Aleksandra PAJ¥K
Opole
G³os Miloša Martena
w sporze o sens czeskich dziejów
Dyskusja zwana sporem o sens czeskich dziejów, której korzeni nale¿y szukaæ w wieku XIX, zapewne definitywnego rozwi¹zania nie doczeka siê nigdy. W skrócie mo¿na by stwierdziæ, i¿ jej sedno spo-czywa w próbie odpowiedzi na Patoèkowskie pytanie „kim s¹ Cze-si?”, jaki jest ich stosunek do przesz³oœci, która z tradycji – romañska kultura Zachodu czy protestancka Pó³nocy – mia³a wiêkszy wp³yw na teraŸniejszoœæ i przysz³oœæ narodu czeskiego. Dla najwiêkszych anta-gonistów – Tomáša G. Masaryka (1850–1937) i Josefa Pekaøa (1870– –1937) – kwesti¹ fundamentaln¹ by³ religijny b¹dŸ narodowy chara-kter czeskiej historii. W œwiecie literatury spór ów wywar³ wp³yw nie tylko na kszta³t powieœci historycznej, czego wyrazem mo¿e byæ lite-racka polemika pomiêdzy twórczoœci¹ Aloisa Jiráska (1851–1930) a Jaroslava Durycha (1886–1962), ale wp³yn¹³ równie¿ na dzie³o Mi-loša Martena (1883–1917), krytyka i eseisty pocz¹tkowo zwi¹zanego z „Moderní revue”.
W niniejszym artykule skupiê siê jedynie nad jednym tekstem kry-tyka – rozprawie Nad mìstem, która ukaza³a siê po przedwczesnej œmierci autora. Marten, ju¿ poprzez wybór gatunku, nawi¹za³ do dys-kursywnego charakteru polemik nad sensem czeskiej historii – siêgn¹³ po dialog, czyli formê z pogranicza literatury i filozofii (S³ownik ter-minów literackich 2002, s. 99). Ten¿e gatunek ma za sob¹ d³ug¹ trady-cjê, zarówno w literaturze œwiatowej (Platon, œw. Augustyn, Erazm z Rotterdamu, Francesco Petrarka) jak czeskiej (œredniowieczne spo-ry, Václav, Havel a Tábor, Hádání Prahy s Kutnou Horou, Truchlivý Jana Amosa Komenskiego). Tym razem racje s¹ rozdzielone pomiê-dzy cudzoziemca Allana i Czecha Michala. Wielu krytyków i
inter-pretatorów tego tekstu, id¹c za Františkiem Xaverem Šald¹, w tym drugim widzia³o alter ego samego autora, zaœ pierwowzorem sylwetki Allana – Francuza zachwyconego Prag¹ mia³ byæ Paul Claudel (1868– –1955) – poeta, dramaturg i pisarz, reprezentant tzw. drugiej fali sym-bolizmu w literaturze francuskiej, który w latach 1909–1911 by³ kon-sulem w Pradze. Spoœród autorów œwiatowych wywar³ on na tzw. lite-raturê katolick¹ znacz¹cy wp³yw.
Na swych czeskich czytelników oddzia³ywa³ Claudel w ró¿ny spo-sób. Po pierwsze proponowa³ inn¹ wersjê katolicyzmu, którego sed-nem jest náboûenství radostné. Nowa koncepcja, wobec panosz¹cego siê przez ostatnie lata dekadentyzmu, odnios³a sukces, zw³aszcza wœród osób z krêgu Šaldy i w³aœnie Martena. Na tego ostatniego wp³ynê³o tak¿e podkreœlanie przez francuskiego autora roli narodu, co by³o kwesti¹ kluczow¹ w przededniu powstania republiki (Putna 1998, s. 608–609). Z Martenem, autorem Knihy silných (1909), gdzie znalaz³ siê miêdzy innymi literacki konterfekt autora Zwiastowania, przyjaŸnili siê zreszt¹1, czego dowodem mo¿e byæ dziennik samego Claudela. Wspólne spotkania trójki znajomych: Claudela, Martena i Zdenki Braunerovej niejednokrotnie poœwiêcone by³y roztrz¹saniu kwestii tragicznoœci losu narodowego, rozdwojenia jego tradycji reli-gijnych. Francuskiemu pisarzowi zapewne obca by³a równie¿ lanso-wana ówczeœnie na wielk¹ skalê Masarykowska koncepcja czeskich dziejów, a zw³aszcza ich szczytowe momenty – husytyzm i reforma-cja braci czeskich – akcentowane za Palackim (Matys 2005, s. 10).
