcarii (pochodzący ze Szwajcarii), ale bez wskazania jego specyficznego smaku i charakteru, o tyle ser żółty szwajcarski, np. Emmentaler, to konkretny gatunek sera twardego, podpuszczkowego i dojrzewającego. Emmentaler ma smak łagodny, słodko-orzechowy i równomiernie rozmieszczone dziury wielko-ści oliwki. Z kolei ser żółty holenderski, np. Gouda, to zupełnie inny, wielko-ściśle określo-ny gatunek sera, który zazwyczaj ma ostrzejszy smak i mniejsze dziury.

Analizując inny przykład Kazimierza Górki, instrument ekonomiczny, należy stwierdzić, że do grupy instrumentów ekonomicznych zalicza się np. podatki, opłaty. Natomiast ekonomiczny instrument to bliżej nieskategoryzowane urządzenie/narzę-dzie, o którym wiadomo tylko tyle, że jest tanie. Instrument ekonomiczny wcale nie musi być tani (ekonomiczny). Można wymienić podatki, których koszty poboru są niewspółmiernie wysokie w stosunku do dochodów budżetowych wynikających z ich funkcjonowania. Zatem zwrot: nieekonomiczny instrument ekonomiczny jest prawidłowy i logiczny, ale purysta językowy, a nawet przygodny czytelnik, szybko dostrzeże niepotrzebne powtórzenia i zasugeruje zmianę jednego z przymiotników.

Łatwo również dostrzec, że nie ma zasadniczej sprzeczności pomiędzy „mięk-kim” Bazylego Poskrobki, a „twardym” Kazimierza Górki charakterem rozwoju3_. Pierwszy z nich, stawiając przymiotnik przed rzeczownikiem, nawiązuje do przy-godnej, tymczasowej cechy rozwoju. Rzeczywiście, mimo podejmowanych starań proces przemian w makrosystemie społeczeństwo – środowisko – gospodarka nie zawsze ma trwały i zrównoważony charakter. Drugi z nich, lokując przymiotnik po rzeczowniku, akcentuje pewien ściśle zdefiniowany proces przemian, jakim jest

su-stainable development. Można wręcz powiedzieć, że obydwa podejścia uzupełniają

się. Zdaniem samego Kazimierza Górki mniej kontrowersyjne jest dawanie pierw-szeństwa określeniu rozwój zrównoważony, a nie rozwój trwały, ponieważ o zakresie pojęcia decydują ekonomiści. Trudno jednak zgadzać się na nazywanie koncepcji

sustainable development – zrównoważonym rozwojem, bo w tym przypadku

decy-dują zasady gramatyki.

3_{Określenia „miękki” i „twardy” zaczerpnięte zostały wprost z toczących się na łamach}

(10)

Dla porządku i podsumowania tej części rozważań trzeba wspomnieć, że przy-miotnik może, w szczególnych przypadkach, zmieniać kolejność względem rze-czownika: Przede wszystkim wówczas kiedy:

– wymaga tego konstrukcja zdania, np. społeczno-gospodarczy rozwój regio-nów Polski Wschodniej,

– pada na nie akcent logiczny, np. przypadek trudny, a nawet beznadziejny, – wchodzi on w skład wyliczeń, np. ser twardy, podpuszczkowy i dojrzewający, – kontekst zdania wymaga ścisłego określenia, którego rzeczownika dotyczy

przymiotnik, np. analiza wskaźnikowa sprawozdania,

– zderza się z drugim określeniem – poprawny szyk to: wyższa szkoła biznesu, ale szkoła wyższa (Müldner-Nieckowski, 2016).

4. Ocena polskiej terminologii sustainable development

W świetle przedstawionych zasad należy zauważyć, że ujęta w art. 5 Kon-stytucji RP zasada zrównoważonego rozwoju jest zapisana nieprawidłowo – o ile oczywiście ma ona nawiązywać do koncepcji sustainable development. Konstytu-cyjny zrównoważony rozwój literalnie należy tłumaczyć jako bliżej nieokreślony, niezdefiniowany proces przechodzenia do stanów bardziej zaawansowanych, do-skonalszych, który podlega pewnemu zrównoważeniu. Środowisku akademickiemu powinno jednak zależeć, aby ujęty w Konstytucji RP rozwój był jednoznacznie ko-jarzony z koncepcją sustainable development.

