m i i i a m
narodowo-ekonomiczna
s z c z a w p r o s t y c h .
s k r e ś l i ł
p ą . y V i i c H A L pI C H A Ł / C I E L E N I E W S K t
W KRAKOWIE,
N A K Ł A D E M A U T O R A .
C Z C I O N K A M I D R Ü K A E N I Z W I Ą Z K O W E J pod zarządem Ą. Szyjewskiego.
1895.
' -, ‘ \ ' ^~':0i S;- '
,
‘
________
: '■
132 52 620 2»
Znaczenii i ważnaśc narodowi-ekanamiczna
szczaw prostych.*)
Ze w szystkich źródeł wód m ineralnych zwykłe zdroje alkaliczne, u nas zwane prostem i szczawami, jak w p rzy ro dzie u d erzają przew ażną swą m nogością; tak co do wielo
rakiego ich zastosow ania, jakoteż, co do znaczenia, i ważności pod względem narodow o-ekonom icznym i finansow ych z nich osiąganych korzyści, najw iększe budzić m ogą zajęcie.
Doliny rzek: R enu, A hru, Mozeli, B rohlu i wielu innych, w raz z ich rozgałęzieniam i dostarczają m nóstw a źródeł szczaw prostych.
Byłe księstw o Nassawskie, król. W irtem bergskie, lllyrya.
K aryntya, północne W ęgry, F rancya tudzież inne kraje E uropy nie są pozbaw ione nam ienionych źródeł; tylko H iszpa
n ia obfitująca w doniosłego znaczenia cieplice obojętne, a przedew szystkiem w cieplice siarczane, bardzo je s t ubogą, w źródła szczaw prostych.
Zdaniem Pr o f. Kis c h a sam e okolice K arlsbadu mają.
200, a M aryenbadu przeszło 100 zdrojów nam ienionego rodzaju.
Skreślił
Dr. Mic h a ł Zi e l e n i e w s k i.
I.
*) Według przygotowanego do druku „S łow nik a b aln eologicznego“ — Opis zakładów zdrojowo-kąpielowych, wodoleczniczych, klimatycznych, kąpielisk morskich i szczegółowych sanatoryów.
W jednej tylko z ziem polskich, t. j. w Galicyi, znajduje się grupa .zdrojów szczawnych, w ystępująca ogółem na jaw w dw óch wzajem od siebie bardzo odległych okolicach, m ia
now icie: I-a w okolicy między K rościenkiem -Szczaw nicą z je d n e j, a H aóczow ą-W ysow a z drugiej strony; do-; tej zaś okolicy zaliczyć należy sąsiedni obszar W ęgier, leżący od Szm eksu aż do granic kom itatów Zemplińskiego i U nghar- skiego. W iele m iejscow ości w Sandeczyznie wzięty swą nazw ę od znachodzących się tam źródeł om aw ianego rodzaju, jakoto:
Szczawnica, Szczawne, Szczawnik i t. d. Il-ą okolicą w Galicyi zdroje szczaw ne posiadającą, je st obszar południow o-w scho
dni w pobliżu Bukowiny i na pograniczu kom itatu M armo- roskiego. Do pierw szej okolicy, posiadającej przeszło 60 mniej więcej opisanych szczawnych zdrojów , należą m iejsco
w ości: Szczaw nica, K rościenko, G łębokie, Ł om nica, WTier- chom la, Żegiestów , Szczaw nik, M uszyna, Jastrzębik, P iw niczna, Pow roźnik, Krynica z 14 swemi źródłam i, Słotwina, Tylicz, H ańczow a i W ysowa’; do drugiej zaś okolicy przyna
leżą źródła będące pod górą Łackow cem , m iejscowości B ur- kul i zdroje pod górą Albinowcem.
Obie nam ienione okolice nie są dotychczas należycie hydrograficznie zbadane — nie wiemy napew no, ile i jakich je st w nich źródeł m ineralnych, a zaledwo je d n a trzecja część tam tejszych zdrojów je s t do tej pory chemicznie (lubo wiele z nich niekom pletnie) zanalizow aną.
P oznanie i należyte zbadanie rzeczonych zdrojów ocze
kuje swego hydrografa i hydrochem ika, którzy by wobec m nóstw a znachodzących się w nam ienionych okolicach źródeł m in era ln y c h , zwiedzili z m apą kadastralną w ręku każcie tutejsze sioło, niem al każdą jego ziemi morgę, a zasięgając o znajdujących się tam źródłach w iadom ości od najbliższej miejscowej ludności, dostarczyli dokładnego ich hydrolo
gicznego opisu co do : topograficznego położenia, ilości źródeł, oznaczenia ich właściciela, natury gruntu na którym się znajdują, ich w ydatności, oprawy, a n a razie bodaj che
micznego jakościow ego ich zbadania. Zbiorow ą tylko tego rodzaju pracą, uskutecznioną przez chętnych i sum iennych
- 3 -
badaczy, m ożemy pozyskać opis hydrograficzny. i hydroche
miczny owych zakątków ojczystego kraju. Bez tego rodzaju uprzedniej pracy, nie możemy na teraz orzec: jakim i są poszczególne nasze szczaw ne zdroje? które między niemi są prostem i szczaw am i? rokującem i n a ro d o w o - ekonom iczne znaczenie.
