Sprawozdanie z sesji naukowej zorganizowanej z okazji rocznicy urodzin Stanisława Wyspiańskiego (Kraków, 20-22 lutego 1969)

Bogdan Rogatko

Sprawozdanie z sesji naukowej

zorganizowanej z okazji rocznicy

urodzin Stanisława Wyspiańskiego

(Kraków, 20-22 lutego 1969)

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 60/4, 418-426

SPRAWOZDANIE Z SESJI NAUKOWEJ ZORGANIZOWANEJ Z OKAZJI ROCZNICY URODZIN STANISŁAW A W YSPIAŃSKIEGO

(Kraków, 20—22 lutego 1969)

Sesję zorganizował Instytut Badań Literackich i Katedra Literatury Polskiej UJ z okazji 100 rocznicy urodzin pisarza. W sesji w zięli udział p rzedstaw iciele świata naukowego, literackiego i artystycznego, rodzina Stanisław a W yspiańskiego, licznie zgromadzona m łodzież studencka. W ciągu trzech dni przedstawiono 15 referatów, których autorzy reprezentow ali różne środow iska naukowe i różne w zasadzie m etody badawcze. Oto autorzy i tytuły:

Kazim ierz Wyka (Kraków), S tan isław W yspiań ski 1869— 1969; Leon Płoszew - ski (Kraków), Światło i m roki relacji i w spom nień o Stanisławie Wyspiańskim ; Maria Stokowa (Warszawa), Z dośw ia dczeń kronik arza życia i twórczości Stanisława

Wyspiańskiego; Jan N ow akow ski (Kraków), Historia i m it w „dramatach bolesła- w o w sk ic h ”; Urszula K ow alska (Lublin), Walor an tyk u w świadomości S. W yspiań ­ skiego; Hanna Filipkow ska (Warszawa), M it h om ery cki w „Powrocie O d y s a ”; Aniela

Łempicka (Kraków), N o w y teatr „ W y zw o le n ia ” (dramaturgia i te m at sztu k i w u tw o ­

rze); Ewa Miodońska (Kraków), O k o m p o zy cji czasu dramatycznego w utworach S tanisława Wyspiańskiego — na p rzy kładzie „Achilleis”; Maria W oźniakiewicz-

-Dziadosz (Lublin), Funkcje did askalió w w dramatach Wyspiańskiego; Stanisław Zabierowski (Katowice), Prolegomena do „W esela ”; Stefania Skw arczyńska (Łódź),

„Chocholi taniec” Wyspiańskiego jako o b ra z-sy m b o l w ję z y k u późniejszej sztuki polskiej; Janina Garbaczowska (Lublin), D ziedzictwo „rzeczy listopadow y ch ” po W yspiań skim w prozie Wacława Berenta; K azim ierz N ow acki (Kraków), W yspiań ­ skiego koncepcja „teatru ogromnego” ; L esław Eustachiew icz (Warszawa), T radyc jo­ nalizm i e k s p e ry m e n ty w te atraln ej in terpretac ji dzieł Wyspiańskiego; Zbigniew

Osiński (Poznań), „Akropolis” w inscenizacji Jerzego Grotowskiego.

W sprawozdaniu niniejszym om aw iam y referaty zgodnie z kolejnością ich w y ­ głaszania; pominięto tylko referaty J. N ow akow skiego i S. Zabierowskiego, w ca­ łości w ydrukow ane już w „Pam iętniku L iterackim ” (19'69, z. 1).

Sesję otworzył kierownik K atedry Literatury Polskiej UJ, prof, dr Henryk M a r k i e w i c z . Charakteryzując w w ielkim skrócie to niepow tarzalne zjawisko, jakim była w naszej kulturze twórczość Stanisław a W yspiańskiego, uw ydatnił jej bogactwo, syntetyczny charakter i w ew n ętrzne skom plikow anie, które sprawiają, że twórczość ta nieustannie przyciąga uw agę badaczy i krytyków, a zarazem staw ia przed nimi zadania najw yższej trudności interpretacyjnej.

Zasadniczym tem atem w ystąpienia prof. Kazim ierza W y k i był w łaśnie w spół­ czesny stan badań nad twórczością W yspiańskiego. Aby zapobiec nieporozum ieniom , referent zaznaczył od razu, że nie jest ona bynajm niej zjaw iskiem już zam kniętym , toteż nie dysponuje on jakąś syntetyczną form ułą, określającą bez reszty tę tw ór­ czość. Form ułą taką nie dysponuje zresztą nikt, jak św iadczy dzisiejszy stan badań. Znam ienne, że prace o W yspiańskim posiadające charakter syntetyczny pochodzą sprzed wojny: z okresu Młodej Polski i dw udziestolecia m iędzywojennego. Po w ojnie natom iast, w latach, które można zam knąć w trójkącie dat (1957 — sesja naukowa poświęcona W yspiańskiemu z okazji 50 rocznicy jego śm ierci, 1960— sesja naukowa poświęcona K asprowiczowi z okazji 100 rocznicy jego urodzin, 1969 — obecna sesja), z w yjątkiem dwóch książek o zadaniach raczej popularyzatorskich (W. Natansona i J. Z. Jakubowskiego), dominują — poza w ielkim osiągnięciem filologicznym , jakim jest w ydanie Dzieł W yspiańskiego pod redakcją L. P łoszew

