Charakterystyka niektórych gleb kriogenicznych w Tatrach

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T . X X V III, N R 1, W A R S Z A W A 1977

K R Y ST Y N A OLEK SY NO W A, ST E F A N SK IB A

CH ARAK TERY STY KA N IEK TÓRYCH GLEB KRIO GEN ICZN YCH W TA TRA CH

In sty tu t G leb o zn a w stw a , C hem ii R olnej i M ikrobiologii A k a d em ii R olniczej w K rak ow ie

W STĘP

W stre fie p ery g lacjaln ej T atr, tj. w strefie o klim acie bardzo chłod­ nym , u m iarko w an ie zim nym i zim nym [5], przebiegają od okresu p iej- stoceńskiego złożone zjaw iska w ietrzeniow e, k tó re z m asyw nej skały tw o­ rzą m a te ria ł okruchow y o iróżnym stopniu granulacji. M ateriał ten pod­ daw any jest skom plikow anym zjaw iskom m rozow ym , w efekcie k tó ­ ry c h n a stę p u je rozkruszanie, sortow anie i pęcznienie m ate ria łu zw iet- rzelinow ego, prow adzące do p ow staw ania specyficznych form pow ierzch­ niow ych n azw anych przez J a h n a [8] m ikro reliefem peryglacjalny m . Do ty ch form zalicza się em b rio n aln e gleby poligonalne, gleby półeczko- we, girlandow e, wieńcowe, kopczykow ate (tzw. th u fu ry ), ich form y soli- flu k c y jn e i inne.

Ja h n , badacz form kriogenicznych n a S pitsbergenie, w ykorzystał swo­ je du że dośw iadczenia w badaniach ty ch form w T atrach [10] i odkrył w w ielu m iejscach pow yżej granicy lasu (ok. 1500 m n.p.m.) zarów no w spółczesne form y em brionalne, jak i form y dojrzałe, k tó re zalicza do m ikroreliefu peryglacyjnego, oraz form y reliktow e plejstoceńskie.

B adania prow adzone przez nas n ad glebam i kriogenicznym i obejm ują zasadniczo dw ie spośród rozlicznych form kriogenicznych w y stępujący ch

w om aw ianej strefie:

— fo rm y kopczykow ate współczesne, tzw. th u fu ry i form y pseudo- th u fu ro w e,

— fo rm y poligonalne, przew ażnie relik tow e plejstoceńskie.

Nasze zain teresow an ia biegły przede w szystkim w k ie ru n k u zdefinio­ w ania procesów glebotw órczych k ształtu jący ch się w stre fie p ery g lacjal­ n ej, k tó ra d e te rm in u je nieco odm ienny ich przebieg dzięki zjaw iskom kriogenicznym . N iezależnie od u stalen ia typologii prow adzim y badania

294 K. O lek syn ow a, S. S k ib a

geochem iczne, zaczynając od n ajw y żej położonych gleb kriogenicznych [16]. Poniew aż cały z e b ran y i opracow any m ate ria ł nie został jeszcze u ję ty w naszych dotychczasow ych pu b lik acjach [2, 14, 15], p rze d staw ia ­ m y tu ta j w szystkie odnalezione przez nas stanow iska thufuirów i fo rm thufu rop od ob ny ch oraz m ało znaną form ę gleby poligonalnej, o d k ry tej przez J a h n a [6, 7, 8, 9].

Na schem atycznej m apie T a tr (rys. 1) przedstaw iono stanow iska th u - fu ró w , k tó re znaleziono p rzy pen etro w an iu obszarów sp ełniających w a­ ru n k i konieczne do tw orzenia się ty ch foirm; nadto zaznaczono dw a s ta ­ now iska gleb poligonalnych (reliktow ych).

R ys. 1. R ozm ieszczen ie sta n o w isk op isy w a n y ch g leb k riogen iczn ych w T atrach 1 — g łó w n e g r a n ic e i s z c z y t y , 2 — s t a n o w is k o g le b k r io g e n ic z n y c h , 3 — g r a n ic e p a ń s tw a

D istrib u tio n of sites of d escribed cry o g en ic soils in the T atra Mts.

1 — c h ie f r id g e s a n d s u m m it s , 2 — s it e s o f c r y o g e n i c s o ils , 3 — S t a te fr o n t ie r

M iejsca, na k tó ry c h badano kopczyki m ró w ek (jako pseud oth ufury ), z n a jd u ją się w strefie regla dolnego na dw óch stanow iskach — W ierch Poroniec i P olana B rzanów ka (za Zazadnią) [15].

FORM Y KOPCZYK O W ATE — T H U FU R Y I PSE U D O T H U FU R Y

T h u f u r y . W edług J a h n a i innych [6, 1, 3] oraz naszych spostrze­ żeń up rzy w ilejo w an y m m iejscem pow stania th u fu ró w są przełącze, n ie­ k tóre granie, tera sy i pow ierzchnie zró w n ań polodowcowych, spłaszczo­ n e ry n n y m iędzy zboczami, dna w yschniętych staw ków w ystęp u jący ch w k arach polodowcowych lub w grani.

T h u fu ry pow stają głów nie na dość m iąższej zw ietrzelinie sk aln ej z dużą dom ieszką fra k c ji 0,1— 0,02 mm. Obecność tej fra k c ji jest n ie ­

G leb y k riogen iczn e w T atrach 295

w ątpliw ie zw iązana z zam arzaniem wody, o czym św iadczy fakt, że w poziom ach bliższych pow ierzchni w y stęp u je zawsze n ajw iększa jej ilość. We w szystkich p u b lik acjach pośw ięconych th u fu ro m podkreślan a jest obecność fra k c ji pyłow ej [11, 12, 16].

T rzecim koniecznym w a ru n k ie m tw orzenia się pól th u fu ro w y ch {wy­ stę p u ją one zawsze grom adnie) jest odpow iednia w ilgotność gleby. O dużej w ilgotności k ilk u badanych stanow isk św iadczą źródliska z n a jd u ­ jące się u podnóża pól th u fu ro w y ch. W pozostałych przypadkach zbite i nieprzepuszczalne podłoże oraz sto rfiała su b stan cja organiczna sprzy ja zatrzy m y w an iu dużych ilości wody.

W edług J a h n a [10] i G e r l a c h a [4] czynnikiem th u fu ro tw ó rczy m jest lód w łóknisty. Tw orzy się on w sp ecjalnych układach klim atycznych. Istn ieje praw dopodobieństw o n astępującego p rzebiegu zjaw iska pow sta­ w ania th u furów : jeżeli stre fa gleby na sty k u z atm osferą jest przesuszo­ na i nie m a w niej wody k ap ila rn e j, poza wodą w postaci p ary, a ró w ­ nocześnie n a stę p u je gw ałtow ne ochłodzenie, w tedy fro n t chłodny postę­ p u jąc y od s tre fy górnej w yw o łu je inicjację — zarodkow anie kry ształó w lodu bezpośrednio z p a ry w odnej. W zw iązku z ty m stan p ary w kapi- lara ch jest nienasycony i n a stę p u je ciągłe p aro w an ie w ody z k ap ilar do lnych p a rtii gleby w k ieru n k u zam arzania: w końcu może nastąpić m om ent, w k tó ry m rosnące ku dołowi k ry sz ta ły lodu w łóknistego zetkną się z przechłodzoną w odą k a p ila rn ą w yw ołując praw ie całkow ite, gw ał­ to w n e jej zam arznięcie. W ten sposób m ożna w yłtum aczyć zjaw isko pęcz­ n ien ia w yw ołane zm ianą objętości wody przy przechodzeniu w lód. M ożna rów nież przypuszczać, że podobne w a ru n k i w odno-klim atyczne w y stę­ p u ją n a całym polu th u fu ro w y m i dlatego po w staje na nim w iele id en ­ tycznych kopczyków. M ożna by rozw ażać jeszcze zachow anie się za­ m arzającej wody zasorbow anej przez pęczniejące m in erały ilaste.