Czyli i które z ogólnej grupy naszych szczawnych źródeł, dotychczas jedynie na mocy wrzekom ego ich u znania lub z tra d y c ji, ża p ro ste szczawy poczytane, są istotnie lakierni, n a to pytanie poniżej odpowiemy.
Oby Komisya fizjograficzna istniejąca w łonie A ka
demii U m iejętności, pozyskawszy dobroczyńcę, darzącego naszą A kadem iję specyalnym funduszem , przeznaczonym n a nagrodę za tego rodzaju pracę! oby nasze Tow arzystw a lekarskie, tudzież Tow arzystw o im ienia K opernika, zechciały, się zająć jak najrychlej nam ienionem zadaniem , wyznaczając za tem at prac konkursow ych b adanie i opis naszych m ine
ralnych ź ró d e ł, abyśm y nie potrzebow ali dłużej rum ienić śię, iż nie znamy ojczzstych skarbów w łasnej m atki ziemi, iż nie umiem y ich spożytkow ać dla dobra ukochanego kraju naszego!
II.
Ź ródła szczaw prostych nazywano dawniej zdrojam i mineralnym i wulkanicznymi, z pow odu, iż częste ich u jaw nienie było w obszarze skał plutonicznej form acji.
L ud nasz zowie je Javasna wodą" — nasi R usini nazyw ają je „szczawami" — Huculi zaś zow ią je z w ęgierska
„burkut" od wyrazów b o r = wino, kut = źródło.
Z nam ienne w łaściw ości i główne cechy szczaw prostych są: niezam ożność ich w stałe składniki, których w 1000 częściach wody ogółem byw a od 1.5 do 2.5; nadew szystko zaś cechują się w ielką ilością znachodzącego się w nich wolnego kw asu w ęglow ego, wynoszącego od 500 do 1500 Gem. w 1000 objętościach wody. W szystkie te wody są zupełnie przeźroczyste, m ają sm ak kw askow a ty, przyjemny,
7
a do picia wielce zachęcający, któryto przym iot zaw dzięczają swemu kwasow i Węglowemu.
Między stałymi składnikam i szczaw prostych przew aża i góruje głównie węglan sodowy, którem u w m niejszych ilościach tow arzyszą węglany: wapniowy, magnowy i potasow y; w m i
nim alnych zaś ilościach znachodzą się w nich węglany: że
lazaw y, barow y, litowy i strontow y. Znajdujący się stale w om awianych w odach w małej ilości chlorek sodu, p o p ra wia i uprzyjem nia ich smak, a przyczynia się do ich skorszęj i łatwiejszej straw ności.
R zeczone wody porów nano z wielką gru p ą szczaw: alka- Jiczno-słonych, alkaliczno-glauberskich, alkaliczno-w apnio- wych i alkaliczno-żelazistych, zaw dzięczają swe pow stanie działaniu kw asu węglowego na, pokłady skał krystalicznych:
granitu, bazaltu, syenitu lub trachitu.
III.
Najcelniejszymi przedstaw icielam i nam ienionych wód są: A ndersdorf, A hrw eiler, Fachingen, Fellathalquelle, Geil
nau, G iesshübel-Sauerbrunn, K rondorf i Preblau. W szystkie te wym ienione źródła są zimne.
N astępujące p ro ste szczawy: N euenahr, T einach i Vals są zdrojam i gorącymi, jako takie, wcale nie są używ ane do rozsyłki na handel, przeto z p unktu treści i zadania niniej
szej naszej pracy, wcale się niemi tutaj nie zajmujemy.
P rzystępujem y do szczegółowego opisu powyżej wy
m ienionych zimnych szczaw prostych.
A n d e rs d o rf wieś w Morawii, od ostat. stac. centralnej k. ż. m oraw skiej B ärn -A n d ersd o rf 5 m inut oddalona, 540 m.
n. p. m., posiada 2 zdroje w rzekom o prostej szczawy:
daw ny (alte Quelle), znany poprzednio pod nazw ą Stern- b erger Säuerling, a w odległości 200 kroków od niego jest now e źródło Maryi Teresy (M a ria Theresia-Quelle), ujęte w m odrzew iow ą okrągłą cembrzynę, 36 ,cm. średnicy m ającą, a 2 mir. wysoką, nakryte drew nianą altanką.
— 5 —
Jakkolwiek nam ienione wody były po raz pierwszy opisane już w r. 1771 ( U , Gr a n z „Gesundbrunnen d. oester- reich. M onarchie“, W ien, 1771), jed n ak przez całe stulecie pozostaw ały jedynie w używ aniu okolicznej ludności i w tra - dycyi, dopóki nie przeszły r. 1882 w posiadanie Jana Kotlinny, który dał je chemicznie rozebrać Pr o f. D r. Lu d w i g o w i;
następnie zaś gorliwie zajął się ich exploatacyą i rozsyłką n a handel, dosięgającą już teraz (według piśm iennie u d zie
lonej nam relacyi przez właściciela tych zdrojów ) do pokaź
nego bo 600.000 flaszek rocznie wynoszącego ich exportu.
W r. 1 8 9 5 rzeczone wody po raz pierwszy pojawiły się i w Krakowie, w pow szechnie renom ow anym składzie wód m ineralnych Jan a W entzla.
