T. Żurowski
Prace
rekonstrukcyjno-konserwatorskie na
Kremlu Moskiewskim
Ochrona Zabytków 9/3 (34), 202-204
1956
Zdzisław K ę p i ń s k i , A niela S ł a w s k a , Zagadnienie m ecenatu na przykła dzie PORTRETU POLSKIEGO od XVI do X VIII wieku. „Studia M uzealne”, I, Poznań 1953, str. 6—43, ił. 30. Muzeum N a rodow e w Poznaniu. — Artykuł om awia zagadnienie mecenatu w związku z ukła dem sił społecznych od epoki renesansu do klasycyzmu.
Zofia K o z ł o w s k a - B u d k o w a , CATHEDRALIS. „SPAU”, LII, 1951, str. 289—290. — Autorka twierdzi, że pojęcie katedralisa oznaczało pisarza-artystę.
H elena K r a j e w s k a , Warsztat tw ór czy współczesnego artysty w stosunku do realistycznej tradycji sztuki X IX w. „Przegl. Art.”, 1951 nr 1, str. 16—23, il. nlb. — Autorka daje m arksistowską oce n ę m alarstwa X IX w.
MALARSTWO POLSKIE. Wyd. I i II W arszawa 1952, III, Warszawa 1953, po 10 il. Biuro W ydawnictw Artystycznych i Ludowych C.P.L. i A. — Reprodukcje dzieł niektórych z czołowych malarzy pol sk ich X IX i X X wieku.
M alarstwo polskie doby OŚWIECE NIA. Katalog w ystaw y w opracowaniu Przem ysław a Michałowskiego, przedmowa Zdzisław a Kępińskiego. Poznań 1951, str. 35, ił. nlb. Muzeum Narodowe w Pozna niu. — Oprócz spisu obrazów i wiadom o ści o artystach, których dzieła w ystaw io no, zawiera też krótki rys dziejów malar stw a tejże epoki w Polsce.
MALARSTWO POLSKIE X IX i X X w ieku. Katalog w ystaw y w opracowaniu Marii G ą s i o r o w s k i e j , przedmowa Jerzego Remera. Toruń 1952, str. 78, tabl.
14. Muzeum Pomorskie w Toruniu, Dział Sztuki. Opracowanie, oprócz katalogu przynoszącego wiadomości o artystach, których dzieła znajdują się w Muzeum i opisu obrazów, zawiera również uwagi na tem at rozwoju m alarstwa polskiego w X IX i X X w.
Malarstwo polskie REALIZMU MIESZ CZAŃSKIEGO I połowy X IX wieku. K a talog w ystaw y w opracowaniu Przem y sław a M i c h a ł o w s k i e g o , przed m owa Zdzisława Kępińskiego. Poznań 1951, str. 22, il. nlb. Muzeum Narodowe w Po znaniu. — Opracowanie zawiera uwagi na tem at m alarstwa polskiego I poł. X IX w. i jego epoki oraz katalog obrazów wraz z krótkim i inform acjam i o twórcach, k tó rych dzieła pokazano na w ystawie.
Jolanta M a u r i n - B i a ł o s t o c k a , Książka Antala o m alarstw ie FLORENC KIM X IV i X V w ieku i zagadnienia m etodologiczne z nią związane. „Mat. do stud:”, III, nr 4, 1952, str. 149—171. — O m ówienie pracy, której autor próbuje
zastosować „interpretację socjologiczną” przy przedstaw ianiu zagadnień malarstwa włoskiego w X IV i XV stuleciu.
Janusz O r ł o w s k i , Naturalistyczna sztuka skalna obszaru FRANKOKAN- TABRYJSKIEGO. „Z Otchłani W ieków” XXII, nr 1, 1953, str. 1—7, il. 6. — 0 m alarstw ie i rysunku z epoki przedhi storycznej.
Ksaw ery P i w о с к i, recenzja pracy Tadeusza Dobrowolskiego: „Polskie MA LARSTWO PORTRETOWE, ze studiów nad sztuką epoki sarmatyzmu (Kraków 1948, Wyd. PAU) zamieszczona w „BHS”, XIII, nr 1, 1951, str. 117— 126.
