Kmiecik, Zenon
"Publicystyka literacka i społeczna",
Maria Konopnicka, oprac. Jan
Buculewski, Warszawa 1968 :
[recenzja]
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 10/3, 424-426
4 2 4 R E C E N Z J E
N ależy sądzić, że m onografia „ Z a b a w P r z y je m n y c h i P ożytecznych”
w opracow aniu i w yborze J u lia n a P la tta jest p rzy k ład em dobrego s tu diu m realizującego tego ty p u założenia8.
Janusz Śniadecki
II
Maria K o n o p n i c k a , P u b l i c y s t y k a l i t e r a c k a i społeczna, wyboru dokonał i opracował Jan Baculewski, Warszawa Ί968, „Czytelnik”, ss. 704.
O m aw iana p raca zaw iera zbiór najw ażniejszych a rty k u łó w i esejów M arii K onopnickiej, opracow anych przez w ybitnego znawcę twórczości poetk i J. Baculewskiego. W p ub likacji zamieszczono zarów no m a te ria ły już uprzednio publikow ane przez Konopnicką, ja k i jej p race rękopiś m ien n e przechow yw ane w różnych insty tucjach. P ra ca poprzedzona jest obszernym w stępem , w k tó ry m dokonano oceny piśm iennictw a publicy stycznego poetki na tle całokształtu jej twórczości. N ależy się uznanie inicjatorow i i w y d aw cy tej pub lik acji za udostępnienie dotąd p raw ie nie znanej w tak im zakresie p ub licy sty ki Konopnickiej. B aculew ski w swej książce zamieszcza zarów no jej a rty k u ły tra k tu ją c e o spraw ach k u l tu ralnych, ja k i społecznych. Na podstaw ie ty ch m ateriałów m ożna się zorientow ać, jakie b y ły poglądy estetyczne, społeczne i polityczne poetki.
M. K onopnicka zajm ow ała się rów nież p racą redaktorską. Pod jej k ierow n ictw em w lata ch 1884— 1886 w ychodziło pism o kobiece pt. „ S w it” . W ydaw ca tego pism a S. L ew en tal stw orzył Konopnickiej dobre w a ru n k i p rac y red ak to rsk iej, pow ierzając jej kierow nictw o literackie pisma, a sp ra w y a d m in istracy jn e zlecił innej osobie. W ty m okresie pogłębia się k rą g zaintereso w ań dzien n ikarsk ich K onopnickiej. D aw niej podstaw ow ą form ą jej w ypow iedzi publicystycznej b y ł esej, felieton, n ato m iast obec nie zaczyna ona także pisać reportaże. W bogatej p rac y pisarskiej poetki publikow anej na łam ach „ Ś w itu ” w y ró ż n ia ją się rad y k a ln y m i te n d e n c ja m i społecznym i w łaśnie jej rep ortaże. W specjalnej ru b ry c e „ Ś w itu ” p u blikow ała cykle szkiców z w ięzień i szpitali dla biedoty. Szkoda, że A u to r nie zamieścił w tej pu b likacji w ięcej tego rodzaju m ateriałów .
Nie dość jasno zaznaczono też w e w stępie, jak i w pływ m iały dośw iad czenia red ak to rsk ie.K on o pn ick iej na jej pu b licystykę i twórczość poetyc ką. J a k wiadomo, w łaśnie różne spostrzeżenia i obserw acje środow isk ro~
8 Omówiona edycja „ Z a b a w ” oddaje nieocenione usługi w ielu nauczycielom ję zyka polskiego szkół średnich, spełniając niejako rolę antologii pisarzy ośw iece niowych, których dorobek literacki uwzględniono w programie nauczania, a pom i nięto w zmodernizowanych podręcznikach szkolnych.
Autor niniejszego pragnie serdecznie podziękować doc. drowi Mieczysławowi Inglotowi za szereg cennych rad i w skazów ek bibbliograficznych.
B E C E N Z J E 4 2 5
botniczych, k tó re m ia ła okazję poznać p rzy zbieraniu m ateriałów do sw ych reportaży, przyczyniły się do radykalizacji jej poglądów spo łecznych. B adania A. Brockiej udow odniły bezspornie, iż p rac a K onop nickiej w „Św icie” m iała w p ły w na pogłębienie ogólnej p ro b le m aty k i obyczajowo-społecznej, na całość twórczości poetki. W skazuje ona, iż w ę drów ki rep o rtersk ie Konopnickiej przyczyniły się do p ow stan ia jej róż nych pom ysłów nowelistycznych.
B aculew ski s ta ra się także ocenić poglądy polityczne K onopnickiej na tle prądów owej epoki. W ydaje się, że A u to r w y su w a zbyt śm iałą tezę, gdy tw ierdzi, że K onopnicka nie b ra ła udziału w ru c h u po zy tyw i stycznym . W łaśnie jej działalność jako red a k to rk i „ Ś w itu ” świadczy, że była ona zw iązana z ty m obozem. Baculewski, w ychodząc ze słusznych założeń, iż K onopnicka zachow ała swój o ry ginaln y pogląd na w iele p ro blem ów społeczno-politycznych owej epoki, nie w yciąga z tego wniosków do końca.