Czy sam przymiotnik zrównoważony jest trafny? Zdaniem Tomasza Żylicza „zrównoważenie sugeruje, że coś z czymś się równoważy, na przykład: przyrodnicze z technicznym, kapitałochłonne z pracochłonnym”. To nie jest jednak zasadniczy przedmiot rozważań nad sustainable development (Żylicz, 2014, s. 281). Rozwój zrównoważony, jak uzasadnia z kolei Kazimierz Górka, był terminem znanym już wcześniej i oznaczał właściwe proporcje w całokształcie rozwoju społeczno-gospo-darczego, np. pomiędzy inwestycjami a konsumpcją (Górka, 2010c, s. 168). Rów-nowaga może dotyczyć również nakładów na poszczególne sektory gospodarki, nie mówiąc już o tym, że nacisk na równoważenie może prowadzić do stagnacji. Zrów-noważony, zgodnie z definicją słownika PWN, oznacza: ‘opanowany, spokojny’. Nadmierne opanowanie (uspokojenie) prowadzi w konsekwencji do stabilizacji, która stoi w sprzeczności z rozwojem, czyli procesem przemian. Takich

(11)

kontrower-35 GospodarkareGionalnaimiędzynarodowa

sji nie budzi termin rozwój trwały, którego osiągnięcie zapewni ład ekologiczny i właściwy stan środowiska oraz odpowiednią jakość życia także dla przyszłych po-koleń (Górka, 2010b, s. 18; 2010a, s. 10–21). Mimo prezentowanych wątpliwości określenie zrównoważony, z uwagi na jego rozpowszechnienie – głównie za sprawą wykorzystania go w Konstytucji – jest stosowane przez dość liczną grupę specjali-stów. Taką też nomenklaturę zwykle stosuje Tadeusz Borys.

Czy zatem termin rozwój zrównoważony i trwały jest rozwiązaniem sporu? Moim zdaniem nie. Przyjmując, że koncepcja sustainable development opiera się na tzw. ładzie zintegrowanym, a jej kluczowymi cechami są zrównoważenie, trwa-łość i samopodtrzymywanie (Borys, 2005b, s. 24), to nie ma uzasadnienia, aby dwie z nich faworyzować, a jedną zmarginalizować. Przecież każda z wymienionych cech jest równie istotna w szerokim ujęciu sustainable development. Wypadałoby powie-dzieć: rozwój zrównoważony, trwały i samopodtrzymujący, co z praktycznych powo-dów jest trudne do zaakceptowania.

Pod rozwagę wraca zatem propozycja Ryszarda Janikowskiego, którą nale-ży uznać za trafną. Termin rozwój sustensywny pięknie odwołuje się do języka ła-cińskiego, będącego źródłem wielu naukowych pojęć. Nie ma ryzyka, że opisując przejściowe stany w urzeczywistnianiu sustainable development, popełnimy błąd stylistyczny (powtórzenie), np. nietrwały (jako cecha tymczasowa) rozwój trwały (jako kategoria, ściśle zdefiniowany model rozwoju). W przypadku rozwoju

susten-sywnego mam tylko jedno, istotne zastrzeżenie – termin ten nie jest jeszcze

dosta-tecznie ustabilizowany, czyli upowszechniony w takim stopniu, aby kojarzył się w społeczeństwie z sustainable development. Jako najlepszy odpowiednik

sustaina-ble development w języku polskim pozostaje zatem, mimo przedstawionych

wątpli-wości, powszechnie znana i generalnie wolna od krytyki nazwa rozwój trwały. podsumowanie

Niekończące się spory oraz negocjacje terminologiczne i definicyjne już ponad 10 lat temu trafnie podsumował Tadeusz Borys: odnosi się często wrażenie, jak-by dyskusja jak-była nadal w fazie początkowej i jakjak-by poszczególne środowiska nie do końca były zainteresowane wprowadzaniem ładu w tej dyskusji (Borys, 2005a, s. 65). Kazimierz Górka wyraża się dosadniej, wskazując, że w kwestach termino-logicznych występuje beztroska, a nawet rozgardiasz, co „sprzyja krytyce ze strony

(12)

specjalistów z zakresu organizacji i finansowania nauki oraz ludzi z zewnątrz, zain-teresowanych ochroną środowiska” (Górka, 2013, s. 13). Mimo upływu lat od tych konstatacji finału uzgodnień nie widać.

Konsensus w sprawie nazewnictwa sustainable development w Polsce z pew-nością odebrałby argumenty krytykom i sceptykom. Kompromisowe rozwiązane jest już znane – jest nim rozwój trwały.