-skiego — prace analityczne i cząstkow e. Wyka nie ukryw ał sceptycyzm u w odnie­ sieniu do najbliższych lat; posłużył się w tym m iejscu sugestyw ną i obrazową m etaforą, przyrównując twórczość W yspiańskiego do morza, którego tylko brzegi penetrują w spółcześni badacze, bojąc się zapuścić sw e sieci interpretacyjne głębiej, w sam jego środek. Przyczynę tego widzi nie tylko w zbyt daleko posuniętej ostrożności badawczej historyków literatury, których zachęcić należy do większej śm iałości w propozycjach interpretacyjnych, ale również w fenom enie twórczości W yspiańskiego, w ym agającej ujęcia w ielopłaszczyznow ego. Przechodząc do bliższej jej charakterystyki na tle tendencji artystyczno-ideow ych literatury Młodej Polski, uw yd atn ił W yka sw oistą odrębność tej twórczości, nie m ieszczącej się w żadnym z dwóch głów nych m odeli sztuki tego okresu (ani w modelu „sztuka dla sztuki”, ani w m odelu będącym kontynuacją porozbiorowego modelu sztuki, nazwanym przez referenta „prawdą sztuki”).

Prof. Leon P ł o s z e w s k i podzielił się ze słuchaczam i sw ym i doświadczeniam i z pracy nad przygotow yw anym w ydaniem zbioru w spom nień i relacji o W yspiań­ skim. Zasadniczy problem, który w yłon ił się w toku tej pracy, to selekcja i w ery­ fikacja olbrzym iego ilościow o m ateriału. Dotarcie do obiektywnych faktów z życia autora W esela jest tu — podkreślił referent — szczególnie utrudnione ze względu na sprzeczność inform acji. Obrazując tę sytuację konkretnym i przykładami, om ówił P łoszew sk i m. in. najlepsze, tzn. najbardziej wiarygodne, źródła biograficzne: są to przede w szystkim wspom nienia Stan isław a Estreichera, interesujące w spom nienia Lucjana Rydla, cenny ze względu na relacjonow any okres (pobyt w Paryżu) dzien­ nik Józefa M ehoffera oraz notow ane na gorąco rozm owy Adama Chm ielą z W y­ spiańskim (dotyczące genezy Nocy listopadowej). Za najlepszy portret W yspiań­ skiego z lat dziew ięćdziesiątych uw aża Płoszew ski charakterystykę autora podaną w przypisach do drugiego w ydania książki Adama G rzym ały-Siedleckiego W y sp ia ń ­

ski. Cechy i e lem e n ty jego twórczości. Nie dorównuje mu już portret skreślony

w Niepospolitych ludziach (tu już bowiem przy pewnych szczegółach zawiodła G rzym ałę-Siedleckiego pamięć).

Podobny tem atycznie był referat m gr Marii S t o k o w e j , która przedstaw iła z kolei doświadczenia z pracy nad kalendarium życia i twórczości W yspiańskiego. Z definiow aw szy podstaw owe cechy gatunku kalendarium, w skazała na zasadnicze problem y, jakie w yłon iły się w toku pracy — najw ażniejszy z nich to dem itolo- gizacja biografii W yspiańskiego, tzn. wyraźne oddzielenie funkcjonującej w naszym społeczeństw ie legendy o jego życiu od faktów obiektyw nych. W referacie posłu­ żyła się przykładem biografii ojca poety, Franciszka W yspiańskiego, konfrontując znany przekaz Żuka-Skarszew skiego z (dokumentami urzędowym i, wiadom ościam i prasowym i i korespondencją rodzinną. Przedstaw ienie tej sprawy m iało też rzucić now e św iatło na atm osferę, w której kształtow ała się osobowość m łodego W yspiań­ skiego.

W dyskusji zabrał głos red. W ojciech Natanson. Charakteryzując pokrótce nowsze inscenizacje dram atów W yspiańskiego, podkreślił, że zachowano w nich w ierność nie w obec didaskaliów, lecz głów nie w obec literackich walorów tekstu. Tym samym teatry zadokum entow ały pośrednio rzecz bardzo istotną: iż W yspiań­ ski nie był tylko twórcą partytur czy scenariuszy w idow isk teatralnych — jak niektórzy badacze uważają — ale również, a m oże przede w szystkim , pisarzem. W związku z referatem Wyki przypom niał Natanson, że m onografia jego posiadała szersze niż tylko popularyzatorskie am bicje — starała się wydobyć najistotniejsze m otyw y twórczości autora W yzwole nia, m. in. w alk ę ze śmiercią i niewiarą w moż­ liw ość działania.