W okresie 1882— 1905 w społeczeństw ie polskim dom inow ały dw ie przeciw staw ne tendencje: ugoda wobec zaborcy oraz k on sp iracja socja listyczna i narodow o-dem okratyczna. J a k wiadomo, czołowym organem ugody i k o nserw aty zm u politycznego b y ł w ty ch czasach p e te rsb u rsk i „ K r a j” . Od w y jaśn ien ia problem u, jak i b y ł stosunek danego tw órcy do „ K ra ju ” , uzyskać m ożna odpowiedź, jak ie stanow isko zajm ow ał on w o bec p ro g ram u ugody. K onopnicka należała do g ru p y ty ch literató w , którzy w spółpracow ali z „ K ra je m ” . Zam ieszczała tam sw oje' w iersze, nowele, a rty k u ły o tem a ty c e k u ltu ra ln e j. N ależy podkreślić, że n a ła m ach tego pism a nie zabierała głosu w sp raw ach politycznych. Z k o res pondencji p ry w a tn y c h (M eyeta z Orzeszkową) w ynika, że K onopnicka w spółpracow ała z ty m pism em w celach zarobkow ych. N ie m ożna na przyk ład stanow iska poetki wobec ugody porów nyw ać z po staw ą P ru sa, k tó ry przez pew ien okres ulegał w pływ om polityków skupionych wokół „ K r a ju ”. Konopnicka od początku swej działalności publicystycznej po pularyzow ała wiedzę o poezji narodow owyzwoleńczej okresu ro m a n ty z m u. T en p atrio ty czn y k ie ru n e k jest omówiony w sposób w szechstronny w e w stępie. J a k podaje Baculewski, jej stu d ia i szkice poświęcone tylko
A dam ow i M ickiewiczowi o b ejm u ją 50 arkuszy w ydaw niczych i n quarto.
Należy podkreślić, iż B aculew ski zamieszcza w pu blikacji n ajb ard ziej r e pre z e n ta ty w n e stu dia K onopnickiej o A dam ie Mickiewiczu.
W lite ra tu rz e poświęconej K onopnickiej nie w yjaśniono dotąd, jak i był jej stosunke do konspiracji socjalistycznej i n aro do w od em o k ratycznej. Można jed n a k przypuszczać, iż solidaryzow ała się ona z w a lk ą socjalistów i narodow ych d em ok rató w z , ugodą, trójlojalizm em . W 1899 r. po p ierając w alkę organizacji k o n sp iracy jn ej z ugodą, zerw ała d e m o n stra c y jn ie w szelkie k o n ta k ty z red a k c ją „ K r a ju ” .
4 2 6 R E C E N Z J E
Na podstaw ie zamieszczonych w p u b lik a c ji m ateriałów w y d aw cy u d a ' ło się znakomicie ukazać rad y k alizm poglądów pisarki, k tó re zaw ierają
wiele składników socjalistycznej k r y ty k i u s tro ju kapitalistycznego.
W św ietle ty c h m ateriałó w u k azu je się rola poetki w obronie d e m o k ra tycznych ideałów społecznych i swobody przekonań.
P ra ca Baculew skiego jest opatrzona notam i i inform acjam i, k tó re w y jaśn ia ją czytelnikow i w iele niejasnych zagadnień w tekście. O bszerny w stęp, zaw ierający szereg koniecznych k om entarzy, jest w artościow ym w prow adzeniem do le k tu ry książki.
Poczynione w yżej uw agi k ry ty c z n e i zastrzeżenia nie podw ażają s ta ran n e j p racy edytorskiej Baculew skiego ani nie osłabiają naukow ej w a r tości jego publikacji. K siążka stanow i jed n ą z pow ażniejszych pozycji naszej lite r a tu r y dotyczącej dziejów pub licy styk i polskiej.
Zenon K m i e c i k
III
Joachim G l e n s k , „ N o w i n y R a c ib o r s k ie ’’ w la ta c h 1889—1904. S z k ic m o n o g r a f ic z n y , Katowice 1970, W ydawnictwo „Śląsk”, ss. 349.
Dobrze się stało, że ta ciekaw ie napisana książka ukazała się w j u bileuszow ym ro k u 25-łecia p o w ro tu Śląska oraz innych ziem północnych i zachodnich do M acierzy. G ru n to w n a znajom ość m echanizm u odrad za nia się świadomości narodow ej lu d u śląskiego w X IX i X X w. um ożliw ia w łaściwe rozum ienie procesów in te g rac y jn y ch i w ielkich p rzem ian spo łecznych zachodzących na ziem iach śląskich w okresie Polski Ludow ej. Czasopiśm iennictwo polskie w lata ch niew oli narod u polskiego było n ajbardziej m asow ym i sk u teczn ym in stru m e n te m budzenia polskości i inspirow ania ru c h u wyzwoleńczego. Rozwój p rasy polskiej w zaborze p ru s kim w drugiej połowie X IX i na początku X X w. przebiegał w w a ru n k a c h nadzwyczaj tru d n y ch , bow iem b yła to epoka niezw ykle in te n syw nie prow adzonej germ anizacji. J e j wolność k rępow ały liczne zarzą dzenia państw ow e, w ysokie opłaty skarbow e stosow ane wobec pism w y k raczających poza ra m y czysto inform acyjne, szykanow anie redaktorów , .wydawców itd.
A uto r na podstaw ie dość licznych źródeł (egzem plarzy pism p raso w ych, archiwaliów, m a te ria łu w spom nieniow o-pam iętnikarskiego itp.) za prezen to w ał 16-letnie dzieje ludowego pism a śląskiego — „N ow in Raci borsk ich ” (1889— 1904; ukazyw ało się do 1921 r.), k tó re razem z „Gaze tą O polską” (ukazyw ała się w latach 1890— 1923) odegrały w iodącą rolę