Literatura

Bańko, M. (2016). Szyk przymiotników. Pobrane z: http://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/szyk-przymiotnikow;12630.html (28.06.2016)

Borys, T. (red.) (2003). Zarządzanie zrównoważonym rozwojem. Agenda 21 w Polsce –

10 lat po Rio. Białystok: Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko.

Borys, T. (2005a). Wąskie i szerokie interpretacje zrównoważonego rozwoju oraz konse-kwencje wyboru. W: A. Papuziński (red.), Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw

człowieka, Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta.

Borys, T. (2005b). Zrównoważony rozwój jako przedmiot pomiaru wskaźnikowego. W: T. Bo- rys (red.), Wskaźniki zrównoważonego rozwoju. Warszawa–Białystok: Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko.

Borys, T. (red.) (2010). Edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Białystok–Wrocław: Wy-dawnictwo Ekonomia i Środowisko.

Borys, T. (2011). Zrównoważony rozwój – jak rozpoznać ład zintegrowany. Problemy

Eko-rozwoju, 2.

Borys, T., Czaja, S. (2009). Badania nad zrównoważonym rozwojem w polskich ośrodkach naukowych, W: D. Kiełczewski (red.), Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii

zrównoważonego rozwoju. Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej

w Białymstoku.

Czaja, S. (2011). Nowe kategorie ekonomiczne w teorii zrównoważonego i trwałego roz-woju, W: B. Poskrobko (red.), Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozroz-woju, Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej.

Brundtland, G.H. (1987). Report of the World Commission on Environment and Develop-ment: Our Common Future, United Nations, A/42/427.

Famielec, J. (2014). Rozwój zrównoważony a ordoliberalna koncepcja ładu gospodarczego. W: P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyński (red.), Ład gospodarczy a współczesna

(13)

Fiedor, B. (2014). Ekologiczny wymiar trwałego rozwoju a koncepcja społecznej gospodarki rynkowej, W: P. Pysz, A. Grabska, M. Moszyński (red.), Ład gospodarczy a współczesna

ekonomia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Fiedor, B. (1993). Koncepcja „stałego rozwoju”, Biblioteczka Ekonomia i Środowisko, 9. Fiedor, B. (1993). Słowo wstępne, Biblioteczka Ekonomia i Środowisko, 9.

Górka, K. (2010a). Kontrowersje terminologiczne w zakresie ekonomiki ochrony środowiska i ekonomii ekologicznej. Ekonomia i Środowisko, 2 (38).

Górka, K. (2010b). Kwestie terminologiczne w ewolucji polityki ekologicznej, W: J. Famie-lec, M. Kożuch (red.), Rozwój polityki ekologicznej w Unii Europejskiej i w Polsce. Kraków: Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.

Górka, K. (2010c). Uwagi recenzenta. W: B. Poskrobko (red.), Ekonomia zrównoważonego

rozwoju. Materiały do studiowania. Białystok: Wyższa Szkoła Ekonomiczna.

Górka, K. (2016). Tendencje rozwoju mezoekonomii w Polsce w wyniku zmian ustrojowych i zmian cywilizacyjnych. Referat na IX Kongres Ekonomistów Polskich pt. Ekono-mia dla przyszłości. Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych. Warszawa 28–29.11.2013 roku, Pobrane z: http://www.kongres.pte.pl/kongres/do-pobrania.html (28.06.2016).

Gudowski, J. (2009). Profesor Ignacy Sachs jako prekursor koncepcji zrównoważonego roz-woju. W: D. Kiełczewski (red.), Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju. Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku. Harborth, H.J. (1989). Dauerhafte Entwicklung – Zur Entstehung eines neuen ökologischen

Konzepts. Berlin: Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung.

Indikatoren für eine zukunftsfähige Entwicklung Hamburgs (1999). Hamburg: Zukunftsrat Hamburg.

Janikowski, R. (2006). Zrównoważony rozwój jako przedmiot kształcenia ogólnego, W: T. Borys (red.), Edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Jelenia Góra–Białystok: Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko.

Janikowski, R. (2009). Rozwój w późnej nowoczesności. Problemy Ekorozwoju, 1.

Janikowski, R. (2014). Planowanie przestrzenne jako instrument rozwoju sustensywnego.

Biuletyn KPZK PAN, 254.

