Etyka zawodów prawniczych, wykład dla Studentów stacjonarnych studiów prawa
w roku akademickim 2017/2018
Przemysław Kaczmarek
Plan wykładu:
1. Specyfika dyskursu etycznego.
2. Etyka kodeksowa a etyka sytuacyjna.
3. Skąd się bierze zainteresowanie etyką zawodową?
4. Spór o pozycję etyki zawodowej.
Wykład 1
Miejsce etyki w dyskursie prawniczym
1. Zarzuty wobec etyki:
zarzut moralizowania: znaczenie tego zarzutu zależy od przypisywanej etyce roli:
1) jako twardego punktu oparcia, który ma z istoty charakter stały i uporządkowany,
2) zachowanie uwagi: sceptycyzm, etyka nie pretenduje do formułowania twierdzeń, ogólnie wiążących,
3) eksponowania ważnych aksjologicznie momentów w praktyce społecznej – status pytania i odpowiedzi
(konkluzywność rozstrzygnięć),
4) etyka stosowana (aplikacja etyki normatywnej do rozwiązywania konkretnych dylematów moralnych),
uzasadnienie twierdzeń etycznych, a ich wartość logiczna (odwołanie się do faktów empirycznych).
I. Specyfika dyskursu etycznego
- Zarzut relatywizmu:
a) w ujęciu umiarkowanym sądy moralne mają charakter relatywny w tym znaczeniu, że nie można odnosić do nich kategorii prawdziwości i fałszywości ani też konkluzywnie udowodnić, b) w ujęciu radykalnym sądy moralne w ogóle
nie mogą podlegać racjonalnej dyskusji,
albowiem nie istnieje metoda racjonalnego ich formułowania i uzasadnienia.
Skoro kłócimy się o oceny, to najwidoczniej można w tej dziedzinie coś ustalić – kwestia warunków wypowiadania ocen.
Zarzuty wobec etyki
Etyka kodeksowa
Monizm moralny zakłada: „że jest tylko jedna wartość samocelowa (albo wartość sama w sobie), której wszystkie inne
podporządkowane są jako narzędzia, a
każda szczegółowa kwestia moralna może być jednoznacznie rozwiązana przez
odwołanie się do owej wartości
wszechobejmującej (…)” Leszek Kołakowski.
2. Etyka kodeksowa a etyka sytuacyjna według
Leszka Kołakowskiego.
Różne postacie postawy kodeksowej:
a) nihilizm (pozorna niezgoda na świat),
b) konformizm (identyfikacja siebie z zastanym światem; samoobrona przed podejmowaniem decyzji),
c) destrukcjonizm.
„Kodeksową” postawę charakteryzuje dążenie do osiągnięcia bezpieczeństwa pozwalającego
„schronić się” przed niepokojem związanym z
byciem odpowiedzialnym za wybór i treść decyzji w sytuacji dylematu moralnego, konfliktu między wartościami. Kształtowana na tej postawie postać etyki nie tworzy miejsca dla sytuacji wyboru i
związanej z nią moralną odpowiedzialnością.
Etyka kodeksowa
Etyka sytuacyjna
- etyka kodeksowa jako zbiór wskazówek, - tworzy miejsce dla interpretatora reguł
kodeksowych,
- sytuacja konfliktu między tym co intersubiektywne a jednostkowe,
- moralna odpowiedzialność, oznacza to roszczenie etyczne do samodzielnego definiowania powinności moralnych.
Etyka sytuacyjna
Plan wykładu
1. Skąd zainteresowanie etyką zawodową/prawniczą?
2. Spór o etykę zawodową/prawniczą.
3. Zarzuty wobec roli zawodowej prawnika.
Wykład 2 i 3
„Etykę natomiast wyobrażamy sobie na kształt i
podobieństwo prawa. Etyka stara się orzec, podobnie jak czyni to prawo, jakie postępowanie w rozważanych
sytuacjach jest „właściwe”, a jakie „niewłaściwe”. Stawia sobie jako ideał (…) ścisłość i precyzję przepisów
prawnych. Chciałaby dostarczyć dokładnych przepisów co do tego, jak odróżnić właściwe od niewłaściwego, nie
pozostawiając skrawka terenu bezpańskiego, na którym mogłaby zagnieździć się wielorakość opinii i ambiwalencja sądów. Wychodzi, inaczej mówiąc, z założenia, że w każdej sytuacji życiowej istnieje jedna opcja, która może być
uznana za dobrą, w przeciwieństwie do wielu innych – złych” Zygmunt Bauman.