Niezale¿nie od tego, czy pozostaniemy przy wskazówce Šaldy identyfikuj¹cego w postaci Allana – Claudela, czy sk³onimy siê do te-zy, ¿e Nad mìstem to wewnêtrzny dialog samego Martena – krytyka czeskiej tradycji duchowej (Vojtìch 1996, s. 384), nale¿y zauwa¿yæ,
1O ich przyjani pisze równie¿ V. Èerný: Marten byl Èech aû pateticky hrdý,
èeským dìjinným osudem se zároveò pynil a cítil jej tragicky, valná èást debat obou muûù se toèila okolo èeství historického i soudobého i nieco dalej: [ ] vedle Braunerové a Emauz, byl jediným zasvìtitelem konzula i básníka do èeských vìci a èeské problematiky dìjinné i souèasné, náboûenské, kulturní, politické (Èerný 1993, s. 484).
¿e tekst jest œwiadectwem poszukiwañ autora i prób¹ samookreœlenia w³asnej to¿samoœci narodowej, dziêki czemu wpisuje siê w tocz¹cy siê ju¿ spór o sens czeskich dziejów.
Dialog rozpisany pomiêdzy Michalem a Allanem rozgrywa siê pod wieczór na tarasie siedemnastowiecznego domu mieszczañskiego na Hradczanach, o czym informuj¹ nas zwiêz³e didaskalia. Rozmowa toczy siê ponad miastem, jednak to nie jedyna mo¿liwoœæ interpretacji tytu³u. Koñcowy fragment, kiedy „s³yszymy” monolog wewnêtrzny Allana, zamyka ca³oœæ swoist¹ klamr¹, prezentuj¹c nam czytelny znak architektoniczny, ale zawiera w sobie g³êbsz¹ myœl:
[...] dnes ráno vyed, vidìl jsem na nároûí starého paláce vánivý emblém archandìla s meèem, jako blesk se øítícího z výe [ ]. Archandìla nad mìstem, hrozbu ïáblùm, kteøí v nìm hnízdí, slib a nedìji uvìznìné due, která v nìm ûije!
Atrybuty, w jakie wyposa¿ony jest anio³ (miecz, ogieñ), w angelo-logii odsy³aj¹ nas jednoznacznie do archanio³a Micha³a-wojownika, g³ównego przeciwnika Szatana. Bior¹c pod uwagê imiê jednego z uczestników dialogu, mo¿emy dopatrywaæ siê tu œwiadomej próby uto¿samienia obu postaci i nadania rozterkom Czecha wymiaru trans-cendentalnego. Podobnie jak niebiañski pierwowzór, ma do wykona-nia zadanie szczególnej rangi, którego realizacja wymaga ogromnego nak³adu si³ i starañ, ale ostatecznym bilansem walki bêdzie zwyciê-stwo nad sob¹ samym i w³asn¹ przesz³oœci¹.