W edług rozbioru Pr o f. Lu d w ig a, 1 0 0 0 części wody zdroju Maryi T eresy , zaw ierają co do najw ażniejszych skła
dników :
chlorku sodu . . . 0.0025
„ p o t a s u ... 0.0003 siarkanu potasow ego . . . 0.0055 w ęglanu sodow ego . . . . 0.1651
„ w apniow ego . . . 1.0112
„ m agnow ego . . . . 0.1008
„ strontow ego . . . 0.0004
„ żelazawego . . . . 0.0238
„ m anganow ego . . . 0.0022 kw asu węglowego wolnego . 2.2857 C iepłota rodzim a wody je st 10.5° C.
leżelibyśm y znachodzące się w om aw ianym zdroju, węglany obliczyli na dwuwęglany, w takim razie rzeczona w óda w 1000 częściach zaw iera:
dw uw ęglanu sodowego . . . 0.2336 ,; w apniow ego . . 1.4562
„ m agnowego . . 0.1537
„ strontow ego . . 0.0006
„ żelazawego . . 0.0328
„ m anganow ego . 0.0031
Na mocy powyższej analizy Pb o f. Lu d w ig słusznie zalicza rzeczony zdrój do rzędu szczaw aikaliezno-ziem nych, uznając go według chemicznego jego składu, podobnym do szczawy W ildungen, mianowicie do tam tejszych ź ró d e ł1 H ele
nenquelle i Thalquelle. A nalityczna ta p ra ca Pk ó f. Lu d w ig a
p, t. „Chemische Untersuchung des Säuerlings der. M a ria Theresiaquclle m A ndersdorf in M ähren11 pom ieszczoną jest w zbiorowem dziele G. Ts c h e r m a k a „Mineralogische und petrographische M ittheilungen — .Neue Folge — W ien, 1885.
B d . VI. p. 50— 57.
Od r. 1893 je s t tu zawiązek zakładu zdrojow o-kąpie- lowegö, rozporządzający obecnie 20 pokoikam i gościnnemi 1 5 gabinetam i kąpielowymi,
W r. 1894 przebyw ało tu 40 gości zdrojow ych; wydano zaś 1500 kąpiel m ineralnych.
Głownem zadaniem właściciela niniejszego zdroju je st export jego wód n a handel.
Cena nam ienionej w ody, w edług objętości flaszki, w y
nosi od 11, 13, 16 do 17 ct. Za Zwrot próżnej czystej odnośnej flaszki płaci zarząd zakładu od 4, 5, do 6 ct.
Ahrweiler wieś w P rusach nadreńskich, .w dolinie A hr- thal, w pobliżu m. H eppingen, u podnóża góry L andskrone, 2 mile od st. k. ż. i p arostatków w R em agen, posiadająca zdrój zwany A pollinarisbrunnen, między szczawam i prostem i największej wziętości i najliczniejszego rozpow szechnienia używający, corocznie do 10 m ilionów flaszek rozsyłamy przez Tow arzystw o akcyjne „A pollinaris-Gompagny L im ited“ istn ie
jące w Anglii.
W 1000 częściach rzeczonej wody znajduje się ogółem stałych składników 3.552, a między tymi:
węglanu sodowego . . . 1.257
„ magnowego . . . . 0.442
„ wapniow ego . . . . 0.059 chlorku sodu . . . 0.466 siark am i sodowego . . . 0.300 kw asu węglowego wolnego . . 1.500
— 7
W yw ięzuje się z , tego zdroju tale wielka ilość gazu kwasu w ęglow ego, iż bardzo często nie m ożna się zbliżyć ku n ie m u , chociaż szacht zdrojow y je st stale i zupełnie otwartym . Owa ogrom na ilość rodzim ego gazu węglowego służy do jego akum ulacyi w cylindry żelazne i do następnego nasycania nim wody, na daleki tra n sp o rt przeznaczonej.
Do tutejszych wód dla ubezw ładnienia rozkładow ego w pływu n a siarkan sodow y, a przeciw zapobieżeniu ew en
tualnego wywiązania się z tego pow odu siarkow odu, dodają 1 grm. chlorku sodu n a 1000 wody; przez co zabezpieczoną i zapew nioną jest niezm ienność wody we flaszkach, przy najodleglejszej ich rozsyłce: do A m eryki, Indyj w schodnich, Anglii i t. d.
Zaznaczam y dobitnie rzeczone postępow anie dla kon- serwacyi szczaw prostych W ie lk ą doniosłość i znaczenie m a jącą, albowiem z nam ienionego postępow ania nie pom inięto
tutaj, odpow iednie finansow e pozyskać korzyści.
W rozpow szechnieniu niem al po całym świecie ni
niejszej wody nie szczędzono, wielkiej reklam y, skoro tak olbrzymi, rocznie do 10 milionów flaszek dochodzący jej export osiągniono. N ajpierw sze powagi lekarskie z Niemców:
Dr o w i e Th i l e n i o s, Bi s c h o f f; p r o f. Nu s s b a u m, Vi r c h o w, Li e b r e i c h, Va rr e nt r a p p, Oe r t e l, Be n e k e i Le i c h t e n s t e r n,
tudzież m nóstw o: angielskich, francuskich i am erykańskich lekarzy nie odm ówili w druku swego nazwiska, ku zachw a
laniu rzeczonej wody do dyetetycznego użytku. (Zobacz
„Der Apolinarisbrunnen A rih a l in B hein-P reusen. London bez r. wydania).