Skąd się bierze zainteresowanie
etyką zawodową ?
- dyferencjacja społeczeństwa,
- jurydyzacja życia społecznego (dylematy moralne),
- rządy systemów eksperckich,
- społeczeństwo ryzyka – poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.
1. Przyczyny społeczne
odchodzenie od pozytywistycznego modelu
stosowania prawa w stronę hermeneutycznego,
zwrot etyczny,
- funkcja odciążająca, w czasach systemów eksperckich – odciążenie od rozstrzygania dylematów moralnych – poszukiwanie
bezpieczeństwa moralnego,
- funkcja kontrolna, kontrolowanie działania:
otwarcie zawodów prawniczych,
- funkcja integracyjna -budowanie etosu zawodowego.
2. Przyczyny instytucjonalne
1. Teza o odrębności etyki zawodowej:
a) moralności publicznej,
b) moralności indywidualnej.
c) moralność roli jako złożony przypadek moralności publicznej
2. Spór o wewnętrzną moralność etyki zawodowej:
d) metafora więzienia,
e) metafora teatru.
Spór o pozycję etyki zawodowej
1. Amoralna rola – relacja adwokat/radca prawny – klient; problem odrębności etyki zawodowej od etyki ogólnej.
2. Paternalizm w relacji prawnik-klient. Tutaj zarzut brzmi: moralnie nagana jest sama
relacja, w której jedna ze stron ma przewagę nad drugą, co prowadzi w sposób nieuchronny do traktowania klienta w sposób bezosobowy i paternalistyczny (paternalizm słaby i mocny).
3. Hermetyzacji, braku dostępności człowieka do prawa (problem języka prawnego, języka
prawniczego oraz reguł pozajęzykowych).
III. Zarzuty wobec roli zawodowej prawników:
4. Dyskrecjonalnej władzy (aspekt normatywny oraz realny) - nad tekstem prawnym (problem znaczenia, nieostrość pojęć) - nad człowiekiem, potencjalne dylematy moralne:
1) czy adwokat postępuje właściwie, gdy bierze świadka w krzyżowy ogień pytań, mając na celu zdyskredytować osobę,
2) czy adwokat postępuje właściwie, gdy każe zeznawać
świadkowi, chociaż zdaje sobie sprawę, że będzie on kłamał, 3) czy adwokat postępuje właściwie, gdy udziela porady
prawnej klientowi chociaż ma powody sądzić, że ten
wykorzysta otrzymaną informację do złożenia fałszywych zeznań.
Zarzuty wobec roli prawnika
Robert W. Gordon podkreśla: „w zawód prawnika – jego rolę wpisane jest
zawieszenie między wymiarem
indywidualnym, koncentrującym się na
relacji z konkretnym klientem a wymiarem społecznym, który odsłania postać klienta prawnika w osobie społeczeństwa.
Wskazane zawieszenie stanowi immanentną cechę zawodu prawnika”.
Koncepcja roli prawnika
A. Założenia
- Podejmowane czyny należy rozpatrywać jako działanie instytucjonalne, za które się nie odpowiada.
- Takie ujęcie jest pożądane społecznie.
B. Zasady:
Stronniczości (problem lojalności wobec klienta),
Niezależności (moralność instytucjonalna a moralność indywidualna).
C. Atuty:
Odciążenie prawnika.
Zachowanie dystansu do rozpatrywanej sprawy.
Odparcie zarzutu subiektywizacji prawa, procesu jego stosowania.
Legitymizacja działalności prawniczej.
Standardowa koncepcja roli
prawnika
Koncepcji roli społecznej Floriana
Znanieckiego przedstawia się następująco:
1) jaźń społeczna osoby wykonującej rolę;
2) krąg społeczny, grupy odniesienia;
3) prawa osoby wykonującej rolę, tj. status społeczny wynikający z całokształtu
„uprawnień”, jakie zdaniem kręgu
społecznego i samej jednostki przysługują jej jako wykonawcy danej roli;
Interakcyjna koncepcja roli prawnika
4) funkcje (osobiste) osoby wykonującej rolę, tj. całokształt obowiązków, których wypełnienia spodziewa się od niej krąg
społeczny, jednostka zaś zobowiązana jest do jej spełnienia;
5) Kategoria „znaczenie życiowe”
przedstawiana przez F. Znanieckiego jako czynnik za pomocą którego możemy
rozpatrywać wpływ, jaki ma wykonywana rola na życie jednostki;
6) Całość struktury uzupełnia „definicja sytuacji”, w której działa wykonawca roli.