Na zdjęciach (rys. 2— 7) p rzedstaw iam y n iek tó re pola th u fu ro w e oraz iniclialne m ik ro s tru k tu ry gleb poligonalnych w ytw orzonych na zw ietrze- linie sk aln ej zn ajd u jącej się pod zd arty m kopczykiem th u fu row ym .

N ajb ard ziej ch a ra k te ry sty c z n ą cechą th u fu ró w jest nie tylko ich fo r­ m a zew nętrzna, ale także specyficzna budow a w ew n ętrzn a odróżniająca je od form kopczyków thufuropodobnych. K opczyki th u fu ro w e są m ine­ raln e, m ają kopulasto w yg ięte poziomy: darniow y, próchniczny, przejścio­ w y poziom ,,B”, k tó ry k u dołowi kopczyka przechodzi często w form ę spłaszczoną, p rzy legającą luźno do dość zbitego i często kam ienistego podłoża nie zdeform ow anego przez zjaw iska m rozowe. F o rm y zupełnie o k rąg łe tw orzą się na zupełnie płaskich teren ach, n atom iast na zboczach z re g u ły są one zdeform ow ane przez soliflukcję i tw orzą fo rm y o w a l­ ne, k tó re m ogą ulec całkow item u zerodow aniu po zniszczeniu d a rn i (rys. 2, 3). Skład m echaniczny jest zw ykle gliniasty z dom ieszką fra k c ji pyłow ej , k tó re j zawsze jest najw ięcej w górnym poziomie.

296 K. O lek syn ow a, S. Skiba

Rys. 2. T h u fu ry na P rzełęczce przy K opie (G ładkie U p ła zia ń sk ie pod C iem n iak iem ) T h u fu rs on a sm all pass „Przy K o p ie” (on th e rid ge o f Mt. C iem niak)

Rys. 3. Z erod ow an e th u fu ry na stokach G ład k iego U p łaziań sk iego (pod C iem n iak iem ) Eroded th u fu re on th e slop es of G ład k ie U p ła zia ń sk ie (on th e rid ge of Mt. C iem ­

niak)

P rzedstaw io ne na rys. 8 i 9 th u fu ry re p re z e n tu ją ty lko niek tó re s ta ­ now iska, k tó re do tej pory nie zostały opisane. D odatkow ą cechą ty ch form jest efekt procesu kriogenicznego, przebiegającego rów nocześnie z procesem glebotw órczym . W stre fie tw orzenia się th u fu ró w p ow stają zw ykle gleby bielicowe, gdy tym czasem th u fu ry m ają cechy gleb b ru ­ n a tn y c h kw aśnych, często silnie próchnicznych, a niekiedy oglejonych. Sądzim y, że zjaw iska kriogeniczne, polegające na ciągłym przem ieszcza­ n iu cząstek gleby pod w pływ em lodu w łóknistego, nie dopuszczają do tw orzenia się poziomów w ym ycia i w m ycia. Na zbadanych stanow iskach,

G leb y k rio g en iczn e w T atrach 297

R ys. 4. K op czyk i th u fu row e p on iżej P rzełęczy L ilio w e T hufur moiunde b elo w L ilio w e P ass

R ys. 5. K op czyk i th u fu ro w e pod K opą M agury T hufur m ounds b elo w Mt. K opa M agura

gdzie th u fu ry u tw o rzon e ze zw ietrzeliny skał m agm ow ych, osadowych, czy m etam orficznych m ają ten sam c h a ra k te r glebowy, są one glebam i b ru n a tn y m i kw aśnym i, w k tó ry ch niekiedy cały kom pleks sorp cyjn y jest zajęty przez jony wodorowe.

Je d y n y m w y jątk iem jest stanow isko utw orzone na dnie w y sch nięte­ go staw k u w zaw ieszonej dolinie polodowcowej [14], gdzie z o taczają­ cych skał gran ito w ych i m etam orficznych zm yw y zboczowe do starczają zw ietrzeliny, a woda, rów nież spływ ająca z ty ch zboczy, nanosi powoli ty le rozpuszczonych zasadow ych kationów , że kom pleks so rpcyjn y jest

298 K. O lek syn ow a, S. Skiba

^ > .T ££L Ш

R ys. 6. K op czyk i th u fu ro w e pod K opą M agury T hufur m ounds b elo w Mt. K opa M agura

R ys. 7. K opczyki th u fu ro w e n a P rzy sło p ie W aksm undzkim T hufur m ounds on th e P a ss P rzy słu p W ak sm u n dzki

nim i nasycony (V °/o zaw arte w g ranicach 70— 82, a pH k sz ta łtu je się m iędzy 6,2 a 6,8). Typologicznie gleba ty ch th u fu ró w m a c h a ra k te r gleby b ru n a tn e j w łaściw ej piróchnicznej. S tw ierdziliśm y rów nież, że i w ty m p rzy p ad k u na okolicznych zboczach tw orzy się gleba bielicow a p rze d ­ staw iona w opisie.

P s e u d o t h u f u r y — k o p c z y k i t h u f u r o p o d o b n e . K o p ­ czyki organiczne th ufuropodobne zn ajd u jące się w stre fie pery g lacjaln ej nie są zw iązane genetycznie z działalnością m rozu. Tw orzą się one z n a ­

G leb y (kriogeniczne w T atrach 299'

grom adzonej słabo shum ifikow anej su b stan cji organicznej ty p u m or/m o~ der. Z ew n ętrznie są bardzo podobne do kopczyków m rozow ych, a le b u ­ dow a w ew nętrzn a, m orfologia profilu) jest inna.

N a rys. 10 i 11 przedstaw iono dw ie odm iany kopczyków organicz­ n ych różniących się głów nie p o rastającą roślinnością. P ierw sza odm iana tw o rzy się głów nie p rzy udziale Vaccinium m yrtillus, Vaccinium uli-

ginosum, Cladomia rangiferina, d ru g a — z przew agą Nardus stricta i kęp Politrichetum . P ierw sza w y stęp u je n a P rzełęczy Ł uczniańskiej, T rzy-

dniow iańskim W ierchu, C zerw onym W ierchu (otoczenie D oliny Chocho­ łow skiej górnej), gdzie kopulasto nagrom adzona su b stan cja organiczna w A d i A ± nie posiada ją d ra m ineralnego, jakie m ają th u fu ry ; leży ona bezpośrednio na zw ietrzelinie g ra n itu lub skał m etam orficznych, oddzia­ łując na nie kw asam i próchnicznym i i w y tw a rz ają c poziom y A 2 i B hf.

D ruga odm iana w y stęp u je na H ali K arczm iska w okolicy H ali G ą­ sienicow ej, gdzie rów nież uw y pu k lon a su b stan cja organiczna A d, T / A H leży na w ilgotnej zw ietrzelinie skały osadowej, pow odując tw orzenie się poziom u A J g .