Obie postacie s¹ skonstruowane na zasadzie kontrastu: Michal to cz³owiek rozdzierany w¹tpliwoœciami, co do swojej misji w ¿yciu, pe³en w¹tpliwoœci i pytañ. Z kolei jego rozmówca, wydaje siê byæ cz³owiekiem zdecydowanym, o œciœle okreœlonych pogl¹dach. Ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ niemal w ka¿dej kwestii, tak¿e w sposobie postrzega-nia miasta, le¿¹cego pod ich stopami, które czeskiemu mieszkañcowi jawi siê jako potworna istota, zaœ w oczach Allana:
Je krásné. Svùdné jako ûena, neurèité jako ûena, v modrých závojích soumraku, v kterých se choulí pod kvetoucí stránì, pøepjato ocelovým pasem své øeky, poseto smaragdy mìdìných kupolí
Wydaje siê, ¿e jedynie cudzoziemiec mo¿e dostrzec piêkno meto-nimicznego obrazu czeskiej historii. Dopiero spojrzenie z boku po-zwala na to, by i Michal sobie uœwiadomi³ jego urok, choæ broni siê przed tym, wyliczaj¹c na zasadzie antytezy jego ciemne strony. Smu-tek, charakterystyczny nie tylko dla niego, ale tak¿e dla wszystkich mieszkañców miasta, a szerzej dla Czechów, jest nazwany wrêcz przez Allana bluŸnierstwem. Zarzut ten spotyka siê z ostr¹ replik¹ Mi-chala, mówi¹cego o przekleñstwie, spoczywaj¹cym na wszystkich ro-dakach. Skrywa siê za tym przekonanie o byciu przedmiotem ni¿ czynnym podmiotem w³asnych dziejów. Przepiêkny uk³ad architekto-niczny miasta to dla Allana spuœcizna, której nie mo¿na odrzuciæ, ar-gumentuj¹c, ¿e zosta³a narzucona niejako przemoc¹. Ch³odne oko ob-serwatora pozwala wrêcz na swoiste odwrócenie hierarchii wartoœci wyznawanej przez reprezentanta narodu czeskiego:
Národy touûí po tragice, jako jedinci, je jim tøeba snáeti prudká napìtí dìjin a za jakoukoliv obì! , jako kaûdému z nás je proûíti otøes, jímû náhle pronikne jeho ûivot, dosud bezetìûitní, a dá mu smysl, jehoû jsme v nìm pøíli dlouho nenalézali. Vìdìl jsem jetì málo z vaich dìjin, ale kdyû jsem vidìl na mapì zemi, která má tvar srdce v støedu Evropy, chápal jsem jiû, proè se zde vybojoval velký duchovní boj Západu, rozpoutaný severním ïáblem negace a skepse. Býti bojitìm, jakým byly Èechy, mùûe znamenati vrcholný bod národní sudby
Niezwykle ciekawy jest równie¿ ci¹g analogii pomiêdzy histori¹ francusk¹ a czesk¹. Przywo³ana zostaje postaæ francuskiego teologa Jacquesa-Bénigne Bossueta (1627–1704) œni¹cego o powrocie prote-stantów na ³ono Koœcio³a katolickiego w wieku XVII. Pozostaj¹c w tym krêgu kulturowym, Allan porównuje bitwê na Bia³ej Górze do nocy œwiêtego Bart³omieja, a obraz egzekucji hugenotów w Amboise opisany przez Balzaka do tego, co sta³o siê na rynku Starego Miasta w Pradze 21 czerwca 1621 roku. Sporna kwestia oceny bitwy na Bia³ej Górze, wpisuje siê „w historiê Czech jako decyduj¹ce pognêbienie »narodu kacerzy« przez katolick¹ potêgê niemieck¹, za któr¹ sta³ po-rzucony 200 lat wczeœniej Koœció³” (Cywiñski 1994, s. 144), jak nieco emocjonalnie twierdzi polski historyk.
Zdarzenie to w czeskiej historiografii wywo³ywa³o liczne dysku-sje2. G³osem w tej kwestii by³a te¿ rozprawa Josefa Pekaøa Bílá hora. Její pøíèiny a následky (1920) stanowi¹ca jedno z ogniw sporu o sens czeskich dziejów. Pekaø uwa¿a³, ¿e najlepiej mo¿na oceniæ konsek-wencje bia³ogórskiego starcia w konfrontacji z epok¹ husyck¹3. Mimo ogólnie panuj¹cego pogl¹du o zaczynaj¹cym siê wówczas okresie „mroków”, dostrzeg³, jak sam to okreœla³, „œwiat³o w ciemnoœciach”, jak choæby rozwój barokowej muzyki i sztuki, choæ nie mia³ w¹tpli-woœci „¿e by³o to nieszczêœcie, nieszczêœcie bez miary i granic” (Pekaø 1999, s. 274). Co ciekawe, w swojej interpretacji tego tematu powo³uje siê na wyk³adniê Martena, parafrazuj¹c ca³y szereg retory-cznych pytañ, opartych o argumenty Allana:
Proè vymknuli jste se z øádu, v nìmû jste stáli? [ ] Mystická, rytíøská kultura obrodné doby gotické, pøíchozí z románského západu, vám dala v 14. a 15. století vítìzný a radostní vzrùst proè jste se odvrátili od románského zøídla ûivota od dvì stì let pozdìji, kdy nová vlna obrozené gotiky, kdy vítìzná kultura baroku by byla naí dui dala navou horoucnost a sílu? Proè jste se spojili proti harmonii, kázni a jas-nosti románské kultury s cizotou protestantské negace, proè neèelili ji kladem národní vùle, slovem ûivota? (Pekaø 1999, s. 182).