K saw ery P i w о с к i, REALIZM m iesz czański m alarstw a holenderskiego XVII w. „Przegl. A rt.”, 1951, nr 3, str. 5— 16, il. nlb. — D zieje realizmu holenderskiego XVII w. na tle przemian społecznych 1 politycznych.
(c. d. n.) A. O lszew ski Z PIŚMIENNICTWA OBCEGO
PRACE REKONSTRUKCYJNO-KONSER- WATORSKIE NA KREMLU MOSKIEW
SKIM »
Od 20 lipca 1955 r. Rząd Z.S.R.R. udo stępnił w szystkim obywatelom zwiedza nie Krem la (z r. 1367), wraz z wszelkim i zabytkowym i pałacam i i cerkwiam i oraz w spaniałym i dziełam i sztuki zdobniczej, gromadzonymi w Arsenale, zw anym Oru- żejnaja Pałata.
Partia i w ładza ludowa Z.S.R.R. od początku troszczyła się o utrzym anie pomników kultury narodowej w dobrym stanie, co znalazło wyraz w szeregu w y danych aktów ustawodawczych, jak i w realizacji tychże. Ratowano n ie tylko zabytki najbardziej w artościowe, lecz ca ły zespół. Plac przedkrem lowski i Plac Senacki oraz część nadbrzeżna, zw. Po doi, zostały uporządkowane a wnętrza pałaców i cerkwi pojaśniały i ożyw iły się barwami. Zaprowadzono urządzenia klim atyzacyjne, które zapeiwniają odpo w iednie w arunki dostępu św ieżego po wietrza i wilgotności. Zbiory wzboga cono.
Prace rekonstrukcyjno-konserwatorskie, to poważny proces naukowy, który ma na celu zachowanie autentycznego obiek tu i stw orzenie warunków trwałego za chowania, usunięcie zeszpeceń i w
ypa-• S tr e s z c z e n ie a r t y k u ł u L . P i ę t r o w a , R e s ta w ra c l o n n y J e r o b o t y w m o s k o w s k o m K r e m le . „ A r c h i t e k t u r a 1 S t r o l t e l s t w o M o s k w y " , r . IV , 1955, n r 10, s t r . 23-24.
czeń powstałych w skutek przeróbek oraz zrekonstruow anie brakujących elem entów w edług pierwotnych wzorów. Ilość za chowania pierwotnej substancji zabytko wej stanowi o w artości pracy konserw a torskiej.
W okresie 37-m iu lat przeprowadzono naprawy m urów, baszt i gmachów na Kremlu, uszkodzonych w okresie R ew o lucji Październikowej 1917 r. — Szcze gólnie skom plikowaną pracą było od tworzenie nakrycia namiotowego nad basztami, zw. Moskworeckaja i B ekle- m iszew skaja (Beklem iszew — rzeźbiarz, ur. w 1861 r.). Naprawiono uszkodzenia od artyleryjskich pocisków baszty, zw. Spasskaja i Nikolskaja, cylinder środko wej kopuły katedry, zw. Uspienski] So- bor, ściany gm achu Senackiego oraz od tworzono zdruzgotany łuk i części sk le pienia galerii w katedrze, zw. Błaho- wieszczenskij Sobor.
Pod kierunkiem prof. I. Grabara usu nięto późniejsze przemalowania, odsłania jąc obfity m ateriał do badań dzieł sztuki cerkiewnej. Po 1923 r. roboty konser watorskie prowadzono z udziałem D. Su- chowa, który m. in. w ykonał rekonstruk cję w nętrza i portalu najstarszej cerkw i na Kremlu, Łazarza, usunął dobudówkę w cerkwi, zw. Rizpołożenija, odtworzył dwa brakujące portale oraz przywrócił oknom i apsydom dawną formę. Odkrycie fragm entu fryzu w sali, zw. Złota kom nata Carowej — rzuciło now e św iatło na detal architektoniczny pał. Iwana III. Najciekawszą pracą były studia nad pał. Patriarchy Nikona (z XVII w.) oraz nad przylegającą doń katedrą Dwunastu Apostołów. Pałac ten został przeprojek
towany i przebudowany.