Mgr Urszula K o w a l s k a zajęła się najbardziej charakterystycznym i sposo­ bam i funkcjonow ania elem entów kultury antyku w twórczości W yspiańskiego. W dramatach jednotem atow ych (jak Meleager, Protesilas i Laodamia, Achilleis,

Pow rót Odysa) m otyw y antyczne, spełniające tu rolę konstrukcyjną, pozw alały na

uzyskanie uniwersalnego wym iaru eksponow anego problemu. W dramatach nato­ m iast polifonicznych (A kropolis, Noc listopadow a ) sięgnął W yspiański po elem enty kultury antycznej w określonych celach ideologicznych. Przejął z tej kultury m. in. bardzo popularny m it „w egetacyjny”, uzasadniający — najogólniej biorąc — de­ term inistyczne spojrzenie na świat. Przy szczegółow ym om ówieniu roli ow ego mitu w Akropolis i Nocy lis to padowej — w stosunku do pierwszego z dram atów stw ier­ dziła referentka, że W yspiański przeprowadzając analogię m iędzy m item w egeta­ cyjnym a obecnym w dotychczasowej jego twórczości mithin „chrystiańskim ” w yzyskał ją „dla próby zw eryfikow ania w yznaw anego system u w artości”, co do­ prowadziło go do zaakceptowania jako w artości nadrzędnej (ale nie wyłącznej) sam ego życia. W Nocy lis to padowej natom iast posłużył ten m it uogólniającej apoteozie bohaterskich zrywów narodowych. W yspiański nawiązując do rom an­ tycznej, obecnej zwłaszcza w twórczości Słow ackiego, recepcji kultury antycznej, poszedł dalej: w ypracował „nowy, funkcjonujący do dziś wzorzec odwoływania się do śródziemnomorskiej przeszłości na rów ni z tradycją narodową”.

Mgr Hanna F i l i p k o w s k a podjęła w zasadzie podobną problem atykę, tylko w w ęższym zakresie. Starała się przeprowadzić szczegółową analizę m echanizm u przekształceń, jakim uległa „struktura fabularna” ostatniego epizodu Odysei w P o ­

wrocie Odysa. U czyniła to na przykładzie jednej ze scen dramatu W yspiańskiego,

dochodząc ostatecznie do wniosku, że w P owrocie Odysa znika w yraźna granica m iędzy dobrem a złem, m iędzy szlachetnością a podłością bohaterów, ukazany jest natom iast nierozerwalny „związek w ielkości i zbrodni, w ładzy i cierpienia, i ich w spólne źródło w Bogu”. W drugiej części referatu Filipkowska odbiegła od g łó w ­ nego jego założenia. Nie śledząc już w sposób szczegółow y zw iązków W yspiańskiego z Homerem, podała w oparciu o dotychczasowe prace w łasną interpretację Powrotu

Odysa: m otyw acji czynów bohaterów należy szukać w yłącznie w ich psychice,

nie zaś w zewnętrznym fatum, w nich sam ych tylko tkw i ratunek od beznadziej­ ności zgotowanego sobie losu.

R eferat prof. Jana N o w a k o w s k i e g o Historia i m it w „dram atach bole-

sław ow skich ” został na ogół w pełni zaakceptow any przez dyskutantów, zarówno

jeżeli chodzi o m etodę badawczą, jak i głów ne tezy w nim zawarte. Tylko dr A lina W itkowska próbowała polem izować z referentem , zarzucając mu operowanie w ie ­ loznacznym pojęciem mitu, bez ustalenia jego podstawowego znaczenia, i zbyt jednostronną interpretację kreacji Bolesław a. Doc. Stanisław Zabierowski rozwinął nieco szerzej sprawę historyzmu w dram aturgii W yspiańskiego.

Pozostałe referaty spotkały się z różnym przyjęciem. Przychylnie ocenił je doc. Jerzy Starnawski, wskazując na ich pionierski charakter: w obu referatach bow iem zastosowano funkcjonalną m etodę badawczą, co stanow i nowość na tle dotychczasowych prac, którym kierunek nadały genetyczne badania Tadeusza Sinki nad antykiem u W yspiańskiego. N atom iast dr Stan isław Stabryła zwrócił uwTagę na aktualne jeszcze wartości pracy Sinki, który potrafił określić sw oistość i n ie­ powtarzalność recepcji kultury antycznej przez W yspiańskiego — połączenie spraw m itologicznych z problem atyką narodową, co nie zostało dostatecznie uw ypuklone zarówno w jednym jak i w drugim referacie. Wyka polem izował z niektórym i te ­ zam i referatów, kwestionując przede w szystkim w ystępow anie mitu w egetacyjnego w Akropolis.