W dialogu – w podobnym tonie – Francuz przekonuje swojego rozmówcê, ¿e Bia³a Góra by³a „katastrof¹ oczyszczaj¹c¹”, bowiem ochroni³a Czechy przed kulturow¹ destrukcj¹ niemieckiego prote-stantyzmu – spowodowa³a, ¿e wróci³y tam, gdzie ich miejsce – do ro-dziny narodów europejskich, których wspóln¹ platform¹ ideow¹ jest
katolicyzm, spuœcizna antyku oraz piêkno (Putna 1998, s. 696). To wydarzenie jest oceniane przez obu rozmówców zdecydowanie naj-bardziej odmiennie. Dla Michala jest to pocz¹tek koñca czeskiej wol-noœci, dla Allana – to raczej wynik zboczenia z „prawdziwej” drogi wiary i kara za grzech odszczepieñstwa. Mo¿e siê jednak staæ pocz¹t-kiem ekspiacji i w tym procesie widzi on misjê swojego czeskiego rozmówcy. W podobnych kategoriach – winy i kary czêœæ œrodowiska katolickiego bêdzie interpretowaæ nieco póŸniej efekty wydarzeñ mo-nachijskich z 1938 roku, co równie¿ stanie siê przyczyn¹ znacznej niechêci wobec g³osz¹cych takie pogl¹dy.
Druga czêœæ, rozpoczyna siê znów od obrazu elementów archi-tektonicznych. Króluj¹cy na górze przepych katedry œw. Wita symbo-lizuje mistyczn¹ czêœæ tradycji œredniowiecza, a odpowiadaj¹cy mu na dole swoj¹ prostot¹ koœció³ Panny Marii pod Týnem obrazuje kul-turê rycersk¹. Obie œwi¹tynie s¹ znakiem harmonii i ³adu sprzed wie-ków. Nastêpnie przywo³ane zostaj¹ konkretne postacie historyczne. Zarzuty dotykaj¹ najwiêkszych myœlicieli wywodz¹cych siê z tradycji husyckiej: Petra Chelèickiego i Jana Amosa Komenskiego, którzy, wed³ug Allana, zamiast iœæ œladami œw. Franciszka z Asy¿u, wybrali drogê traktatów filozoficznych, tworzonych z dala od konkretnego cz³owieka. Michal, konsekwentnie stoj¹cy na stanowisku o niemo¿-noœci wymazania z czeskiej historii niektórych z jej epizodów, spoty-ka siê z krytyk¹:
Mìjte odvahu vidìti za závoji heroismu a tragiky, pod líèidly dìjinných povìr, a odkryjete onoho ducha vlastní kletbu, vlastní vinu své minulosti, ne jednotlivcù, ale celku. [ ] Nael jsem ho mnoho v této zemi, hleïte, cítím jej ve vás, Michale, který milujete jas a øád latinského Západu, a pøece vyhledáváte ponuré rozkoe v negaci a skepsi, kterými vás neustal infikovati nemocný Sever.
Powraca ponownie fundamentalne w ca³ym dyskursie pytanie, sk¹d nagle po latach harmonii z czasów Jana Luksemburskiego i Ka-rola IV dochodzi do dysonansu i próby wy³amania siê z krêgu ³aciñ-skiej kultury Zachodu.