C ena rzeczonej w ody w W ie d n iu , w m iarę objętości flaszki, je s t od 30 do 40 c t , zaś w W arszaw ie 60 kop.
Oprócz olbrzym ich m aszynow ych przyrządów , służą
cych do nasycania wody naturalnym kw asem węglowym, zbieranym do żelaznych wycynowanych cylindrów przed jej napełnieniem we flaszki, nie m a wcale zwykłych urządeń zdrojow iskom właściwych.
Fachingen wieś w P rusach , na dolinie rzeki Lahnu, w okręgu W iesbadeńskim , w łasność państw ow a, posiada 2
zdroje prostej szczawy, z których t. z. zdrój główny zaw iera w 1000 częściach wody stałych składników ogółem 5.555, a między ty m i:
dw uw ęglanu sodow ego . . . 3'578
„ wapniow ego . . 0.625
„ m agnow ego . . . 0.577
„ żelazawego . . . 0.005 chlorku sodu ...0.631
„ potasu . . . . . . 0.039 siarkanu sodow ego . . . 0.017 k rz e m io n k i ... 0.025 kw asu węglowego wolnego . . 1.780203
Roczny export niniejszej w ody wynosi 300.000 flaszek.
Gena flaszki ^ litra objętości m ającej je st 40 ct.
Felathalquelle wieś Fellach w K aryntyi, 598 m. n. p.
m., posiada 4 źródła szczawy alkalicznej, zaw ierającej w 1000 częściach wody stałych składników ogółem 7.1857, a m ię
dzy tym i:
w ęglanu s o d o w e g o ... 4.299
„ w a p n io w m g o ... 1.695 chlorku sodu . . . 0.226
R zeczony zdrój n a mocy powyższego składu chem icz
nego, należy zaliczyć do szczaw alkalicznych. Mówiąc na tem m iejscu o prostych szczaw ach, wzm iankujem y o tym zdroju, nie chcąc ubliżyć pow adze tej m iary balneologów jak Pr o f. Ki s c h i Dr. Th i l e n i u s, którzy nam ieniony zdrój w swych dziełach między prostym i szczawami pomieścili.
N a m iejscu rzeczone wody używ ane byw ają sam e przez się lub z mlekiem, tudzież służą do kąpiel tam udzielanych.
Rozsyłka niniejszej wody jesl m nogą
Geilnau wieś w P rusach, w prowihćyi H essen-N assau, w dolinie rz. Lahnu, na północnej pochyłości Nassawskiego T aunnsu, 5 godz. drogi od Ems odległa, po siad a zdrój p ro stej szczawy, zawierającej w 1000 częściach wody stałych składników ogółem 1.9624, a między tym i:
siarkanu potasow ego . . . . 0.0169
„ sodow ego . . . . 0.0081
fosforanu sodowego . . . . 0.0003 dw uw ęglanu sodow ego . . . 1.0177
„ w apniow ego . . 0.4708
„ barow ego . . . 0.0001
„ żelazawego . . 0 0367
„ m anganaw ego . 0.0044 krzem ionki . . . 0.0237 kw asu węglow. istotnie wolnego 1566.6 Gem.
N am ieniona w oda służy tylko do rozsyłki n a handel.
R oczny export wynosi 200.000 flaszek.
U rządzeń zdrójow o-kąpielnych wcale tutaj niema.
G iesshübel-Sauerbrunn (teraźniejsza nazwa, zam iast daw niejszej G iessh ü b el-P u ch stein ), m iejscowość w Czechach, 1 godz. drogi o d . K arlsbadu o d leg ła, od r. 1873 w łasność H enryka Mattoniego.
Zwiedzając osobiście w r. 1863 to źródło, widzieliśmy je prostym kadłubkiem drew nianym ujęte, bez nakrycia i bez najm niejszego urządzenia. Obecnie je st tu nietylko zakład zdrojow o-kąpielow y i hydropatyczny, ale cała m iejscow ość m a w spaniałe i bardzo estetyczne urządzenie, posiada: dw o
rzec gościnno-zdrojow y, łazienki, budynki m ieszkalne, tudzież olbrzymie gmachy do napełniania i exportu tutejszych 4 zdrojów , zw anych: K önig-O ttoquello, E lisabeth-F ranz Jo sephs i L eschnersquelle, z których 3 pierw sze chemicznie zanalizow ane, zaw iefają, ogółem -stałych składników 2.005 — 3.618 i 1.494, a między tym i:
Hig-Ottopelle E M e tlip lle Franz Joseplispelle
1.192 1.076. 0.794 0.349 0.224 0.143 0.213 0.134 0.169 0.003 0.007 0.003 0.019 0.005 0.001 0.030 0.029 0.046 0,059 0,045 0.068 w ęglanu so d o w eg o . .
wapniow ego
„ magnowego
„ żelazaw eg o .
„ litow ego . . siarkam i potasow ego krzem ionki . . . . kw asu węglow. istotnie
w o ln e g o ... 1208.5 941.1 104.86 Gem.
10 -
Coroczny export nam ienionych wód wynosi przeszło 4,000.000 flaszek.
S taranność napełniania rzeczonej w ody, do ostatniej kropli we flaszce zupełnie czystej, zasługuje na rzetelne
uznanie. r
Cena zwykłej flaszki 1, litr 20 ct., | | litr. 40 e t, jeszcze mniejszej 16 ct.; zaś flaszki kształtu B ordeaux 40 st.