Dr A niela Ł e m p i с к a przedstawiła w swym referacie nową interpretację

W yzwole nia. W yodrębniła trzy znaczenia sprawy wyzw olenia:

1

Zamiarem mgr Ewy M i o d o ń s k i e j było ukazanie W yspiańskiego jako dra­ m aturga szczególnie wyczulonego na sprawy kompozycji, zwłaszcza kompozycji czasu, co znalazło w yraz tak w jego wypow iedziach teoretycznych jak i w prak­ tyce artystycznej. Na uwagę zasługują zdaniem referentki dwa pom ysły kom pozy­ cyjne W yspiańskiego, konsekw entnie realizowane w utworach: zasada sw oiście pojętej jedności czasu, lapidarnie określona przez samego autora w liście do Rydla: „dramat — jeden dzień, ch w ila”, oraz zasada przeciwstaw ienia czasu nocy i czasu dnia. O ile w czesne dramaty zbudowane zostały podług tej pierwszej za­ sady, o ty le kompozycję późniejszych, począwszy od Wesela, wzbogacił W yspiański ow ą drugą zasadą, pociągającą za sobą znam ienne konsekw encje artystyczne i f i­ lozoficzne. Warto się przy nich ch w ilę zatrzymać. Jako zasadniczą konsekw encję artystyczną w skazała Miodońska „dwojaki sposób objawiania się rzeczyw istości” (w nocy — irracjonalny, w dzień — racjonalny), co wiąże się z pozarozumową, ale nie alogiczną, m otywacją postępow ania postaci w dramacie (zarówno z punktu w idzenia sam ych postaci jak i widza teatralnego). K onsekwencją filozoficzną na­ tom iast jest, niezbyt jasno w referacie przedstawiony, problem czasu w idowiska (odbywającego się późnym w ieczorem ), w którym dokonuje się niejako proces identyfikow ania rzeczyw istości dramatu ze św iatem realnym . Drugi problem filo ­ zoficzny to dialektyczne połączenie sprzeczności: przem ijania i trwania. U ogólniając powyższe obserwacje, postawiła referentka tezę o w pływ ie konstrukcji czasowej utw orów W yspiańskiego na ich w ym ow ę filozoficzną. Wybór w łaśnie Achilleis- jako przykładu dla zobrazowania poprzednio zasygnalizowanych problem ów został spowodowany krzywdzącą oceną tego dramatu, powszechną i wśród krytyków , i wśród dotychczasowych badaczy. W szczegółowej analizie Achilleis przeprowa­ dzonej pod kątem kompozycji czasowej Miodońska dowiodła, że tej pozornie amorficznej konstrukcji jednolitość nadaje konsekw entna realizacja filozoficznej idei dialektycznego w spółistnienia antynom icznych kategorii czasu — przem ijania i trwania, chw ili i wieczności.

pobocznego w dramatach W yspiańskiego. W skazując na znam ienną w epoce autora

Wesela tendencję do rozbudowywania kom entarza w obrębie tekstu dramatycznego,

w yróżniła w jego utworach trzy rodzaje didaskaliów, zm ierzające do:

1

łym , a zwłaszcza w Legendzie II gdzie — jak stwierdza referentka — dominująca

nad dialogiem narracja służy balladowej form ie utworu. Epickie form y w yp ow ie­ dzi łączą się w twórczości W yspiańskiego z tendencją do liryzacji, „polegającą głów nie na ujawnianiu się [...] subiektyw istycznej postaw y podmiotu literackiego, który niekiedy przybiera postać »ja« lirycznego”, przeważnie w form ie refleksji tow arzyszącej narracji. R efleksje te mają rozm aity charakter — na szczególną uw agę zasługują bezpośrednie w ypow iedzi odautorskie dotyczące zagadnienia sztu­ ki, czyli refleksje o charakterze autotem atycznym , prowadzone ze stanow iska antyiluzjonistycznego. Tak w ięc rozbudowa tekstu pobocznego w utw orach W yspiań­ skiego szła w kierunku stwarzania form y dramatu o m aksym alnej pojem ności treściow ej, a zarazem przystosowanego do w ym ogów nowoczesnej sceny. N ie tyle kontynuując współczesny sobie wzorzec dram aturgii europejskiej z Ibsenem, Hauptm annem i Strindbergiem na czele, co opierając się na tradycji polskiego rom antycznego dramatu form y otwartej (szczególnie bliska była mu twórczość Krasińskiego), stw orzył W yspiański m odel dramatu zaangażowanego ideow o i arty­ stycznie w problem y współczesności, bliski, zdaniem referentki, twórczości Brechta. Polem ikę z tezam i A. Łem pickiej podjął Tadeusz iSkutlik. W skazał on na zbyt ujednoznacznione odczytanie ideow ego sensu dramatu, upatrując przyczyny tego w daleko posuniętym zaufaniu do tekstu. Mgr M irosława Puchalska, wyszedłszy od problem u autotematyzmu, przedstawiła w sposób przekonyw ający paralelę m iędzy konstrukcją ideow o-artystyczną Pału by i Wyzw olenia. Prof. Maria Grzę- dzielska natom iast rozwinęła poruszoną w referacie sprawę „figuralności” postaci Konrada. N ie umniejszając osiągnięć Łem pickiej w jej nowatorskiej interpretacji