K opczyki kam ien iste tw orzą analogiczne zew nętrznie form y jak th u ­ fu ry , są p o rośn ięte m u raw ą, a poziom y A J А Н i А Н są nałożone n a gła- ziki giranitowe stanow iące trzo n kopczyka. Liczne okazy znaleziono pod Ż ółtą T u rn ią na wysokości 1870 m n.p.m . (rys. 12).

K opczyki m yrm ekogeniczne to kopce m rów ek. D ziałalność m ró w ek budu jących kopce ogranicza się w T atrach do reg la dolnego. F o rm a ty ch kopców upodabnia się do th u fu ró w , budow a w ew n ętrzn a jed n ak odbiega całkow icie od form kriogenicznych. P rzed staw io n y n a rys. 13 kopczyk, czyli nadziem na część m row iska, zbudow ana jest z bardzo luź­ no ułożonych przez m rów ki ziarn m in eraln y ch gleby. R usztow anie tej. budow li stanow ią pędy N ardus stricta, korzeniam i sięgające do gleby, na k tó re j zbudow any jest kopczyk. Kopiec jest sp erforow an y przez d ro b n e k an ały rozszerzające się w poziom ie próchnicznym (pod kopcem ) i podpróchnicznym , gdzie z n ajd u je się w łaściw a siedziba m rów ek. Pod kopczykiem z n ajd u je się poziom próchniczny o miąższości 2 do 10 cm,, zaw ierający nie rozłożone fra g m en ty koirzeni oraz su bstancję organicz­ n ą p rzerośniętą system em korzeniow ym Nardus stricta, k tó re j część nadziem n a z n a jd u je się w górnej części kopczyka. B arw a tego poziom u jest w y raźn ie ciem niejsza od zabarw ienia kopca i odcina się w yraźnie od poziom u (B)C.

Poziom (B)C b ru n a tn ie n ia jest zbity, pylasty, często oglejony. Sieć kanałów jest bardzo rozw inięta, a pirzekroje k o ry ta rzy dochodzą do 1 cm. C h a ra k te ry sty c zn ą cechą kopczyków m yrm ekogenicznych jest nie tylko b ra k w ygiętego poziom u próchnicznego pokryw ającego kopczyk (jak to m a m iejsce u thufu ró w ), ale także obecność poziom u próchnicz­ nego pod kopcem . Poziom ten jest często lekko w ygięty w g łąb profilu pod ciężarem nadległego kopca. Cechy te są bardzo istotne, bo pozw

ą-K opczyk thu fu row y — T hufur m ound

Położenie — Situation: T atry Zachodnie, G ładkie U płaziań sk ie, tzw . H ala „K arczm iska”, ok. 1650 m n.p.m. spad ok. 12°NW —

W estern Tatra Mts., G ład k ie U p łaziań sk ie, m ead ow „ K a rcz m isk a ”, a ltitu d e 1650 m, slo p e 12°NW

Podłoże skalne — Rock substrate: tzw. pokryw y zw ietrzelin o w e na w ap ien iach dolom ityczn ych — w ea th erin g cover on dolom itic lim esto n e

Roślinność — Vegetation: N a rd u s stricta , D esch a m p sia ca esp ito sa , P o te n tilla surea, G eu m m o n ta n u m , M usci sp. div.

P r o fil — P r o file :

d arń k o p u la s to w y g ię ta k u g ó r z e , u p o d s ta w y k o p c z y k a je j m ią ż s z o ś ć z m n ie js z a s ię d o 3 c m — s o d h o r iz o n , a r c h e d u p w a r d s d o m e - lik e , a t th e b a se o f th e m o u n d its th ic k n e s s d e c r e a s e s to 3 c m

sz a r o b r u n a tn a g lin a ś r e d n ia p y la s ta , w ilg o tn a , lic z n e k o r z o n k i — p o z io m t e n j e s t w k s z ta łc ie s o c z e w k i z p ła s k ą p o d s ta ­ w ą — g r e y - b r o w n m e d iu m h e a v y lo a m ( v e r y f in e sa n d y ) m o is t, n u m e r o u s s m a ll r o o zs — th is h o r iz o n is le n ti c u la r

w it h a f l a t b a se

b r u n a tn a g lin a ś r e d n ia p y la s ta , w ilg o tn a , ś r e d n io z w ię z ła , p o j e d y n c z e g ła z ik i w a p ie n n e — b r o w n m e a d iu m - h e a v y lo a m (v e r y f in e s a n d y ), s o m e w h a t m o r e c o m p a c t, s in g le fr a g m e n t s o f l im e s t o n e

sz a r o b r u n a tn a g lin a c ię ż k a z lic z n y m i o k r u c h a m i w a p ie n n y m i — g r e y - b r o w n h e a v y lo a m w ith n u m e r o u s lim e s t o n e f r a g ­ m e n t s T y p i p o d ty p — T y p e a n d s u b t y p e : g le b a b r u n a tn a w y łu g o w a n a — le a c h e d b r o w n s o il A d 0— 6 cm , \(B) 6—37 cm . В 37—64 cm , (B )C 64— cm , S k ła d m e c h a n ic zn y M e c h a n ic a l c o m p o s it io n

W ła ś c iw o ś c i ch em iczn e C h e m ica l p r o p e r t i e s Poziom H o r iz o n cm P r o c o n t f r a k c j i - P e r c e n t s o f f r a c t i o n 1 , 0 - 0 , 1 0 , 1 - 0 , 0 5 0 , 0 5 - 0 , 0 2 0 , 0 2 - > 0 ,0 0 6 0, 006-0 ,0 0 2 < 0 . 0 0 2 0 - 6 darń so d 6 - 3 7 IQ 13 13 15 11 15 3 7 -6 4 21 9 19 22 16' _{1 3} 6 4 -1 20 7 14 22 14 22 Pozioia H orizon cm pH K 11 3 T v s Su b sta n cja org a n iczn a Organic Gub3t£".ce h2o KC1 s u e , m.e «,/1 0 0 ,/1 0 0 g g-ł-oby g e o i l s 0 - 6 4 ,6 3 , 7 1 7 , 3 2 ,8 2 0 ,0 14 2 7 ,4 6 - 3 7 4 ,8 3 , 9 1 5 ,2 2 3 , 5 1 0 ,7 13 7 , 5 3 7 -6 4 5 ,4 4 , 2 1 3 , 2 5 ,8 1 9 ,0 30 4 , 2 30 0 K . O le k sy n o w a , S . S k ib a

K opczyk th u fu row y — T hufur m ound

Położenie — Situation: T atry Zachodnie, przełęcz m iędzy Chudą Turnią a G ładkiem U płaziańskiem , ok. 17Ô0 m n.iD.m. spad ok. 12°N — W estern T atra Mts., pass b etw een Mt. C huda T urnia and G ładkie U p łaziań sk ie, altitu d e 1700 m, slope 12°N

Podłoże skalne — Rock substrate: w a p ien ie m argliste p y ło w e — m arly sla b -lik e lim eston e

Roślinność — Vegetation: N a rdu s stric ta , F estu ca ovin a , P oa alpina, P o te n tilla surea, G eu m m o n ta n u m , et al. Profil — Profile:

A d 0— 5 c m , k o p u la s to w y g ię t a k u g ó r z e d a r ń , p r z y p o d s t a w ie k o p c z y k a je j m ią ż s z o ś ć z m n ie js z a s i ę do 2 c m — s o d h o r iz o n a r c h e d

u p a w a r d s d o m e - lik e , a t th e b a s e o f th e m o u n d its t h ic k n e s s d e c r e a s e s to 2 c m