Badania pozw oliły ujaw nić pierwotny układ zabudowy Kremla, odsłonić dawne przejścia, schody i odkryć przejazd pod budynkiem z Placu Katedralnego (Sobor- naja Płoszczad’) — na Dziedziniec Pa triarchy.
Odtworzono wnętrza pałacow e w daw nej postaci, szczególnie w olbrzymiej sali, zw. M irowarennaja Pałata, gdzie wykonano obramienia portali i położono podłogi z glazurowanych płytek cera micznych.
W latach następnych odremontowano część m urów oraz basztę krem lowską. N. Winogradów zrekonstruował okrągłe ślepe okienka w baszcie, zw. B łahow iesz- czenskaja i usunął nowszą cerkiew do niej przypartą od strony Kremla. Jego też pracom zawdzięcza się zbliżenie do stanu pierwotnego fasady północnej ka tedry, zw. Archangielskij Sobor — na 203
Ryc. 2U2. Cerkiew Wasyla Błogosław ionego w Moskwie.
odcinku dobudówki z XV1I1 w., która nie harmonizowała z całością.
Ożywienie a zarazem pogłębienie n au kowe prac konserwatorskich nastąpiło po 1945 roku. Stwardniałą farbę ochronną, która była nałożona na kopułach krem - lowskich dla zam askowania pozłoty, zdję to dopiero po długich i żm udnych pró bach.
Rada Ministrów ZSRR w r. 1946 p o wzięła uchw ałę odnośnie konserw acji i re konstrukcji murów i baszt Kremla w Mo skwie. Komisja Konserwatorska opraco
Ryc. 203. Portal Uspieńskiego Soboru w Moskwie.
w ała warunki dla potrzebnych m ateria łów budowlanych, cegły, dachówki, w ap na itp. Stwierdzono brak w ielu cennych funkcjonalnie detalów d różnych elem en tów architektonicznych. Rozpoczęto prace rekonstrukcyjne na przeszło dw ukilom e- trowym pierścieniu m urów z 19-tu basz tami. Mur naprawiono, poprzekładano blanki, w ym ieniono kam ienne parapety i odtworzono znaczną ilość kam iennych detali dekoracyjnych. Poza tym odsłonię to szereg otw orów okiennych i drzwio wych. Nad ścianam i budow li założono no woczesną hydroizolację i odprowadzono wody opadowe od m urów Kremla.
Jeszcze przed 1935 r. ustaw iono na pię ciu basztach, na m iejsce usuniętych orłów carskich, pięcioram ienne rubinow e gw iaz dy. Na pozostałych basztach b vły znisz czone chorągiewki i gzym sy. Obecnie te detale zrekonstruowano na podstaw ie oca lałych fragm entów. Na basztę, zw. Spas- skaja, w róciły na dawne m iejsca liczne detale rzeźbione w kam ieniu. Przywróco no forteczne form y basztom: przy A rse nale (zw. Orużejnaja Pałata) i M oskwo- reckaja, zaś na baszcie, zw. K onstantino- Jeleninskaja odsłonięto szczeliny mostu zwodzonego, strzelnice i łu k bramy. Na baszcie zw. Nikolskaja odtworzono znisz czoną a skom plikowaną dekorację. Pod czas prac poprawiono błędną inw entary zację pomiarową, znaną z książki Piotra Bartienjewa (ur. 1829 r.). Niedokładności w niektórych wypadkach dochodziły do 10 m. Odtworzono cerkiew, zw. Rizpołoże- nija (z X V w.) w jej pierw otnym kształ cie, przez usunięcie późniejszych nawar stw ień. U sunięto także późniejsze dobu dówki w cerkw i K atarzyny (z 1622 r.). Zastąpiono now ym zniszczony gzyms na Gmachu Senackim . Odtworzono fryz w katedrze, zw. W ierchospasskij Sobor. Odbudowano częściow o katedrę, zw. B ła- chowieszczenskij Sobor i w ykonano prace konserwatorskie w pałacach, zw Tierem - noj Dworec i Bolszoj Dworec. W trakcie badań ustalono, że pierw otny dach bania sty na cerkwi, zw. Rizpołożenija zastąpio no w XVIII w. dachem czterospadowym. Przy rekonstrukcji katedry, zw. Błaho- wieszczenskij Sobor (z 1397 r.) odkryto fragm enty pierwotnego portalu oraz usta lono wygląd św iątyn i w okresie 1484—89 oraz dobudowę portyku Iw ana Groźnego. Przy tym upadła w ersja jakoby w latach 1484—89 katedra była zwalona.' Równo cześnie w ysun ięto pogląd, że portale w fa sadach północnej i zachodniej pochodzą z okresu po pożarze w r. 1547.