W yzwole nia, przypomniał Płoszew ski analizę struktury tego dramatu w pracach

Juliusza Saloniego. Wyka ocenił pozytywnie w szystkie trzy referaty, przy czym zaznaczył, że podstawową wartością pracy Łempickiej (podobnie jak N ow akow sk ie­ go) jest w łaśnie precyzyjna w ierność interpretacyjna wobec tekstu.

Celem referatu prof. S tefanii S k w a r c z y ń s k i e j było ukazanie jednego z przejawów w ielkości twórczości W yspiańskiego — chodzi m ianow icie o jej ży ­ w otność w naszej kulturze, zwłaszcza w sztuce ^ współczesnej, przejaw iającą się poprzez funkcjonow anie w społecznej świadom ości i twórczości artystycznej obra- zów -sym boli: w iele ich weszło zarówno w zasób języka naszej sztuki, jak i języka potocznego, jako metafory. Jednym z takich znaków jest obraz-sym bol z Wesela, który stał się podstawą m etafory „chocholego tańca”. Obraz ten przeciw staw iał się „w eselnem u polonezow i” z Pana Tadeusza, ow em u świadectwu optym istycznej w izji przyszłości naszego narodu. Te dwa obrazy-sym bole dzięki W yspiańskiemu złączyły

się ze sobą nierozerw alnie. Odtąd polem izuje się z M ickiewiczem poprzez W yspiań­ skiego, a polem izując z W yspiańskim — siłą rzeczy nawiązuje się też do tradycji m ickiew iczow skiej, b osy tego podwójnego obrazu-sym bolu w e współczesnej p ol­ skiej literaturze starała się przedstaw ić referentka, m otyw ując swój wybór szcze­ gólną rolą, jaką spełniał on w naszej kulturze — w ykorzystany m ianowicie został w licznych utw orach o tem atyce obrachunkowej. Ograniczając się w zasadzie do przykładów z literatury powojennej (z w yjątkiem wcześniejszego utworu B. Ja ­ sieńskiego S łow o o Jakubie Szeli), om ówiła Skwarczyńska funkcjonowanie m etafory „chocholego tańca” w Popiele i diamencie A ndrzejewskiego, T ran s-A tlan tyku Gom ­ browicza, Tangu Mrożka i R z e c z y listopadowej Brylla.

Prof. Janina G a r b a c z o w s k a zajęła się stosunkiem Berenta do W yspiań­ skiego, badając powiązania id eow o-artystyczne Ozim iny i Zmierzchu w o d z ó w z Weselem, Nocą listo padową i Warszawianką. Podstaw ę tych powiązań stanowiło zaangażowanie obydwu pisarzy w podobne problem y narodowo-społeczne, podobne, mimo że np. Zmierzch w o d z ó w w ydany został w roku 1939. Berent bowiem — jak stw ierdziła referentka — naw iązyw ał do W yspiańskiego zawsze „w chw ilach dla ojczyzny historycznie w ażnych czy groźnych”. W pływ utworów W yspiańskiego najbardziej jest w idoczny w Oziminie. Sprowadza się on do trzech zasadniczych zagadnień:

1

szawianki — widoczne w zestaw ieniu zew nętrznego w yglądu m iejsca akcji obydwu

utworów (salonu w dworku grochowskim i salonu warszawskiego), co łączy się z ukazaniem podobnych ideow o sytuacji (w Warszawiance przeczucie klęski, w Zmierzchu w o d z ó w tej k lęsk i geneza). Garbaczowska nie określiła w sposób jednoznaczny stosunku Berenta do W yspiańskiego, lecz poprzestała na stwierdzeniu, że było to twórcze i sam odzielne nawiązyw anie do utw orów autora Wesela, nie m ające nic w spólnego z epigoństwem .