5—13 ero, s z a r o b r u n a tn a g lin a śr e d n ia p y la s ta (p o z io m w y g i ę t y k u g ó r z e p o d o b n ie ja k A d ) , w ilg o tn a , lic z n e k o r z e n ie , p r z e j ś c ie s t o p ­ n io w e — g r e y - b r o w n m e d iu m - h e a v y lo a m , v e r y f in e s a n d y (th is h o r iz o n a r c h e d u p w a r d s li k e A d), m o is t, n u m e r o u s r o o ts , t r a n s itio n to n e x t h o r iz o n g r a d u a l

( B ) G 13—29 cm , b r u n a tn a g lin a ś r e d n ia z l ic z n y m i p la m a m i i k o n k r e c ja m i ż e l a z is t y m i (p o z io m k s z ta łtu s o c z e w k i z p o d sta w ą p o z io m ą ),

w ilg o t n a ś r e d n io z w ię z ła , p r z e j ś c ie s to p n io w e — b r o w n m e d i u m - h e a v y lo a m w ith n u m e to u s fe r r u g in o u s b lo t s a n d c o n c r e tio n s (th is h o r iz o n is le n t i c u la r w it h a f l a t b a s e ), m o is t, s o m e w h a t c o m p a c t, t r a n s itio n to n e x t h o r iz o n g r a d u a l

(B )C IG 29—49 c m , b r u n a tn o r d z a w a g lin a c ię ż k a , z w ię z ła , w ilg o tn a , p r z e j ś c ie s t o p n i o w e — b r o w n u - r u s t y h e a v y lo a m , c o m p a c t, m o is t,

g r a d u a l t r a n s itio n to n e x t h o r iz o n

C/G 49— c m , s in a g lin a c ię ż k a , w ilg o tn a , z w ię z ła — b lu e is h h e a v y lo a m , m o is t, c o m p a c t

S k ła d m ec h a n ic zn y /g r a n u lo m e t r y c z n y / - M e c h a n ic a l / g r a n u l o m e t r i c / c o m p o s it io n Poziom P r o c e n t f r a k c j i P e r c e n t s o f f r a c t i o n H o r iz o n cm > 1 mm 1,0-0,1 0,1-0,05 0,05-0,02 0,02-0,006 0,006-_0,002 г о , 002 0-5 d arń so d 5-13 - 24 12 :o 19 5 10 13-29 - 21 10 25 13 13 16 29-49 - 17 4 11 21 23 24 49- - 11 5 10 31 21 22 W ła ś c iw o ś c i ch e m ic zn e C h e m ica l p r o p e r t i e s Poziom H o r iz o n cm pH H S T v% S u b s t a n c j a o r g a n ic z n a O r g a n ie s u b s t a n c e % н2о KCl m . e . /1 0 0 z Gl'-by _{m . e . /1 0 0 g s o i l s} 0 - 5 5 - 1 3 5 , 1 4 , 0 1 7 ,7 5 ,6 2 3 ,3 24 1 * 7 1 3 - 2 9 5 ,3 4 , 1 1 5 ,9 4 , 7 2 0 ,5 23 1 . 4 G le b y k r io g e n ic z n e w T a tr a c h

K opczyk d a m in o w y — Sod m ound

P ołożen ie — S ituation: T atry Z achodnie, stoki C zerw onego W ierchu (Doi. C hochołow ska), ok. 1800 m n.p.m., p ła sk i teren n a grzbiecie — W estern T atra M ts., slopes of Mt. C zerw ony W ierch (C h och łow sk a V alley), a ltitu d e 1800 m, fla t a rea on rid ge

P odłoże sk a ln e — Rock substrate: łupki m etam orficzn e — m eta m orphic shale

R oślinność — V egetation: V accin iu m m y r tillu s , Vacc. u lig in o su m , C ladon ia ra n g ife rin a , J u ncus trifid u s, O reoch loa d irstich a , e t al.;

S p h a g n u m sp.

P r o f i l — P r o file :

AćLT 0—15 cm , d a rń k o p u la s to w y g ię ta k u g ó r z e , g ó r ą p r z e r o ś n ię ta k o r z o n k a m i, d o łe m t o r fia s ta s u b s t a n c ja o r g a n ic z n a b a r w y b r u n a tn o

-c z a r n e j — so d h o r iz o n a r -c h e d u p w a r d s d o m e w is e , g r o w n th r o u g h b y r o o ts o n to p , in th e lo w e r p a r t p e a t y o r g a n i-c s u b s ta n c e , b r o w n -b la c k

A 15—21 c m , p o p ie la to s z a r a g lin a le k k a , w ilg o tn a ś r e d n io z w ię z ła o k . 20% g r u z u s k a ln e g o , g łó w n ie z ia r n k w a r c u , p r z e j ś c ie w id o c z n e — 2 a s h e n - g r e y lig h t lo a m , m o is t, s o m e w h a t c o m p a c t, a b o u t 20% r o c k fr a g m e n t s (c h if ly q u a r tz g r a in s ), t r a n s it io n to n e x t

h o r iz o n d is tin c t

B h f 21—28 cm , c z a r n o b r u n a tn a g lin a le k k a , w ilg o tn a , z w ię z ła , ок . 20% g r u z u s k a ln e g o , p r z e j ś c ie w id o c z n e — b la c k - b r o w n lig h t

lo a m , a b o u t 20% r o ck fr a g m e n t s (a n g u la r ), t r a n s itio n to n e x t h o r iz o n d is t in c t

B f / C 1 28 cm , ż ó łto s z a r y u tw ó r s z k ie l e t o w y (о к . 80% g r u z u s k a ln e g o u ło ż o n e g o w a r s tw o w o ) , c z ę ś c i z ie m s t e : g lin a le k k a — y e l l o w

--g r e y s k e le t o n s o il (80% a n g u la r r o c k fr a g m e n t s d is p o s e d in la y e r s ), f in e e a r th : lig h t lo a m T y p i p o d ty p — T y p e a n d s u b ty p e : b ie lic a p r ó c h n ic z n o - ż e la z is t a — h u m u s ir o n p o d z o l Sk>ad m ech a n ic zn y M e c h a n ic a l c o m p o s it io n 30 2 G le b y k r io g e n ic z n e w T a tr a c h P oziom S z k i e l e t P r o c e n t f r a k c j i - P e r c e n t s o f f r a c t i o n H o r iz o n S k e le t o n Г Т Г n cm % I 1 , 0 ~ 0 ; I 0 , 1 - 0 , 0 5 0 , 0 5 - 0 , 0 2 g j g g g < 0 , 0 0 2 1 5 - 2 1 20 40 1 4 9 19 9 9 2 1 - 2 3 20 37 3 2 13 4 19 10 2 8 - 8 0 51 7 10 15 10 7

W ła ś c iw o ś c i c h e m iczn e - C h e m ica l p r o p e r t i e s

PozioEi pH H S T S u b s t a n c j a --- r --- o r g a n ic z n a H o r iz o n H n m . e . / 1 0 0 g g le b y * O rganio cm 2 m * e „ /1 0 0 g s o i l s s u b s ta n c e " ' _ Ï --- % 0 - 1 5 3 , 6 3 , 0 2 0 , 5 2 ,6 2 3 ,0 11 4 0 ,4 1 5 - 2 1 3 , 9 3 , 0 1 5 , 4 - - 1 , 1 2 1 - 2 8 4 , 1 3 , 5 2 3 , 8 - - - 1 , 3 2 8 - 4 , 8 4 , 1 1 0 , 4 - - 0 , 3