Niem ało trudu kosztowało odtworzenie fryzu k aflow ego z XVII w . w katedrze, zw. W ierchospasskij Sobor, czego dokona no pod kierunkiem A. Filippowa. Skom plikowana konstrukcyjnie była zamiana belkowania w gm. Rządu ZSRR, wybudo wanym w poł. X V III w. przez Kozakowa. W sali im. S. M. Swierdłowa, a szcze gólnie w salach Wlk. Pał. Krem lowskiego, zw. G ieorgiew skij Zał i Jekatierinskij Zał, odtworzono również rzeźby, stiuki, sztuczne m arm ury i różne elem enty rzeźb w metalu, k rysztale itp.
W ielkie prace b yły podjęte od 1946 r. nad konserw acją m alowideł ściennych w katedrach i cerkw iach na Kremlu. Ma lowidła b yły nieraz pięciokrotnie przema- low yw ane, a farby były rozproszkowane lub łuszczyły się. W m iejscach zawilgoco nych proces niszczycielski dotknął nawet samego tynku. Całość okrywał kooeć i brud. Ostrożnie sondując usunięto kolej no brud i przem alowania, odsłaniając równocześnie n ajcelniejsze dzieła sztuki staro-rosyjskiej. I tak, odkryto dzieło Teodozja w Błahow ieszczeńskim Soborze (z 1508 r.). Dalej, m alowidła z 1666 r. w Archangielskim Soborze oraz doskonałe w kolorycie m alowidła ścienne w cerkwi Rizpołożenija.
Na PI. K atedralnym (Sobom aja Płosz- czad!) zdjęto asfalt a przywrócono płyty
kamienne. _
W tej chw ili jeszcze trwają roboty po- złotnicze na kopułach cerkwi Iwana W iel kiego i jej dzwonnicy oraz kopuł innych cerkwi krem lowskich. Wykończono już całkow icie odbudowę katedry A rchangiel- skij Sobor, Pałac Patriarchy Nikona, ka tedry D w unastu A postołów oraz portyku w pał. Granowitaja Pałata, zbudowanym w 1487—91 r. pod kierunkiem M. Ruffo i Solari. Jeszcze czekają na zabiegi kon serwatorskie takie cenne pomniki, jak cerkiew św. Łazarza, albo pałac, zw, Po- tiesznyj Dworec (teatrum cara Aleksego z 1651—79 r.), oraz przypałacowe cerkwie Katarzyny i Wierchospasskij Sobor, ze szpecone w połow ie X IX w. żółtym tyn kiem. Czekają także na zabiegi m alow i dła Simona Uszakowa (1626—86) na ścia nach pał. zw. Orużejnaja Pałata. Jeszcze w iele innych krem lowskich pomników ar chitektury, rzeźby i m alarstwa kryje w sobie dużo śladów historii swego naro du i czeka na interw encję rozmiłowanych w swoim zaw odzie badaczy konserwatorów zabytków sztuki i archeologii.
T. Żurowski