Jankowska-Kłapkowska A. (1997). Założenia scenariuszy ekologicznie zrównoważonego rozwoju gospodarki krajowej. Biblioteka Ekonomia i Środowisko, 22.

Jeżowski, P. (2012). Rozwój zrównoważony i jego nowe wyzwania. Kwartalnik Kolegium

(14)

Kistowski, M. (2009). Koncepcja ekorozwoju profesora Stefana Kozłowskiego. W: D. Kieł- czewski (red.), Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju. Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483.

Kozłowski, S. (1985). Ekorozwój. Człowiek a Światopogląd, 5 (232).

Kozłowski, S. (1989). Koncepcja ekorozwoju w warunkach Polski. Nauka Polska, 6. Kozłowski, S. (1994). Droga do ekorozwoju. Warszawa: PWN.

Kozłowski, S. (1996). Czy transformacja polskiej gospodarki zmierza w kierunku roz-woju zrównoważonego, W: Mechanizmy i uwarunkowania ekorozroz-woju, I. Białystok: Wydawnictwo KEiZOŚ Politechniki Białostockiej.

Kozłowski, S. (1997). W drodze do ekorozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Malik, K. (2004). Efektywność zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze lokalnym

i regionalnym. Opole: Politechnika Opolska.

Müldner-Nieckowski, P. (2016). Repliki, czyli odpowiedzi. Pobrane z: http://www.lpj.pl/in-dex.php?op=31&id=13 (28.06.2016).

Papuziński, A. (2013). Aksjologia zrównoważonego rozwoju: próba typologizacji. Problemy

Ekorozwoju, 1.

Pawłowski, A. (2008). Rozwój zrównoważony – idea, filozofia, praktyka. Monografie, 51. Lublin: Komitet Inżynierii Środowiska PAN.

Piontek, B. (2002). Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Poskrobko, B. (1989). Ekorozwój jako podstawa aplikacyjnych założeń polityki ekologicznej. W: K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona środowiska. Problemy społeczne,

ekonomiczne i prawne. Warszawa: PWE.

Poskrobko, B. (1997). Teoretyczne aspekty ekorozwoju. Ekonomia i Środowisko, 1 (10). Poskrobko B. (red.) (2011). Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju.

Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku.

Poskrobko, B. (2013). Paradygmat zrównoważonego rozwoju jako wiodący kanon w bada-niu nowych obszarów ekonomii. Ekonomia i Środowisko, 3 (46).

Sztumski, W. (2008). Refleksja na temat zrównoważonego rozwoju. (Czy zrównoważony rozwój jest fikcją, utopią, iluzją czy oszustwem?). Problemy Ekorozwoju, 2.

Śleszyński, J. (2011). Obrona syntetycznych wskaźników trwałego rozwoju. W: B. Posk-robko (red.), Ekonomia zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki. Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku.

(15)

Review of the Areas: Environment and Development and Environmental Management (1978). Nairobi: United Nations Environment Programme.

Traktat o Unii Europejskiej, Dz.U. UE 2010, C83.

Umweltgutachten 1994 (1994). Für eine dauerhaft-umweltgerechte Entwicklung. Stuttgart: Verlag Metzler-Poeschel.

Umweltgutachten 1996 (1996). Zur Umsetzung einer dauerhaft-umweltgerechten Entwick-lung. Stuttgart: Verlag Metzler-Poeschel.

Zacher, L.W. (2008). Trwały rozwój – utopia czy realna możliwość? Problemy Ekorozwoju, 2. Żylicz, T. (2001). Trwały rozwój jako podstawa polskiej polityki ekologicznej. Ekonomia

i Środowisko, 1 (18).

Żylicz, T. (2002). Rola nauki w polityce trwałego rozwoju. Ekonomia i Środowisko, 2 (22). Żylicz, T. (2014). Cena przyrody. Białystok: Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko.

KAZIMIeRZ GóRKA’S BROWN BeAR, OR tHe teRMS ABOUT SUSTAINABLE DEVELOPMENT

Abstract

The article describes the discussion on naming the idea of sustainable development, which takes place in Poland. No consensus on this matter gives a pretext for some skeptics to acknowledge a new development model for the concept dull, vague, only postulate, unscien-tific. Carefully read the rules of grammar and word- meaning phrases used to determine the Polish equivalent of sustainable development leads to the conclusion that the best definition of the term rozwój trwały.

Translated by Marcin Łuszczyk kody JeL: A20, Q01