K opczyk m szy sty — M ossy m ound

P ołożen ie — S titu ation : H ala G ąsienicow a, K arczm isko, ok. 1560 m n.p.m ., teren p raw ie p łask i, spad ok. 5—-10ÔN — K arczm isko near the p astu re H ala G ąsienicow a, a ltitu d e 1560 m, su rfan ce n ea rly fla t, slop in g 5— 10°N

P odłoże sk aln e — Roch substrate: w ap ien ie, łu p k i ila ste — lim e sto n e and clay sh ale

R oślinność — V egetation: N ardu s str ic ta , F estu ca ovin a, D esch a m p sia c a e sp ito sa , V a c c in ie tu m (k ę p y — c lu s te rs), P o ly tr ic h e tu m

P r o fil — P r o f ile :

A d 0— 7 cm ,

T I A H 7—27 c m ,

A j g 27—34 cm ,

(B )C 34— c m ,

m s z y sta d a r ń łu k o w a to w y g ię t a — m o s s y so d a r c h e d u p w a r d s

s o c z e w k a o p ła s k ie j p o d s ta w ie , s u b s ta n c ja o r g a n ic z n a to r fia s to - m u r s z a s ta , s i l n i e p r z e r o ś n ię ta k o r z e n ia m i — le n s e - l i k e w it h f la t b a se, p e a t y - m u c k y o r g a n ic s u b s t a n c e , s t r o n g ly m a t te d b y th in r o o ts m in e r a ln y p o z io m z lic z n y m i p la m a m i r d z a w y m i i s in y m i k o n k r e c je ż e l a z is t e — m in e r a l h o r iz o n w it h n u m e r o u s r u s ty a n d b lu e is h b lo t s , f e r r u g in o u s c o n c r e tio n s b r u n a tn o sz a r a z w ie t r z e lin a łu p k u ig la s t e g o — b r o w n -g r e y w e a th e r e d c la y s j a le Rys. 11 K . O le k sy n o w a , S . S k ib a 303

N iek tó re dane m a lity c z n e - Some a n a l i t y c a l d ata

Posiom pH S u b sta n cja

--- o rg a n iczn a H orizon „ л v r,-> Organic 2 KC1 su b sta n ce си % С-7 4 ,8 4 ,4 6 3 ,4 7 -2 7 4 ,3 3 ,8 3 8 ,4 27-34 4 ,9 4 ,2 4 ,1

K opczyk kam ien isty — stony m ound

Położenie — Situation: T atry W schodnie, stoki Ż ółtej Turni, teren łagod n ie n ach ylon y (ok. 1Q°N) nad D ubraw iskam i, ok. 1870 m n.p.m. — H igh T atra M ts., slope of Mt. Ż ółta T urnia, slig h ty in clin a ted area (10°N) above ridge D u b raw isk a a ltitu d e 1870 m Podłoże skalne — R ock substrate: granitoidy tatrzańskie (tatryt) — T atra gran ite (tatrite).

Roślinność — Vegetation: p ow yżej granicy k osów k i, m uraw a alp ejsk a — ab ove lim it o f d w arf pine, A lp in e grassland: Ju n cu s

trifid u s, O reoch loa d istrich a , C am pan u la a lp in a , G en tia n a p u n c ta ta , V a ccin iu m sp. (kępy — clu sters) et al.

P r o fil — P r o file : 0— 7 cm , A d l A H A H A H I A J C 7—10 c m , 10— 18 cm , d a r ń s iln ie p r z e r o ś n ię ta k o r z o n k a m i, n ie c o m u r s z a s ta s u b s t a n c j a o r g a n ic z n a , pH 3,8 — s o d h o r iz o n , s tr o n g ly g r o w n t r o u g h b y th in r o o ts, o r g a n ic s u b s ta n c e s o m e w h a t m u c k y , pH 3.8 b r u n a tn o c z a r n a ,,s o c z e w k a ” k o p c z y k a , s u b s ta n c ja o r g a n ic z n a m u r s z o p o d o b n a z lic z n y m i o k r u c h a m i g r a n it o w y m i, p H 3,8, p r z e j ś c ie s to p n io w e — b r o w n -b la c k ,,le n s e ” o f m o u n d , o r g a n ie s u b s t a n c e m u c k - lik e w it h n u m e r o u s g r a n ite , f r a g m e n t s ,

p H 3.8, tr a n s itio n to n e x t h o r iz o n g r a d u a l

s z a r o b r u n a tn y u tw ó r s z k ie l e t o w y (о к . 70% g r u z u s k a ln e g o ), g ła z ik i r ó ż n y c h r o z m ia r ó w s ta n o w ią tr z o n u w y p u k le n ia k o p c z y k a — g r e y - b r o w n s k e le t o n s o il (70% a n g u la r r o c k fr a g m e n t s ), s to n e s o f v a r io u s s iz e fo r m th e n u c le u s o f th e m o u n d d o m e

T y p i p o d ty p — ty p e a n d s u b ty p e : r a n k e r b ie lic o w y — p o d z o l r a n k e r

N iek tóre dane a n a lity c z n e - Sone a n a l i t y c a l data

Poziom H orizon

cm

pH S u b stan cja_{o rgan iczn a} Organic su b stan ce % H20 KCl 0 - 7 3 ,8 3 , 2 3 8 ,8 7 - 1 0 3 ,0 3 ,5 2 1 ,5 1 0 -1 8 4 ,1 3 , 3 6 , 0 Rys. 12 :. O le k sy n o w a , S . S k ib a

K opczyk m rów k ow y — A n t-h ill m ound

Położenie — Situation: W ierch P oroniec, polana, ok. 1060 m. n.p.m., spad 4°SW — E astern T atra Mts., Mt. W ierch P oroniec, glade, altitu d e 1060 m n.p.m., slope 4°SW

Podłoże skalne — Rock substrate: filsz podhalański — P odhale fly sh (sandstone and clay/sh ale)

Roślinność — Vegetation: N ardus str ic ta , F estu ca ovin a, D esch a m p sia ca e sp ito sa , C am pan u la alpin a, V accin iu m m y r tillu s , P o ły tr i-

ch u m sp. Profil — Profile: 4* (В ) <B)C 0—33 c m , 33—38 c m , 38—80 c m , 80— cm ,

k o p u la s ty k o p ie c z ie m n y b a r w y s z a r e j, p o r o w a t y (k a n a lik i p o m r ó w k o w e ), s iln ie p r z e r o ś n ię ty k o r z o n k a m i, s k ła d m e ­ c h a n ic z n y : g lin a c ię ż k a p y la s ta — d o m e - lik e e a r t h m o u n d , g r e y , p o r o u s (a n t c h a n n e ls ), c o m p a c t, t e x t u r e : m e d iu m - h e a v y lo a m , v e r y f in e s a n d y

p o z io m p r ó c h n ic z n y k o p a ln y , s iln ie p o r o w a t y (k a n a lik i), z w ię z ły , s k ła d m e c h a n ic z n y : g lin a ś r e d n ia p y la s t a — f o s s i l h u m ic h o r iz o n , v e r y p o r o u s (c h a n n e ls) , c o m p a c t, te x t u r e : m e d iu m h e a v y lo a m v e r y f in e s a n d y

b r u n a tn a g lin a c ię ż k a , w ilg o t n a ; p o z io m p o s ia d a k a n a lik i o ś r e d n ic y o k . 0,5 c m — b r o w n h e a v y lo a m , m o is t; c o n t a in s c h a n n e ls a b o u t 0.5 c m d ia m e t e r

b r u n a tn o s ta lo w a z w ie t r z e lin a łu p k u ila s t e g o — b r o w n - s t e e l - g r e y w e a t h e r e d c la y s h a le