K ro n d o rf wieś w Czechach, o 1 kim. od ostat. stacyi kolei żelaznej B u sch ec h rad e r-E isen b a h n , a o 27 kim. od K arlsbadu o d d alo n a, p o siad a 2 zdroje prostej szczawy:
„Stefanii i K atarzyny“, w spółzaw odniczące z w odą Giesshü- blerską. z których źrodło Stefanii w 1000 częściach wody zaw iera ogółem składników stałych 2.477, a między tymi:
węglanu sodowego . . . . 1.148
„ wapniow ego . . . . 0.490
„ magnowego . . . . 0.579
„ żelazawego . . 0.077
„ litowego . . . . . 0.010 chlorku s o d u ... . . 0.017
„ p otasu . . . . 0.005 siarkam i sodowego . . . . . 0.012
„ potasow ego . . . . 0.004 k rz e m io n k i... ... 0.008 kw asu węglow. istot, wolnego 1517.3 Gem.
Roczny export rzeczonego zdroju wynosi przeszło 950.000 flaszek, w dwojakiej ich wielkości rozsyłanych, po
l i 1/2 litra objętości m ających, po cenie 20 do 40 ; zaś flaszki kształtu B ordeaux 3/4 litra po 30, a s/8 litra po 40 ctn.
S taran n e napełnianie rozsyłanej wody i odpow iedni dobór używ anych do tego m ateryałów (szkło i korki), godne jest wszelkiego uznania.
Preblau wieś w Karyntyi, w pysznej dolinie L ew antu, 12 kim. od stacyi państw ow ej kolei żelaznej W olfsberg o d legła, 828. m. n. p. m., posiada zdrój prostej szczawy, z a w ierający w 1000 częściach wody:
— 11 —
■ - weW2 dzieła .TMleniusa, rozbiór Według dzieła prof. Kischa: . . rOZlńÓr Hćtślllljeiieia BIOl. LUiWiSa ogółem stałych skład. 4.662 2.667 —
między tym i:
dwuwęgl. sodow ego . 2.866 2.026 3.029
„ magnów. 0.070 0.046 0.100
,, w apniow . 0.280 0.195 0.396
„ żelazawego 0,005 , 0.003 0.001 chlorku sodu . . . 0.115 0.025 0.132
„ p otasu . . 0.024 0.125 0.008 siarkam i potasow ego 0:861 0.086 0.087 krzem ionki . . . . 0.076 —• 0.060 kw asu węgl. wolnego 637.91 Ccm. 637.91 Gem. 2.01734 Gem.
S ą tu urządzenia do kąpiel z wody m ineralnej, tudzież udzielają tam kąpiel igliwiowych.
Uczęszczanie roczne 120 gości zdrojowych.
Rozsyłka niniejszej wody wynosi rocznie około 600.000 flaszek.
Do szczaw zimnych należy też zdrój Bi li nu, m nogo rozsyłany do użycia dyetetycznego, lubo owo źródło jest nie prostą, ale wybitnie alkaliczną szczawą, jak to uzasadnia i stw ierdza jej chemiczny rozbiór.
Bilin według P r o f . S k o b l a po polsku B ielin, m ia
steczko w C zechach, 570 m. n. p. m. leżą ce, 2 mile. od słynnych czeskich Cieplic (T eplitz-Schoenau) o d d alo n e, p o
siada 4 zdroje silnej szczawy alkalicznej, zdaw ien daw na poprzednio wielce w używ aniu rozsyłką rozpow szechnione, zanim dopiero w r. 1878 zaprow adzono tułaj zakład zdro- jo w o -k ąp ielo w y , p osiadający: dworzec gościnno-zdrojow y, łazienki, pom ieszkania, tudzież zakład hydropatyczny.
Z rzeczonych zdrojów dw a t. z. „Józefa i Skalisty“
(Felsenquelle) są najsilniejsze i najw ięcej rozsyłane. Inne tutejsze zdroje zw ane: „Gemein — Moritz — i Badecjuelle“
służą tylko n a kąpiele.
Zdrój Józefa zaw iera w 1000 częściach wody stałych składników ogółem 6.475, a m iędzy tymi:
dw uw ęglanu sodow ego . . 4.257
12
dw uw ęglanu m ägnow ego . . 0.158
„ w apniow ego . 0.579
„ żelazawego . . 0.002 chlorku sodu . . . 0.882 siarkanu sodowego . . . . 0.826’
„ potasow ego . . . 0.234 kw asu węglow. istot, wolnego 1.400 czyli na objętość . . . . 1339.7 Gem.
Zdrój „skalisty“ podobno dotychczas nie został jeszcze chem icznie rozebranym .
Silna ta alkaliczna szczawa bilińska bardzo je st u lu b ioną i rozpowszechnioną, do użycia w celu dyetetycznym.
Rozsyłka bardzo starannie napełnianej w kształtnych i mocnych flaszkach bilińskiej wody, zasługuje pod każdym względem na rzetelne u z n a n ie , a wynosi rocznie około 2,000.000 flaszek.
Cena flaszki w m iarę jej objętości: 1200, 750, 500 i 350 grm. je st 21, 18, 16 i 14 centów , nie licząc opako
w a n ia i kosztów frachtu. W W arszaw ie flaszka wody hi liń
skiej kształtu B ordeaux kotztuje 55 kop.