Interakcyjna koncepcja roli
Rola zawodowa jako scena teatralna w analizie ramowej i dramaturgicznej: odejście od obrazu roli jako wewnętrznie uporządkowanej struktury, w zamian eksponowanie pojęcia interakcji.
Tożsamość prawnika: pojęcie dystansu do roli
„tym, co odrzuca jednostka, tak naprawdę nie jest sama rola, lecz wykreowana osobowość,
którą rola ta nakłada na wszystkich gotowych ją zaakceptować wykonawców”.
Założenia interakcyjnej
koncepcji roli prawnika
Problem moralnej odpowiedzialności
Plan wykładu:
1.Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej odpowiedzialności.
2.Integralność moralna a neutralizacja moralnej odpowiedzialności.
3.Moralna odpowiedzialność roli.
wykład 4
1.1. Posłuszeństwo wobec autorytetu – eksperyment Stanleya Milgrama
Opis eksperymentu:
Osoby uczestniczące w eksperymencie dowiadywały się, że jego celem jest zbadanie wpływu kary na pamięć i zdolność uczenia się. Zadaniem ucznia było zapamiętywanie słów, a nauczyciela – karanie w sytuacji, gdy uczeń się pomyli. Wymierzanie kary polegało na poddawaniu ucznia
narastającym o 15 V wstrząsom elektrycznym za każdym razem, gdy ten się pomyli.
Osoba odpowiadająca na ogłoszenie z gazety, stawała się nauczycielem, a drugi fikcyjny ochotnik uczniem. Uczeń zostawał przywiązany do krzesła z elektrodami i jeszcze przed rozpoczęciem eksperymentu sygnalizował, że ma problemy
z sercem.
Badanie to zostało przeprowadzone w wielu krajach i skala osób, które w roli nauczyciela wytrwały do końca, waha się między 63 a 65 % badanych.
1. Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności: ekspozycja problemu
1.2. Dlaczego tak wiele osób wykazało się posłuszeństwem?
Odpowiedzi:
Bycie narzędziem w rękach eksperta,
Osobowość autorytarna,
Poważanie dla autorytetu,
Sytuacja działania,
Poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego.
1. Posłuszeństwo a neutralizacja
moralnej odpowiedzialności
Pierwsze objaśnienie: źródeł uległości można upatrywać w przyjęciu przez nauczyciela postawy, którą wyznacza bycie narzędziem w rękach eksperta.
„Istotą posłuszeństwa jest fakt, że osoba zaczyna spostrzegać siebie jako narzędzie wykonujące czyjeś polecenia, a w konsekwencji przestaje czuć się
odpowiedzialna za swoje działania. Kiedy u danej
osoby nastąpi ta krytyczna zmiana punktu widzenia, pociąga ona za sobą wystąpienie wszystkich
zasadniczych właściwości posłuszeństwa”. Stanley Milgram
1. Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
Drugie objaśnienie: źródeł uległości można upatrywać w osobowości autorytarnej. Wątpliwe wydaje się jednak, żeby 2/3 populacji ludzkiej miało osobowość autorytarną.
„Miałem okazję obserwować jednego z badanych –
dojrzałego i zrównoważonego biznesmena, wchodzącego z uśmiechem i pewnością siebie do laboratorium. Po
dwudziestu minutach ten sam człowiek był trzęsącym się i wiercącym, jąkającym się wrakiem na granicy załamania nerwowego. (…) W pewnym momencie przyłożył obie pięści do czoła i wymamrotał: „Boże, niech to się wreszcie
skończy”. A jednak reagował dalej na każde słowo
eksperymentatora i posłusznie ulegał jego poleceniom aż do samego końca”. Stanley Milgram
1. Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
c. Trzecie objaśnienie: poważanie dla autorytetu.
Rolę autorytetu przypisujemy komuś, kto jest w danej dziedzinie fachowcem (wiedza – władza).
d. Czwarte wyjaśnienie: sytuacjonizm,
sytuacja - okoliczności działania determinują sposób działania.
1. Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
e. Piąte wyjaśnienie: poszukiwanie bezpieczeństwa moralnego. W ten sposób odpowiedzialność moralna zostaje sprowadzona do posłuszeństwa.