S k ła d m ech a n ic zn y M e c h a n ic a l c o m p o s it io n R ys. 13 Poziom P r o c e n t f r a k c j i P e r c e n t s o f f r a c t i o n H o r iz o n cm 1 , 0 - 0 , 1 0 , 1 - 0 , 0 5 0 , 0 5 - 0 , 0 2 0 , 0 2 - 0 , 0 0 6 0 , 0 0 6 -0 ,-0 -0 2 ^ 0 ,0 0 2 о-зз 13 12 17 15 19 24 3 3 -3 3 16 19 18 16 11 20 3 3 -8 0 10 11 17 22 19 21 8 0 - 10 0 14 23 15 30

W ła ś c iw o ś c i ch em iczn o C h e m ica l p r o p e r t i e s ? o zio m H o r iz o n cm pH Н S T V% S u b s t a n c j a o r g a n ic z n a O r g a n ie s u b s t a n c e % h2o KC1 m .e • _{m .e •}/1 0 0 g g le b y ' _{/ 1 0 0 g s o i l s} 0 - 3 3 4 , 4 4 , 2 2 1 , 2 8 , 4 2 9 , 6 . 28 5 , 2 3 3 -3 8 4 , 5 4 , 2 2 5 , 0 4 , 3 2 9 , 3 14 6 , 5 3 8 - 8 0 4 , 5 4 ,2 2 3 , 0 7 , 8 3 1 ,7 32 3 ,8 G le b y k r io g e n ic z n e w Ta tr ac h S Ü 5

P ro fil glebow y — Soil p rofile (near brow n soil in tbufur m ound)

P ołożenie — Situation: T atry Zachodnie, grzęda C ielęce Tańce, ok. 1690 m n.p.m ., spad ok. 20°N W — W estern T atra M ts., ridge

C ielęce T ańce, a ltitu d e 1690 m, slope 20°NW

P odłoże skalne — R ock subtrate: łu p k i m etam orficzn e — m etam orp h ic sh a le

R oślinność — V egetation: N a rd u s strict a, V a c c in iu m m y r t i l l u s et Vacc. u li gin osu m , (kępy — clu sters) p ojed yn cze (single) L u zu la

s ilv a t ic a , D e sc h a m p s ia fl e x u o s a , G e u m m o n t a n u m , C la donia r a n g i je r i n a et al.

P r o fil — P r o file : A d / A H 0— 8 cm , A , 8—22 c m , B h //C 1 22—25 c m , С 25— cm , ТУр i p o d ty p — T y p e S k ła d m e c h a n ic z n y - I ć a c h a n ic a l c o m p o s it io n b r u n a tn o c z a r n a s u b s ta n c ja o r g a n ic z n a , w y m ie s z a n a z c z ę ś c i a m i m in e r a ln y m i (n a jc z ę ś c ie j z o k r u c h a m i s k a ln y m i) s i ln ie p r z e r o ś n ię ta k o r z o n k a m i d a r n i, p r z e j ś c ie w id o c z n e — b r o w n - b la c k o r g a n ie s u b s ta n c e w it h m in e r a l g r a in s (m o st o f t e n s m a ll r o c k fr a g m e n t s ), s t r o n g ly g r o w n tr o u g h b y r o o ts o f th e s o d , t r a n s itio n to n e x t h o r iz o n d is tin c t s z a r o p o p ie la ta z b e ż o w y m o d c ie n ie m g lin a le k k a p y la s ta , lic z n y g r u z s k a ln y (o k 20% z ia r n s a m e g o k w a r c u ), p r z e j ś c ie w id o c z n e — g r e y - a s h e n lig h t lo a m (v e r y f i n e s a n d y ), w it h n u m e r o u s r o c k fr a g m e n t s (20e/o o n ly q u a r tz g r a in s ), t r a n s it io n to n e x t h o r iz o n d is t in c t r d z a w o c z a r n y u tw ó r s z k i e l e t o w y (о к . 80% g r u z u s k a ln e g o ), cz. z ie m is te : g lin a le k k a , p r z e j ś c ie w y r a ź n e — r u s t y - b l a c k s k e le t o n s o il (80% a n g u la r r o c k fr a g m e n t s ), f in e e a r th : lig h t lo a m , sh a r p t r a n s itio n

s p ę k a n a i s ła b o z w ie t r z a ła s k a ła — f is s u r e d a n d w e a k l y d e c o m p o s e d r o c k a n d s u b ty p e : B ie lic a p r ó c h n ic z n o - ż e la z is t a — H u m u s -ir o n p o d z o l Poziom H o r iz o n cm Proc?rrt f r a k c j i - P e r c e n t s o f f r a c t i o n > i mm 1 , 0 - 0 , 1

j

j

G leb y 'kriogeniczne w T atrach

łają z całą pew nością rozw iązać w ątpliw ość, jak a może się zrodzić przy b adan iu th u fu ró w : kopczyki kriogeniczne n ie są relik ta m i pochodzenia m yrm ykogenicznego.

G L EBY P O L IG O N A L N E

R e l i k t o w e g l e b y p l e j s t o c e ń s k i e . Je d n ą z najciekaw7- szych form kriogenicznych w T atrach jest gleba poligonalna o d k ry ta przez J a h n a [6].

Na zw orniku g ran i B uczynow ych T urni, W ołoszyna i K osistej na wysokości 2113 m n.p.m. zn a jd u je się m ałe obniżenie te re n u o pow ierz­ chni około 1 ha, na k tó ry m w y stę p u ją poligony utw orzone z dość g ru ­ bego m ate ria łu granitow ego. W środkow ej części każdego poligonu z n a j­ d u je się d ro b n y m ate ria ł zw ietrzelinow y, n a k tó ry m w y tw orzyła się gleba. W edług J a h n a jest to jedyne ta k dobrze zachow ane i nie n a ru ­ szone stanow isko gleby poligonalnej, k tó ra p rze trw a ła od okresu p lej- stoceńskiego.

Do bad ań został w y b ra n y jed en z n ajb ard ziej rep re z en ta ty w n y ch poligonów. W śirodkowej części poligonu o średicy 4 m, pod roślinno­ ścią w ysokogórską zespołu Trifido -d istich etu m subnivale i nivale, w y ­ tw o rzyła się bielica próchniczno-żelazista o poziom ach A HI A 2—B h/ B f—

Bj/C1— C.

B adania m ikroskopow e, chem iczne i rentgenow sk ie pozwoliły na obliczenie bilansu geochem icznego, k tó ry w ykazał zm iany u k ład u che­ m icznego i m ineralnego w poszczególnych poziom ach genetycznych w stosunku do skały m acierzystej; stw ierdzono u b y tek jednych, a n a g ro ­ m adzenie innych pierw iastków . Poza ty m stw ierdzono zanik n iektó ry ch m inerałów , a pow staw anie now ych, np. trioktaediryczny b io ty t uległ tra n sfo rm ac ji do dioktaedrycznego m uskow itu.