W nam ienionem zdrojow isku w yrabiają n astępujące przetw ory zdrojow e: pastylki bilińskie w wielkiej ilości na h andel rozsyłane, a w użyciu bardzo rozpow szechnione; w ę
glan m agnowy i t. “z. sól saidschytzką fabrycznie w ytw a
rzan ą z wody gorzkiej miejscowej.
IV.
Mówiąc o obszarach i m iejscowościach G alicji, posia
dających wielką grupę zdrojów n a ogół szczawnych, zazna-' czyliśm y, iż między nimi są źródła ogłaszane za proste szczawy, a to jedynie z nieznajom ości charakterystycznych znam ion i w łaściw ości szczaw rzeczonego ro d z a ju , jak o zdrojach W ysowy lub o źródle Jan a w Szczawnicy, albo n a mocy tradycyi, poczytującej bezzasadnie za p ro stą szczawę zdrój B urkut przy Kosowie.
— 13 —
Zdroje Wysowy, m ianowicie źródła „Rudolfa, Słone i B ro nisław y“ wcale nie są prostem i szczawami, jedynie tam tejsze źródła W andy i Józefa“ zbliżają się do szczaw prostych, z pow odu ogólnej ilości ich stałych składników, zaw iera
jących 3 .9 9 1 —■ 3.708, a między tymi: dw uw ęglanu sodow ego 1.952— 2.316, dw uw ęglanu wapniow ego 0.509— 0.428, dw u
w ęglanu magmowego 0 .2 0 9 —0.161, dw uw ęglanu żelazawego 0.094—0.040, chlorku sodu 0.526—0.716, a kw asu węglo
wego istotnie wolnego 619 — 683 Gem.; jed n ak znachodząca się w nich znakom ita powyżej p o dana ilość dwuwęglanu żelazawego wyklucza je z rzędu szczaw prostych.
Go do zdroju „Ja n a“ w Szczawnicy, zaw ierającego w edług rozbioru Pe o f. Tr o c h a n o w s k ie g o w 1000 częściach wody ogółem stałych składników 4.907, a między tym i:
dw uw ęglanu sodowego . . . 2.586
„ w apniow ego . . 0.809
„ magnowego . . . 0 901
„ żelazawego . . . 0.025 chlorku sodu ... ...1.008
kw asu węglow. istot, wolnego . 1.763; naszem zdaniem nie je st on p ro stą szczawą, nietylko już ze względu n a znaczną ilość jego stałych składników, ale raczej je st zdrojem przynależnym do rzędu słabszych szczaw m urya- tyczno-alkalicznych.
Zdrój B urkut przy Kosowie, do tej pory co do swego odpływ u nieuregulow any, a n adto należycie nieocem brow any, którego jedyny dotychczasowy rozbiór zawdzięczam y am a
torskiej analizie Dra Pietrzyckiego, m a zaw ierać w 1000 częściach wody:
dwuwęglanu żelazawego . . 0.0397
„ wapniow ego . . 0.7430
„ m agnowego . . 0.4418 chlorku sodu . . . 0'1936 siarkanu sodowego . . . . 0.5514
„ m agnowego . . . 0.0490 k r z e m i o n k i ... 0.0274
- 14
P oniew aż w rzeczonym rozbiorze (Zobacz „Frsegląd leJcarsU 1881, str. 9 7 — 113) niem a w zm ianki, ażali znaj
duje się w omawianej w odzie najistotniejszy składnik szczaw prostych, tj. dw uw ęglan sodowy, przeto ona żadną m iarą za p ro stą szczawę poczytaną być nie może.
Obecny stan zdrojow iska B urkutu podaliśm y w naszym
„Illustrow anym opisie krajowych saMadów sdrojowo-kąpielo- wych11 str. 1 4 — 19, unikając pow tarzania się, milczeniem tę spraw ę tu taj pomijamy.
R ozsprzedaż w ód B urkutu, napełnianego tylko do fla
szek, dostarczanych od poszczególnych jego konsum entów , gdyż zarząd zdrojow iska nie dysponuje w łasnem i flaszkami (risum teneatis am ici!), w ynosi rocznie około 2800 flaszek.
Na m ieniona ilość sprzedaw anej w ody B urkutu, odnośnie do corocznego exportu obcokrajowych szczaw prostych, je st oczy
wiście istną ironią. Skoro A ndersdorf w; ciągu 10 letniej exploatacyi swych źródeł przez niezam ożnego właściciela, pozyskał 600.000 flaszek handlow ego n a swój to w ar exportu, czegóż nie pow innibyśm y się. spodziew ać po 123 latach ze zdrojowej gospodarki w Burkucie, pozostającym pod p rz e m ożną A dm inistracyą c. k. w ładz krajow ych.