Z referatem doc. S tan isław a Z a b i e r o w s k i e g o Prolegomena do „W esela” polem izował mgr Franciszek Ziejka, częściowo także prof. Płoszewski, któremu poszukiwania genezy pew nych m otyw ów w ydały się zbyt daleko posunięte. Ziejka om ówił w sposób szczegółow y spraw ę Osób Dramatu. Nawiązując do interpretacji Stanisław a Pigonia, przypom niał znam ienne podobieństwo sytuacji „gości z za­ św iatów ” w Weselu z sytuacją, jaka zachodzi w Nocy m a jo w e j (ze źbioru W. T et­ majera Noce letnie — rozmowa narratora z duchami przodków). M otyw ów — jak podkreślił dyskutant — był bardzo popularny w dobie Młodej Polski, toteż w literaturze tej należało przede w szystkim szukać jego źródeł literackich. Wyka wskazał na pierwowzór kulturow y „chocholego tańca”, którym jest magiczny krąg, nie będący jednak pierwow zorem poloneza. Zgadzając się z poglądem o największej żywotności w e w spółczesnej literaturze sym bolu „chocholego tańca”, przypomniaJ z twórczości W yspiańskiego również i inne, bardziej optym istyczne symbole, obecne w naszej w spółczesności, jak np. obraz pochodu (przejęty z Warszawianki).

Referat mgra Kazim ierza N o w a c k i e g o , poświęcony działalności scenogra­ ficznej autora Wesela, tak praktycznej jak i teoretycznej, ilustrow ały przezrocza przedstawiające rysunkow e projekty scenograficzne W yspiańskiego oraz fotografie dekoracji zrealizowanych. Ukazując W yspiańskiego jako artystę teatru, N owacki

om ów ił szczegółow o krakowską inscenizację Dziadów oraz trzech w łasnych u tw o­ rów dramaturga: Bolesława Śmiałego, Protesilasa i Laodamii, W yzwole nia, zwrócił też uw agę na projekty scenograficzne do Akropolis, Legendy, Bolesława Śmiałego i Skałki. Stw ierdzając niezaprzeczalne nowatorstw o W yspiańskiego, jako najcen­ niejsze osiągnięcie w ym ien ił zerw anie z m alarskością i iluzyjnością dekoracji, w prow adzenie architektonicznej zasady zabudowania sceny (pozwalającej na w y ­ zyskanie* przestrzeni i swobodne poruszanie się aktora po scen je). Projektował też W yspiański — choć nie zrealizow ał pomysłu — scenę obrotową i system arkad.

Dr L esław E u s t a c h i e w i c z przedstaw ił przegląd kolejnych inscenizacji dram atów W yspiańskiego pod kątem ich stosunku do teatralnej tradycji, którą określił jako „kształt teatralny zrealizowany za życia W yspiańskiego” lub w yzna­ czony w oparciu o w skazów ki zawarte w tekstach utworów. W takim ujęciu tra­ dycjonalizm em będzie „kontynuacja kształtu tradycyjnego, zarówno im itacyjnie w ierna jak m odyfikująca ów kształt w zakresie jego elem entów drugorzędnych”, now atorstw em zaś — i bezw iedne, i świadom e przełam yw anie tradycji. N ajwięcej inscenizacji doczekało się Wesele. Pierw szym praw dziw ie nowatorskim było przed­ staw ien ie paryskie w roku 1923. W Polsce na podobną odwagę zdobyto się dopiero po ostatniej w ojnie, gdyż w ym agało to dystansu czasowego. Niektóre z tych sp ek ­ takli (np. w rocław ski Jakuba Rotbaum a czy poznański z r. 1959) odznaczały się nowatorstw em za w szelką cenę, nierzadko eksperym entując „pod prąd” tekstu. Do­ tyczy to też głośnego w ystaw ienia Wesela przez Adam a Hanuszkiewicza, które stało się prowokacją artystyczną, ale niczym w ięcej. Ciekawe natom iast, zachowu­ jące — w przeciw ieństw ie do inscenizacji H anuszkiewicza — „tragiczną ekspresję w fin a le”, było zdaniem referenta W esele Andrzeja Wajdy w krakowskim Teatrze Starym . .W Weselu zasadnicze problem y inscenizacyjne stanow i dekoracja (wnętrze chałupy bronowickiej) i sprawa Osób Dramatu, w W yzw oleniu natom iast Maski. N ajlepiej, w edług powszechnej opinii recenzentów, poradził sobie z tą sprawą Bronisław D ąbrow ski (w Teatrze im. Słowackiego w K rakow ie (1957)). Rozpatrując teatralną recepcję Warszawianki, referent zatrzymał się dłużej nad premierą w e w rocław skich „Rozm aitościach”, będącą dużym nieporozum ieniem (zaktualizowano dramat W yspiańskiego przez przeniesienie go w czasy powstania warszawskiego). Spośród w ielu inscenizacji Nocy lis to padowej za najdonioślejszą uznał antytrady- cjonalne przedstaw ienie Kazim ierza Dejmka (1956). Na koniec referent scharakte­ ryzow ał inscenizację Kronik króle wskich w Teatrze Dram atycznym w W arszawie oraz — już jako uzupełnienie powielonego tekstu referatu — omówił, pozytywnie oceniając, ostatnie w ystaw ien ie S ęd zió w i K l ą t w y w Teatrze im. M odrzejewskiej w Krakowie.