M inerały ilaste, a m ianow icie illit, chlo ry t, m o n tm orylo nit i kaoli­ n ie k tó re w ty m środow isku nie m ogły być odziedziczone ze skały m a­ cierzystej (granitu), u tw o rzy ły się w niew ielkich ilościach [16].

W s p ó ł c z e s n e g l e b y p o l i g o n a l n e . Na rys. 15 p rze d sta ­ wiono em brionalne kriogeniczne fo rm y poligonalne utw orzone w spół­ cześnie na wysokości 1952 m n.p.m . (Przełęcz Liliowe). Na zw ietrzelinie skalnej, będącej podłożem th u fu ru , którego kopiec został zerodow any, w yraźnie w idoczne są poligony o średnicy około 15 cm, w któ ry ch m i- kroobniżenia posłużyły do grom adzenia się okruchów skały w apiennej, a środki poligonów są lekko uw ypuklone.

PO D SU M O W A N IE

Z b a d a ń przez nas już opublikow anych, a tak że z b a d ań p rze d sta ­ w ionych obecnie w ynika, że w T a tra c h w y stęp u je kilka form gleb

kop-K. O leksynow a, S. S kiba

Rys. 14. „W ieńce” kam ieniste pod Jarząbczym Wierchem Stone patterns below Mt. Jarząbczy

Rys. 15. „Embrionale’’ poligony (o średnicy ok. 10 cm) na zerodowanym kopczyku — Przełęcz Liliowe. Fot. J. Pelisek

„Embrionie” polygons (diameter about 10 cm) on eroded thufur site (this photo by courtesy o f J. Pelisek)

czykow atych. W strefie p ery g lacjaln ej m ożna w yróżnić kopczyki k rio ­ geniczne th u fu ry i kopczyki p seu d o th u fu ro w e o form ie zew nętrzn ej podobnej do th u fu ró w , ale o genezie nie zw iązanej z procesam i m rozo­ wym i. W stre fie reg la dolnego w y stę p u ją kopczyki m yrm ekogeniczne.

Cechą rozpoznaw czą kopczyków, pozw alającą zaklasyfikow ać je do określo nej grupy, jest ich budow a w ew nętrzna.

K opczyki kriogeniczne tw orzą się zawsze n a zw ietrzelinie m in e ral­ n ej o określonym składzie m echanicznym i w ilgotności, zaw ierające ko­

G leb y k riogen iczn e w T atrach 309

pulasto w ygięte poziomy: A d— A 1— (B) odpow iadające glebom b ru n a t­ nym . Skrócony opis stanow isk zbadanych th u fu ró w oraz d an e co do podłoża, wysokości nad poziom m orza i k ieru n k u procesu glebotw órcze- go p rzed staw ia się następująco:

— P rzełęcz Ł uczniańska, dno w yschniętego staw ku, 25 thufuirów, k ształt okrągły, skała m etam orficzna, 1600 m n.p.m ., b ru n a tn a kw aśna;

— D udow e Staw ki, dno w yschniętego staw k u w karze polodowco- w ym , skała m agm ow a i m etam orficzna, 1680 m n.p.m ., b ru n a tn a w łaś­ ciwa;

— G ładkie U płaziańskie, skok 12° NNW, jedno z n ajpięk niejszych stanow isk, k ształt okrągły i ow alny, w apienie, m argle, dolom ity, 1630 m n.p.m ., b ru n a tn a kw aśna;

— Przełęcz pod C hudą T urnią, n a g ran i i stok u 12° NNW, k sz ta łt ow alny i o krągły oraz w iele o krągłych bez d a rn i po zerodow aniu th u ­ furów , w idoczna soliflukcja (rys. 3), w apienie, m argle płytow e, 1700 m n.p.m ., b ru n a tn a kw aśna;

— P rzełęcz Liliowe, th u fu ry na zboczu 12° N, n a stro nie południo­ w ej zbocza silna erozja, th u fu ry zerodow ane, k ształt okrągły, podłużny, zdeform ow any, m argle albu, czerw ony łu p ek seisu i w apienie m uszlow e śr. triasu , 1952 m n.p.m., b ru n a tn a kw aśna;

— Przełęcz M echy, płaskie zrów nanie pod K opą M agury, k ształt okrągły, w apienie środkow ego triasu , na granicy ze skałam i g ran ito w y ­ mi, 1662 m n.p.m ., b ru n a tn a kw aśna;

— K opa M agury, obniżenie rynnow e, spadek 5°, w p ływ w apieni z K opy M agury, iły w erfeńskie, 1600 m n.p.m ., b ru n a tn a w yługow ana;

— K opa Sołtysie, przełęcz m iędzy K opą Zadnią a P ośrednią, k ształt okrągły i ow alny, łu p k i ilaste, 1305 m n.p.m ., b ru n a tn a kw aśna z p la­ m am i oglejenia;

— P rzy sło p W aksm undzki, rozległe siodło (przełęcz), kształt ow alny i okrągły, łu p k i piaszczyste i k w a rc y ty ju rajsk ie, 1440 m n.p.m ., b ru ­ n a tn a w yługow ana.

W śród kopczyków p seu d oth u fu row ych stre fy p ery g lacjaln ej m ożna w yróżnić kilka odm ian w zależności od m ateriału , z którego są one zbu­ dow ane. G łów nym składnikiem kopczyków organogenicznych nie za­ w ierający ch części m in eraln y ch jest shum ifikow any m ate ria ł organicz­ ny, pod działalnością którego skała m acierzysta ulega bielicow aniu. K op­ czyki kam ieniste w swoim w n ę trz u m ają m niejsze lub w iększe odłam ki skały, n a któ ry ch rozpoczyna się proces grom adzenia su b stan cji orga­ nicznej.

K opczyki m yrm ekogeniczne nie w y k azu ją żadnych zróżnicow ań po­ ziomów w kopcach i osadzone są n a kopalnym poziomie próchnicznym gleby.

310 K. O lek syn ow a, S. Skiba

Stanow isko gleby poligonalnej na K rzyżnem m a c h a ra k te r (relikto­ wy, zostało uform ow ane w okresie plejstoceńskim . W holocenie p rze ­ biegają tu zjaw iska m rozow e o m niejszej intensyw ności, natom iast na sile p rzy b ierają w ietrzenie chem iczne i biologiczne. Procesy te prow adzą do tra n sfo rm ac ji w s tru k tu ra c h glinokrzem ianów ; zan ikają m in erały pierw otne, a tw orzą się w tórne. W efekcie w ytw o rzy ła się tam bielica żelazista ze zw ietrzeliny g ra n itu tatrzańskiego. P rzeprow adzone badania analityczne na m ateriale glebow ym z K rzyżnego pozw oliły na oblicze­ nie bilansu geochem icznego w ykazującego zm iany składu chem icznego w poziom ach genetycznych w sto su n ku do skały m acierzystej.

L IT E R A T U R A

[1] С a i l l e u x A.: E tu d e des soils g elés C ryopedologie. P aris 1954, s. 81.

[2] C i p i o r M., R e m b i a s z G., S k i b a S., S t a n i e c z e k A.: O p racow a­

n ie g leb o w e k ilk u sta n o w isk th u fu ró w w P o lsk ich T atrach Z achodnich. Zesz. nauk. W SR Wroc. 1966, nr 67.