W trzeciej czêœci uwagi zdaj¹ siê nabieraæ charakteru uniwersalne-go. Michal, pragn¹cy odejœæ z przeklêtego, w swoim mniemaniu,
mia-2 Warto przypomnieæ takie prace, jak: Bílá hora (1913) historyka i dyplomaty
Kamila Krofty czy równie¿ Bílá hora (1920) Jana Herbena ucznia Tomáa G. Ma-saryka.
3Wówczas oka¿e siê, ¿e wraz z Bia³¹ Gór¹ zwyciê¿a zasada autorytetu nad zasad¹
wolnoci, idea³ arystokratyczny nad silnie demokratycznym, kultura europejska nad prób¹ stworzenia kultury narodowej, Koció³ powszechny nad narodowym, czy wreszcie, jak pisze, w podsumowaniu jest to zwyciêstwo epoki romañskiej nad epok¹ gotyck¹. Ta ostatnia, w jego rozumieniu, najwiêksze triumfy wiêci³a w³anie w okresie husyckim, ale bardzo szybko wyczerpa³a siê wobec blokady ze strony Europy, a zw³aszcza rodz¹cego siê wp³ywu romañskiego renesansu.
sta-kraju, spotyka siê z apelem o powrót do ³adu i jednoœci sprzed wie-ków. Ludzkoœæ wyczerpa³a swe mo¿liwoœci po zach³yœniêciu siê wol-noœci¹, chce powrotu do korzeni, z których wyros³a, co obrazuje lawa wulkaniczna zbieraj¹ca siê do wybuchu pod soczysto zielonym traw-nikiem wspó³czesnoœci. Ostatnia wypowiedziana kwestia nale¿y do Michala, który rozwa¿a stoj¹ce przed nim samym mo¿liwoœci. Wa-haj¹c siê pomiêdzy odejœciem z ziemi, która poprzez swój wybór tra-dycji sta³a siê dlañ obca, a pozostaniem i lansowaniem odmiennej koncepcji przesz³oœci, decyduje siê na to drugie rozwi¹zanie. Przy-wo³any wczeœniej koñcowy monolog wewnêtrzny Allana, do takiej interpretacji sk³ania tym bardziej.
Warto zwróciæ uwagê, ¿e g³osy obu rozmówców nie s¹ rozdzielone równomiernie. Zdecydowanie wiêcej kwestii wypowiada Allan, jego repliki s¹ d³u¿sze, argumenty, których u¿ywa bardziej przekonuj¹ce, co zapewne wynika³o ze œwiatopogl¹du samego Martena. S¹dy nie-popularne wœród sobie wspó³czesnych w³o¿y³ w usta przedstawiciela narodu zwanego najstarsz¹ cór¹ Koœcio³a, jakby obawiaj¹c siê pos¹-dzenia o brak patriotyzmu czy wrêcz konserwatyzm. Przywo³uj¹c znów pierwowzór Allana, mo¿na w podsumowaniu pos³u¿yæ siê frag-mentem jego listu do Martena z 1912 roku, który doskonale korespon-duje z g³ówn¹ myœl¹ dialogu Nad mìstem:
Ani na minutu mu nepøijde na mysl, ûe pøece jen výe neû Èechy stojí køesanstvo a ûe Èechy, døíve husitské, pak protestantské se mohly mýlit. [...] Velký, ulechtilý duch (svatého) Václava a Karla IV. [...] ne Husa a Komenského z vás mùûe opìt udìlat národ. Prokletím vaí zemì je jakýsi odpor k vnìjímu svìtu, sklon uzavírat se do sebe, ûárlivý a nevraûivý provincialismus, hodný spí afrického kmene neû evrop-ského národa (cyt. za: Vojtìch 1996, s. 378).