P k o f. Sz a j n o c h a w cennej swej publikacyi „Źródła mineralne"' Galicyi — Kraków, 1891, str. 86 podaje, iż n a- rnieniona prow incya posiada zdrojów szczawnych różnego gatunku ogółem 63. My tę ilość, odnośnie do sam ego tylko byłego pow iatu Krynickiego (mogącego się bezsprzecznie n a zywać klasyczną ziemią źródeł m ineralnych), n a mocy 30 letniego tam przebyw ania, podw oić się ośmielamy. W obec takiej m nogości rzeczonej grupy tam tejszych zdrojów , nie m ożna przypuścić, iżby po system atycznie i naukow o d o k o - nanem zbadaniu wszystkich tego rodzaju źródeł, nie było między niem i szczaw prostych, jako zdroje przejściow e od szczaw alkaliczno-słonych, alkałięzno-ziem nych i alkaliczno- żelazistych, bardzo licznie tam się znachodzących. Ale obejść m iejsce w miejsce cały ów obszar ziemi z m ap ą k adastralną w ręku, oznaczyć n a niej wszystkie dobrow olnie ujaw nione tam szczaw ne zdroje — topograficznie je opisać — ich
15
właścicieli zanotow ać — n a razie o ile m ożna uregulow ać przypływ i odpływ owych źródeł — pom ierzyć ich w ydat- ność — a przedewszystkiem bodaj jakościow o chemicznie, je zbadać -— to olbrzym ie zadanie.; to p raca dla wielu osób rzetelnego um iłow ania przedm iotu w ym agająca; p rz ed się
wzięcie jedynie poświęceniem, ofiarą i nakładem okupić się dające, które z rzetelnej miłości ojczystego k r a ju , a w imię niezaprzeczonych korzyści dla narodow o-ekonom icznych jego stosunków do pożądanego skutku doprow adzone»! być może.
Komisya fizyografięzna w naszej Akadem ii U m iejętności istn ie ją c a , nagrom adziła w 30 tom ach swych corocznych
„Spraicosdań“ ogrom m ateryału do Flory i do F auny kraju naszego — zbogaciła nas odkryciem wielu nowych k rajo
wych gatunków i odm ian roślinnego i zwierzęcego św iata — ale poznanie krajowych m ineralnych zdrojów , owego źródła pom ocy w chorobach, a przym nożenia n aro d o w o -ek o n o - micznych korzyści, dotychczas odłogiem leży, przedstaw iając dziki jeszcze ugór. Z dziedziny Balneobydrografii i B alneo- hydrochem ii jedną, tylko do tej pory w owych 30 tom ach
„Sprawozdań“ Komisyi flzyograficznej znajdujem y rozpraw kę!
Czas już i bardzo wielki czas, abyśmy „Viribus u n iiis“
osiągi i poznanie naszych źródeł m ineralnych, jeżeli nie chce
my dłużej wobec obcych rum ienić się, iż nie znamy, czem nas dobroczynna O patrzność obdarzyła! iż nie wiemy, co w łasna ziemia nasza m atka posiada! Dzisiaj w szystkie eu ro pejskie kraje m ają już, kosztem ich rządów , naukow o o p ra cow ane i w ydane d zieła , opisujące zbiorow o ich zdroje m ineralne; tylko ziemie polskie stanow ią pod tym względem jedyny, a n ad e r sm utny wyjątek!
Y .
Nie zapuszczając się na tem miejscu w obszerny bal- neoterapeutyczny wykład o działaniu i skutkach szczaw prostych, pobieżnie tylko zaznaczamy, iż jakkolw iek rzeczone wody są za ubogie \\r stałe składniki, aby z ich ilości m ożna oczekiwać wybitnych fizyologicsnych i terapeutycznych skut-
— 16 —
ków, jed n ak ich zam ożność w. kwas węglowy upow ażnia do oczekiwania z nich niejakich skutków leczniczych, ow em u składnikow i przynależnych, a to spow odow ało do pom ie
szczenia ich między w odam i lekarskiemi.
Szczawy p ro ste p i t e , w ybitną ilością swego kw asu węglowego, p odrażniają nerw y sm aku i czucia w języku, wywołując sm ak szczypiący, a w żołądku spraw iają uczucie ciepła i odym anie. Picie nam ienionych w ód, miejscowem podrażnieniem błony śluzowej żołądka i jego warstwy m ię
śniowej, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego i pobudza rhch perystaltyczny; tym sposobem dopom aga do skorszegO’
ruchu i dalszego posuw ania się papki pokarm ow ej, przez, co ułatw ia się traw ienie, przyczem znaczna część ich gazu węglowego odbijaniem (ructus) n ap o w ró t ze żołądka była:
wydaloną.
Zdaje się być nicpraw dopodobnem , iżby wobec do stania się do żo łą d k a 'g a z u węglowego, miało miejsce jego przedostanie się w znaczniejszej ilości do k r w i; albow iem przyjęty ów kwas do żołądka n aw et w większej ilości, nie- tylko rychłem odbijaniem , ale nadto podniesioną czynnośeią oddychania, niebaw em z u stroju byw a wydalany, a zarazem wywołane rozdęcie żołądka i jelit owym gazem , a stą d pow stałe napięcie naczyń krwionośnych, u tru d n ia a m oże i uniem ożliw ia tę spraw ę. Że jednak część spożytego tegO' gazu dostaje się do obiegu krw ionośnego, że m oże podziałać n a układ nerwowy, a n aw et n a jego główne organa, za tern.
przem aw ia t. z. odurzenie zdrojow e (B runnenrausćh), j a kiego doznają osoby, nadm iernie owych szczaw w prost ze- zdroju nadużywające.
Skutek m oczopędny widocznie osiągany z użycia om a
w ianych wód, wcale nie da się zaprzeczyć.