„To, co mnie przeraziło, to to, że mogłem
podporządkować tę zdolność do posłuszeństwa i
uległości idei nadrzędnej, tj. wartości eksperymentu
dotyczącego pamięci, nawet po tym, jak stało się jasne, że dalsze działanie zgodnie z tą wartością odbywa się kosztem naruszenia innej wartości, tj. zasady
niekrzywdzenia innej osoby, która jest bezbronna i nie krzywdzi ciebie. Jak powiedziała moja żona: „Możesz mówić na siebie Eichmann”. Stanley Milgram
1. Posłuszeństwo a neutralizacja moralnej
odpowiedzialności
2.1. Co to jest integralność moralna?
integralność moralną można rozumieć jako postulat zachowania spójności głoszonych sądów etycznych.
2.2. Formy roszczenia do integralności:
Moralność instytucjonalna,
Moralność indywidualna.
2. Posłuszeństwo a integralność moralna
2.3. G. Postema: integralność moralna jako problem wyboru roli prawnika
Rola ustalona: przyjmuje koncepcję integralności budowaną na podstawie wymogów moralności
instytucjonalnej. W ujęciu tym wykonywanie roli polega na dostosowaniu się do struktury instytucjonalnej.
Rola opcjonalna: obowiązki prawnika, jak i zakres jego odpowiedzialności nie są sprecyzowane w taki sposób, który pozwala wyłączyć podmiotowość
wykonawcy roli i konieczność dokonania przez niego wyboru.
2 . Posłuszeństwo a integralność
moralna
Rola ustalona jako dominujące stanowisko
Bradley Wendel przedstawia integralność moralną jako pytanie o tożsamość prawnika. Wyrazem tego podejścia jest dążenie do integralności moralnej kształtowanej na strategii
„włączającej”. Polega ona na włączaniu moralności indywidualnej w moralność instytucjonalną.
Integralność moralną:
- przedstawia się jako wzorzec wykonywania roli;
- integralność jako strukturę, która zakłada spójność, trwałość i zintegrowany sposób działania oraz wartościowania;
niepodzielność danej osoby, sugeruje wewnętrzną spójność;
- konieczność postępowania według kryteriów etyki zawodowej nie tylko w działalności zawodowej, ale wszystkich obszarach naszej aktywności.
Posłuszeństwo a integralność moralna
2.4. Integralność moralna w dyskursie prawnym
art. 6 ust. 2 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego: „Radca prawny obowiązany jest dbać o godność zawodu
przy wykonywaniu czynności zawodowych, a także w działalności publicznej i w życiu prywatnym”.
§4 Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu: „Adwokat odpowiada dyscyplinarnie za uchybienie etyce adwokackiej lub naruszenie
godności zawodu podczas działalności zawodowej, „prawo do kontrolowania i oceny zachowań
adwokata rozciąga się także na jego życie prywatne”. Jerzy Naumann
2. Posłuszeństwo a integralność moralna
2.4. Integralność moralna w dyskursie prawnym
Ocena kwalifikacji i pracy sędziego art. 57i.§1 ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych:
„Przy ocenie kwalifikacji kandydata na wolne stanowisko sędziowskie uwzględnia się
predyspozycje osobowościowe kandydata do
zawodu sędziego oraz przestrzeganie zasad etyki wykonywanego zawodu”.
art. 106a. § 2 pkt 2 w.w. ustawy: „Oceny pracy sędziego dokonuje się z punktu widzenia: kultury urzędowania, obejmującej kulturę osobistą i kulturę organizacji pracy”.
2. Posłuszeństwo a integralność
moralna
2.5.Integralność moralna w roli prawnika (potencjalne i rzeczywiste zarzuty)
2.5.1. Błąd spójności i zintegrowania sfery prywatnej z publiczną:
Przedmiotem krytyki jest takie ujęcie charakteru
moralnego, w którym zakłada się spójność, trwałość i zintegrowany sposób działania i wartościowania.
Wykonujemy różne role między którymi może być (przynajmniej potencjalnie) głęboki nierozerwalny konflikt;
2. Posłuszeństwo a integralność moralna
2.5.2. Neutralizacja moralnej odpowiedzialności:
odpowiedzialność indywidualna a odpowiedzialność instytucjonalna,
odpowiedzialność prospektywna
a odpowiedzialność retrospektywna, - Zorganizowana nieodpowiedzialność.