Wed³ug Arne Nováka Marten w swoim tekœcie prezentuje oso-bist¹, przemyœlan¹ koncepcjê czeskiej kultury narodowej, opart¹ o ro-mañsk¹ myœl katolick¹, sam zaœ dialog nazywa poœmiertn¹ spowie-dzi¹ krytyka (Novák 1995, s. 1091). Filozofuj¹cy eseistyczny dialog o nieci¹g³ym charakterze czeskiej tradycji duchowej, zerwanej przez kontrreformacjê (Lexikon èeské literatury... 2000, s. 122) mo¿na by te¿ nazwaæ autorsk¹ egzegez¹ dziejów, w której eseista proponuje na
nowo przewartoœciowaæ podejœcie do przesz³oœci, odejœæ od utartych pogl¹dów o upadku czeskiej kultury w wieku XVII i przywróciæ nale¿-ne miejsce przemilczanale¿-nej w kulturze czeskiej tradycji katolickiej. Ta-ka interpretacja czeskiej historii mia³a zdecydowanie mniej zwolenni-ków, warto jednak zauwa¿yæ na zakoñczenie, ¿e trzy lata póŸniej poja-wi¹ siê s³owa, które niemal¿e wspó³brzmi¹ z przes³aniem dialogu:
Jestemy przekonani, ¿e naród nasz, jeli naprawdê myli o budowaniu lepszej przysz³oci, winien pozostaæ wierny sobie, wierny swej chrzecijañskiej przesz³oci, wierny podstawom kultury, jakie po³o¿yli w. aposto³owie Cyryl i Metody, w. Wac³aw, Karol IV. [ ] Odrodzenie polityczne narodu nie bêdzie mia³o sensu ani szans powodzenia bez odrodzenia kulturowego, moralnego i religijnego4.
Powy¿szy fragment pochodzi z Oœwiadczenia czeskich pisarzy ka-tolickich, zamieszczonego w czasopiœmie „Archa” i wpisuje siê w ko -lejn¹ fazê sporu o sens czeskich dziejów, która rozgorza³a na nowo wobec coraz silniej rysuj¹cej siê wizji uzyskania niepodleg³oœci i mo-¿liwoœci stworzenia samodzielnego pañstwa.
Literatura
C y w i ñ s k i B., 1994, Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kocio³a katolic-kiego w Europie rodkowo-Wschodniej. Korzenie to¿samoci, t. 1, Warszawa. È e r n ý V., 1993, Stavitel chrámù, [w:] idem, Tvorba a osobnost, t. 2, Praha. L a n t o v á L., 2000, Milo Marten, [w:] Lexikon èeské literatury. Osobnosti, díla,
instituce 3, d. 1, Praha, s. 121124.
Lexikon èeské literatury. Osobnosti, díla, instituce 3, 2000, t. 1, Praha. M a r t e n M., 1983, Imprese a øád, Praha.
M a t y s R., Bùh píe rovne køivými èarami..., Katolický týdeník 2005, nr 22, Pøíloha Perspektivy, s. 10.
N o v á k A., 1995, Pøehledné dìjiny literatury èeské od nejstarích dob aû po nae dny, Brno.
P e k a ø J., 1999, Bílá Hora. Její pøíèiny i následky, [w:] idem, O smyslu èeských dìjin, Praha.
P u t n a M. C., 1998, Èeská katolická literatura 18481918 v evropském kontextu, Praha.
4Prohláení katolických èeských spisovatelù, Archa 1917, nr 8/9, s. 213; cyt.
S³ownik terminów literackich, 2002, red. J. S³awiñski, Wroc³aw.
S t e f a ñ s k i M., 2007, Czeska krytyka katolicka lat 19181938, Warszawa. V o j t ì c h D., 1996, Milo Marten jako kritik, Èeská literatura, nr 4, s. 359394.
Summary
The paper named Voice of Milo Marten in the dispute over the sense of Czech history examines the role of the text Nad mìstem in this particular historical debate. Marten (18831917) was a literary critic and essayist and contributor to the magazine Modern revue. The choice of dialogue as a literary genre of this piece, follows in with the discursive character of the historic dispute. The dialogue between the Czech Michal and the French foreigner follows the most turbulent moments of Czech history starting with the emergence of the Hussite movement, the Battle of White Mountain and its consequences and concluding with the baroque art and culture. Many interpre-tations of this text see in the figure of Allan, who is a Frenchman enthusiastic about Prague, the great French poet Paul Claudel. The dialogue Nad mìstem is a personal reading of the events, in which the essayist stands for a reassessment of the approach to the past. He suggests changing the stereotyped view of the decline of Czech culture in 17thcentury and returning the oppressed Catholic tradition to its proper place within