Dr Zbigniew O s i ń s k i zajął się szczegółowo tylko jedną z inscenizacji

Akropolis: w „Teatrze-Laboratorium 13 Rzędów”, starając się dowieść, że jest ona,

w brew pozorom, bardzo bliska tekstow i, czego w pełni nie uświadom ili sobie naw et sami autorzy spektaklu, nie m ówiąc o recenzentach. Referent rozpoczął swój tok dowodow y od w nikliw ej i wszechstronnej charakterystyki stylu teatru Jerzego Grotowskiego, uw zględniając zarówno w ypow iedzi teoretyczne twórców tego teatru i ludzi z nim związanych oraz badaczy, jak i analizę sam ego spektaklu

Akropolis. Jako głów ne cechy tego stylu można w ym ienić zwłaszcza: 1) nawiązanie

do „modelu teatru, w którym m ieszczą się magiczne obrzędy rytualne”, do którego dążył m. in. w ielk i teatr rom antyczny;

2

spektaklu jako relacja dialektycznej antynomii; 3) posługiwanie się' nie poszczegól­ nym i sym bolam i, lecz oparcie w ypow iedzi teatralnej na „procesie sym bolicznym ”. N astępnie Osiński poprzez dokładną analizę spektaklu ukazał analogię struk­ turalną m iędzy Akropolis zrealizow anym w teatrze o tak określonej poetyce a A k r o ­

polis utrw alonym w tek ście W yspiańskiego. W spólnym założeniem ideow ym jest

stw orzenie „summy cyw ilizacji i sprawdzenie jej w artości w św ietle doświadczeń w spółczesnych” ; oczyw iście — inne były doświadczenia Grotowskiego niż W yspiań­ skiego, dlatego nie powinno dziwić, że w spółczesny „cmentarz totaln y”, owo „ple­ m ion cm entarzysko” z Akropolis, um ieścił Grotowski w O święcim iu. Tę analogię strukturalną w yznacza m. in. sposób gry aktorskiej: muzyczne, a zarazem m agiczne, traktow anie słow a (wskutek czego wydobyto istotne w łaściw ości tekstu W yspiań­ skiego) oraz polifoniczne prow adzenie roli (różnorodność wyrazu dzięki operowaniu różnymi elem entam i na raz) — co w sum ie „pozwoliło dokonać przekładu na język sztuki teatru w szystkich rzeczyw istych i pozornych sprzeczności tkw iących w po­ staciach zarysow anych przez W yspiańskiego”. Bardzo istotna jest sprawa muzyki w inscenizacji Akropolis — w teatrze Grotowskiego elem ent m uzyczny w ystąpił w funkcji dom inanty kom pozycyjnej całego spektaklu, dzięki czemu powstało „dzieło stanow iące w swej strukturze i kom pozycji teatralnej odpow iednik sym fonii m uzycznej”, czyli szczególnie bliskie tekstow i Akropolis, posiadającem u także — jak w ykazały badania — „budowę sym foniczną”. R ów nie ważne okazuje się analo­ giczne potraktow anie czasu i przestrzeni: jako czasu zsakralizowanego, czyli m i­ tycznego, „ponad- i pozahistorycznego”, i przestrzeni o charakterze sakralnym i sym bolicznym . Zatem — konstatuje referent — „Akropolis w »Teatrze-Laborato- rium« to dzieło teatralne bliskie tekstow i W yspiańskiego na zasadzie analogii struktur”, ujaw niającej się, najogólniej powiedziawszy, w w ieloznaczności i w ielo- płaszczyznow ości rzeczyw istości przedstawionej. Jednocześnie jest ono „teatralną transpozycją” problem atyki najbardziej aktualnej we w spółczesnej m yśli hum ani­ stycznej.

Referat Now ackiego — zdaniem prof. Karola Estreichera — częściow o w ypełnił d otkliw ą lukę w tej sesji — brak ujęcia twórczości W yspiańskiego z punktu widzenia historii sztuki. W dalszym ciągu sw ej w ypow iedzi przypom niał Estreicher w skrócie historię katedry w aw elsk iej, podkreślając, że w św iadom ości niektórych, m. in. Matejki, a za nim W yspiańskiego, przetrw ała ona jako św iątynia nie reli­ gijna, ale w łaśnie narodowa. Prof. Płoszew ski uzupełnił częściow o dwa pierw sze referaty: w yjaśnił bliżej użyte przez N ow ackiego pojęcie „sceny szekspirow skiej”, stwierdzając też z całą pewnością, że W yspiański znał Craiga, oraz przekazał słuchaczom osobiste wrażenia z niektórych oglądanych przedstaw ień dram atów W yspiańskiego. Osiński uw ydatnił trudności, jakie tkw ią w tem acie referatu Eu- stachiewicza, a w ynikają z faktu, że tradycjonalizm i nowatorstw o splatały się już w samej twórczości W yspiańskiego. Oceniając zaś globalnie inscenizacje jego dra­ matów, dowiódł, że dopiero S ch iller i Horzyca, później W itkacy i K antor zrozu­ m ieli m ityczną strukturę tych dramatów. Z powojennych inscenizacji zasługują w edług niego na szczególną uw agę i pełną aprobatę — w łaśnie Akropolis G rotow­ skiego i K l ą tw a oraz Sędziowie Konrada Swinarskiego. Dr E ustachiew icz poparł z całą satysfakcją opinię sw ego przedm ówcy. W w ypow iedzi niejako podsum ow u­ jącej nestor krakowskiej filologii, prof. Tadeusz Stanisław G rabowski, podkreślił bogactwo problem atyki poruszonej w referatach oraz ich w ysoką w artość m eryto­ ryczną. Przypom niał na koniec znam ienny fakt z dziejów recepcji W yspiańskiego w krajach południowosłow iańskich: pionierską książkę chorwackiej uczonej,