Na czynności oddychania i n a tętno, jakoteż na p o w iększone wydzielanie m o c z n ik a , użycie rzeczonych wód, doświadczalnie udow odnionego wpływu nie wywiera.
T erapeutyczna w artość szczaw prostych ogranicza się:
n a podnieceniu podupadłej spraw y traw ien ia; n a u suw aniu
— 17
dyspeptycznyeh zaburzeń, spoczywających w niedoslatecznej inerw acyi; tudzież n a silniejszera pobudzaniu czynności nerek.
Lżejsze dyspeptyczne żołądkow e z a b u rz e n ia , jakoteż łagodniejsze nieżyty dróg oddechowych n ad ają się do syste
m atycznego picia w ód omawianych.
Nam ienione wody zastosow ane do k ąp iel, działają je dynie podniecająco n a obw odow e nerw y pow łok p o wszechnych.
O ile sam oistne terapeutyczne użycie szczaw prostych jest ograniczonem , o tyle pom ocnicze ich zastósow ywanie:
w kamicy moczowej lub żółciowej, w d n ie , w cukrzycy, tudzież w wielu postaciach cierpień narządów traw ienia, nietylko jest pożyteczne, ale i uzasadnione.
H ygieniczno-dyetetyczne używ anie wód nam ienionych stało się za dni naszych wielce ro z p o w szech n io n e, niem al za niezbędne poczytane. P raw ie we wszystkich kąpieliskach m orskich, w bardzo licznych zakładach zdrojow ych i klim a
tycznych, naw et w zwykłych publicznych re sta u ra c ja c h w i
dzimy rzeczone w ody na stołach w jadalni. Z tego pow odu export i konsum cya wód nam ienionych wzrosła obecnie do olbrzymich rozm iarów , dochodząc corocznie do kilkudzie- siąt milionów rozsyłanych ich flaszek.
P rzystępując do okazania w ażności narod o w o -ek o n o - micznego znaczenia i finansow ych k o rzy ści, osiąganych z rozpow szechnionego użycih szczaw prostych, w ypada nam ponow nie przytoczyć . ilość rozsyłanych corocznie flaszek z 8 zwyż wymienionych zdrojow isk, w ynoszącą około 20 milionów. Mianowicie ex p o rtu je:
V I.
A ndersdorf Ahrw eiler Bilin . . Fachingen Geilnau . Giesshübel
600.000 flaszek 10,000.000
2,000.000 300.000 200.000 4,000.000 „
m i s —
K rondorf . . . . 950.000 flaszek P reb lau . . . . 600.000 „
Poniew aż cena handlow a tych wód n ad e r je st rozm aita, wynosząc zą flaszkę 11, 13, 14, 16, 17, 18, 20, 30 i 40 ct.; co zależy od objętości tudzież od kształtu poszczególnej flaszki, przeto biorąc przeciętną cenę handlow ą z wyż na- m ienionej ilości 20 milionów rozesłanych w h andel ich fla
szek, otrzymamy za ów tow ar roczną ogólną kwotę bru tto dochodu dla właścicieli zdrojow isk około 4,200.000 złr. czyli
16,800,000 zł. pols., uzyskanego z 8 powyżej wymienionych zdrojowisk. Najściślejsze obliczenie kosztów przygotow ania wód m ineralnych do handlow ej exploatacyi, o p arte na 30
l o t n i o m naszem dośw iadczeniu w adm inistracyi zdrojow iska K rynicy, nauczyło n a s , iż z ogólnej kwoty dochodu za sprzedaż wód, połow a je st czystym zyskiem dla adm in istra
cyi zakładu zdrojow ego; z tego bardzo łatw o wywniosko
wać, jakie finansow e korzyści dla właściciela zdroju przy
nosi owa ogrom na ilość rozsełanych corocznie w handel Szczaw prostych. Zbyt doniosłe te kwoty dochodu dobitnie stw ierdzają, naszem zdaniem , narodow o-ekonom iczne znacze
nie, jakie nastręcza handlow a exploatacya szczaw prostych.
Nie uznaw ać lub lekceważyć finansow ych korzyści dla kraju z handlu tego rodzaju artykułem , byłoby przechodzącem wszelką granicę zaślepieniem . Owszem m im ow olnie przyznać, wszyscy m usim y, iż zdroje Szczaw'. prostych są wielkiem źródłem dochodu. To też słusznem i uspraw iedliw ionem godzi się poczytać nasze naw oływ anie, aby i u nas p o sta rano się o odszukanie między ojczystymi zdrojam i prostej szczawy, a tego rodzaju zabiegi i prace uwieńczy złoty plon nagrody i korzyści dla ukochanego kraju naszego.
W Krakowie., d. 28 czerwca 1895 r.
mm
■ ' ''.v ■
J- '^
V : ...
^•iv:®:{apg
. : C’
.
' :
,,, .
■. v ' V ^ ' '..; ,
• '■'/. r.- -v': r-'-'
^W4^Ę-'śi J ü is
.
’
iiÄliiSift
. . .
- v.-n
1 ■ ■■
''■■•'■ ■' i ’. . ’
■■' H " : ■.- .'■. . -■ ■ . . , ■ . ■ ..:
v .•• ■ 'Ort?/
' ^ v .; -.:- ^ ■■ ' ’... ...
f r - . '