Posłuszeństwo a integralność
moralna
2.5.3. Błąd oceny sytuacji - wyjaśnienie ludzkiego działania wymaga uwzględnienia zmiennych sytuacyjnych.
2. Posłuszeństwo a integralność
moralna
2.5.4 Błąd uniwersalizmu
- obejmowanie wszystkie obszarów życia przez wykonywaną rolę;
- danie pierwszeństwa temu co niezmienne, obiektywne, przed tym, co przemijające,
subiektywne. Ceną roszczenia do obiektywności jest eliminowanie wymiaru subiektywnego, w
postaci towarzyszących jednostce emocji, intencji czy też pragnień;
- wyklucza analizę elementów, które odnoszą się do systemu jako czegoś pozostającego na zewnątrz.
2. Posłuszeństwo a integralność
moralna
Plan wykładu:
1.Pojęcie moralnej odpowiedzialności roli.
2. Moralna odpowiedzialność roli a problem instrumentalizacji.
3. Moralna odpowiedzialność w dyskursie etycznym: etyka komunikacyjna a etyka odpowiedzialności.
Wykład 5 i 6
Moralna odpowiedzialność roli
Odpowiedzialność roli (w ujęciu
instytucjonalnym, indywidualnym) wymaga:
a) rozumienia potencjalnych zagrożeń
związanych, np. z naruszeniem norm.
W tym ujęciu odpowiedzialne działanie
może polegać na rozmyślnym naruszeniu jednych norm, aby zapobiec złamaniu
innych,
b) zachowania autonomii jednostki wobec struktury społecznej,
1. Moralna odpowiedzialność roli (M. Bovens)
c) postępowania na podstawie sprawdzalnego kodeksu,
d) traktowania zobowiązań roli poważnie.
Zobowiązania roli, to oczekiwania, jakie formułują adresaci prawa. Postać tego adresata nie jest jednorodna, co trafnie oddaje pojęcie role-set.
3. Moralna odpowiedzialność roli
1. Sztuka teatralna Ubu i Komisja Prawdy, stworzona przez Jane Taylora i Wiliama Kentridge’a.
2. Postać Ubu – chciwego króla z dramatu Alfreda Jarry (Ubu Roi ou les Polonais) –
przeniesiona do rzeczywistości RPA okresu transformacji.
3. Ubu, jako funkcjonariusz policji, staje przed Komisją Prawdy i Pojednania.
2. Moralna odpowiedzialność roli a
problem instrumentalizacji
„Sędzia: Sprawa państwo przeciw Brutusowi, Brutusowi i Brutusowi.
Ustalono, że mamy do czynienia z nierówną odpowiedzialnością, dlatego wydajemy, odpowiednio trzy osobne wyroki.
W sprawie pierwszej: głowa do spraw politycznych nie zawsze może przewidzieć jak jej wizja zostanie wprowadzona w życie. Uniewinniamy cię i przyznajemy dożywotnią emeryturę.
W sprawie głowy stojącej na czele wojska: nie było dowodów łączących cię bezpośrednio z tymi barbarzyńskimi czynami. Mimo to musimy zrobić z ciebie przykład, inaczej nie wiadomo gdzie skończymy. Zostajesz więc skazany na trzydzieści lat jako szef nowej armii państwowej.
Wreszcie pies, który pozwolił sobie być sprawcą tych potwornych czynów:
zostałeś zidentyfikowany przez rodziny ofiar; wszędzie zostawiłeś ślady swojej działalności. Skazujemy cię więc na sto dwanaście lat więzienia.
Moralna odpowiedzialność roli a
problem instrumentalizacji
a) ugruntowanie etyki komunikacyjnej:
- kolonizacja świata życia przez świat systemu (zdominowanie jednostki przez świat systemu);
- wywłaszczenie społeczeństwa oraz jednostki z dialogicznej postaci dyskursu;
- konsekwencje: budowanie przekonania, że jednostka powinna zrezygnować z prób
problematyzowania obowiązujących wzorców, ponieważ jest tylko ich odbiorcą;
- konsekwencje: zdanie się jednostki
(społeczeństwa) na systemy ekspercie
Etyka komunikacyjna
b) moralna odpowiedzialność a kryzys legitymizacji praktyk instytucjonalnych
- pojęcie (idealnej) wspólnoty komunikacyjnej,
- działanie w strukturze społecznej oparte na regułach dyskursu,