Zden-ki Markovic (w języku niem iecZden-kim ), pt. Pojęcie dramatu WyspiańsZden-kiego, która w yprzedziła nawet polskie m onografie.

Sesja naukowa ku czci Stanisław a W yspiańskiego nie m iała konwencjonalnego charakteru obchodów rocznicowych — panow ała na niej atm osfera roboczej rze­ czowości. Referaty, odznaczające się na ogół dużymi w aloram i naukowym i, stanowiły znakomitą odpowiedź — co akcentow ali już dyskutanci — na nieco sceptyczne prognozy prof. Wyki. Istotnie, nie doczekaliśm y się jeszcze w spółczesnej mono­ grafii twórczości literackiej autora W esela i w najbliższym czasie m onografia taka chyba jeszcze nie powstanie. N ie znaczy to jednak, by badania nad tą twórczością nie sięgały w sprawy najistotniejsze. Niektóre z przedstawionych na sesji referatów, co prawda o wąskim zakresie tem atycznym (przeważnie analizujące jakieś jedno w ybrane zagadnienie czy jeden utwór), odznaczały się przecież w yraźnie m yśleniem syntetycznym . Znam ienne też, że ostateczne w nioski płynące z w ielu referatów, choć nie zawsze sform ułowane expressis verbis, b yły ze sobą zasadniczo zbieżne. D otyczy to m. in. problem atyki kom pozycji dram atów W yspiańskiego, kluczowej dla charakterystyki jego artyzmu (mam tu na m yśli przede w szystkim referaty o dramatach bolesław ow skich, o kom pozycji czasu Achilleis oraz o inscenizacji

Akropolis w teatrze Grotowskiego). W reszcie — łączyła w iększość tych referatów

w spólna cecha postępowania badawczego: budowanie w niosków w ścisłym i skru­ pulatnym oparciu o analizowany tek st — rzecz ostatnio dość rzadka, gdyż zw y­ czajem się stało bezcerem onialne aktualizowanie i uw spółcześnianie twórczości dawniejszych pisarzy. Wszystko to świadczy, że w badaniach nad pisarstwem W yspiańskiego znaleziono już p ew ien w spólny — i w ydaje się, że w łaściw y — kierunek interpretacyjny, który doprowadzić m oże do oczekiwanej syntezy.

Bogdan Rogatko

MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA

POŚWIĘCONA SŁOWIAŃSKIEJ METRYCE PORÓWNAWCZEJ (Warszawa, 21—24 m aja 1969)

Od' paru lat w W arszawie i w Pradze, a ostatnio również i w Słow acji, prowadzone są prace przygotow ujące m ateriały do porównawczej m etryki słow iań ­ skiej. Myśl podjęcia takiej tem atyki badawczej zrodziła się na m iędzynarodowej konferencji poświęconej zagadnieniom wiersza, która odbyła się w sierpniu 1964 w Instytucie Badań Literackich w W arszawie. Po konferencji tej razem z k ole­ gam i czeskimi opracowaliśm y w stępny program badań i w spólne zasady ich pro­ wadzenia; powstał w ten sposób pew nego rodzaju kw estionariusz analizy ' w ersy- fikacyjnej, który pozwala ująć głów ne elem enty językow ego (w tym i prozodyjnego) opisu form w ierszowych w ystępujących w poszczególnych literaturach narodowych słowiańskich. Opis językowy, a tym sam ym sprawę relacji w iersz—język uzna­ liśm y za podstawowy i najw ażniejszy punkt w yjścia dla projektowanych badań porównawczych.

Relacjonowana tu konferencja m iała na celu rozszerzenie prac nad słowiańską m etryką również i na inne w ersyfikacje narodowe słow iańskie, zainteresowanie tą kw estią szerszego zespołu badaczy zajm ujących się w ierszem w językach sło­ w iańskich, w reszcie — przedyskutow anie w yników dotychczas prowadzonych analiz. Tem atyka przedstaw ionych referatów w ychodziła zresztą poza ramy b ezpo­