[3] F r o s t R. E.: H ig h w a y R eserch Board S p ecia l R eport N o 2. F rost action in S oils. A S ym p osiu m 1951, W yd. rosyjsk ie, zbiór a rtyk u łów : M ierzlotn yje ja w ien ia w gruntach. M oskw a 1955 r.

[4] G e r l a c h T.: Lód w łó k n isty i jego rola w p rzem ieszczan iu p o k ry w y z w ie - trzelin ow ej. Prz. geogr. 31, 1959, 3— 4.

[5] H e s s M.: P iętra k lim a ty czn e w p olsk ich K arpatach Z achodnich. P ra ce In st G eogr. z. 33.

[6] J a h n A.: B ad an ia n a u k o w e w T atrach. W ierchy t. 17, K rak ów 1947.

[7] J a h n A.: G leb y stru k tu ra ln e w P o lsk iej części Tatr. Prz. geogr. t. 22,

1948—49.

[8] J a h n A.: Stu d ia k riotu rb acyjn e w sp ó łczesn ej i p leisto ceń sk iej strefy p e r y - g la cja ln ej. A cta geolog, polon. 2, 1951.

[9] J a h n A.: M ik rorelief p ery g la cja ln y Tatr i B abiej Góry. B iul. p eryglac. 6, Łódź 1958.

[10J J a h n A.: G runty stru k tu raln e. W szech św iat, z. 3, PW N, K rak ów 1965.

[11] J a h n A.: Z agadnienia str e fy p ery g la cja ln ej. W arszaw a 1970, P W N s. 202.

[12] K s a n d r J.: K o p eck o v ite p u d y n a jiznim sv a h u V ysok ych Tater. O chrana prirody 8, P raha 1953.

[13] K s a n d r J.: M razové pu d n i fo rm y v T aträch. O chrana prirody 9, P rah a

1954.

[14] O l e k s y n o w a K., C i p i o r M., S k i b a S., Z a s o ń s k i S.: P e d o lo

-g ical fea tu res of T hufurs in th e P o lish Tatra Mts. Pol. Journ. of S o il Sei. 3, 1968, 29— 37.

[15] O l e k s y n o w a K., K o z u b M. , M i c z y ń s k i J., R o z t w o r o w s k i

W.: S o m e T h u fu r -lik e form s in th e lo w e r m ou n tain fores zone of th e P o lish T atra Mts. Pol. Journ. of S oil Sei. 2, 1969, 73— 79.

[16] O l e k s y n o w a K., S k i b a S.: G eoch em ical ch aracterization of a p o ly ­

gon al soil in the fla tte n in g of K rzyżne P a ss in th e Tatra M ts. S tu d ia g e o -m orph. C arp .-B alcan ica 10, K rak ów 1976, s. 28— 47.

G leb y k riogen iczn e w T atrach 311

[17] P e l i ś e k J.: P o lic k o v ite a ta ra so v ite pody v e V ysok ÿch a B ela n sk y ch T a ­ trach. G eografick ÿ C asopis 5, B ra tisla v a 1953.

[13] P e l i ś e k J.: K ryogen n i fo rm y podniho povrch u v ob lasti S v ycarsk ÿch

A lp. Sbornik C esk o slo v en sk e Spoi. Zem . c. 3, 1972, 226—232.

К. Олексы нова, С. Скиба Х А Р А К Т Е Р И С Т И К А Н Е К О ТО РЫ Х К РИ О ГЕ Н Н Ы Х П О ЧВ В Т А Т Р А Х И н ститут почвоведения, агрохим ии и микробиологии, С ельскохозя йственн ая академ ия в К рак ов е Р е з ю м е А вторами и зуч али сь две ф орм ы криогенны х почв в Т атрах: т у ф у р ы и п ол и ­ гональны е почвы. И ссл едов ан и е т у ф у р о в было проведено в п ун к тах описан ны х А. Я хном [2), как и в др уги х м естоп ол ож ен и ях, обн а р у ж ен н ы х благодаря обследовани ю глав­ ного гребня Татр', а п р е ж д е всего перевалов (рис. 1). В итоге исследований, а в частности м орф ологии почвенного п р оф и л я хол м и ­ ков, особенно криогенны е холм и к и (туф уры ) и некриогенны е (п севдотуф уры ). Т у ф у р ы (рис. 2—9) ф орм и рую тся на м инеральны х вы в етрелостях довольно однородного, тяж елого, пы левидного м еханич еского состава в усл ов и я х повы ­ ш енной в л аж н ости на п л ощ адя х благоп риятствую щ их в геом орф ологическом отнош ении (перевалы , пологие склоны, дна бы лы х прудов) [13]. П р оф и л ь холм ика составляю т: куполовидно изогнуты й горизонт дернины а п од ним т а к и м -ж е образом расп ол ож ен н ы е м инеральны е ген ети ческ и е гор и зон ­ ты. П сев дотуф ур ы это: холм ики дерновы е (рис. 10) или мш истые (рис. 11), в к о ­ торы х играют некоторую роль водны е и терм ические условия, но в обр азов а­ нии эти х ф орм р еш аю щ ее зн ач ен и е имеет аккум уляция органического вещ ества. К ам енисты е холм ики (рис. 12) своей ф орм ой обязаны обломкам скал, кото­ ры е обросли дерновой растительностью . И ны е холмики, появляю щ иеся в н иж н ем я р усе горны х лесов, это муравьиный холм ики (рис. 13). И х п р о и сх о ж д ен и е связано с деятельностью п роф иль, а в частности хорош сохранивш ийся погребенны й гум усовы й горизонт А к , является вполне удовлетворительны м доказательством некриогенного ф орм ировани я [14J. Это относится ко всем такого рода холмикам, д а ж е давно покинуты м м ур а­ вьями. П олигональны е почвы, обособленны е А. Я хном [6] на пер ев але К ж ы ж н е (Татры Вы соке) и в ок рестн остях Я ж ом бче (рис. 14) — плейстоценового п рои с­ х о ж д ен и я , доказательством этого м ож ет п осл уж и т ь отчетливая д и ф ф е р е н ц и а ­ ция п р оф и л я на генети ческие горизонты , что сви детельствует о минимальны х или у ж е за т у х а ю щ и х п роц ессах криогенной сортировки [15]. И ны е ещ е ф орм ы это почвы соли ф лю к ц и он н ы х террасок и эмбриональны е полигональны е почвы (рис. 15).

312 K. O lek syn ow a, S. S k ib a

K . O L E K S Y N O W A , S . S K I B A

C H A RA C TER ISTIC S OF SOM E CRYOG ENIC SO ILS IN THE T A T R A MTS.

In stitu te of S o il S cien ce, A g ricu ltu ra l C h em istry, and M icrobiology, A g ricu ltu ra l U n iv ersity , K rak ów

S u m m a r y

T he authors in v estig a ted tw o form s of cryogen ic soils in th e T atra Mts. i.e. th u fu rs and p o ly g o n a l soils. T he in v estig a tio n s of th u fu rs com prised sites d escri­ bed by A. J a h n [8] as w e ll as n e w on es w h ich w ere fou n d by search in g th e ch ief rid ge of th e Tatra Mts. and e sp ecia lly th e p asses (fig. 1).

B asin g on th e s e in v estig a tio n s and e sp ecia lly on th e m orp h ology of th e soil p ro file in th e m ounds, fo llo w in g fo rm s w ere discerned: cryogen ic m ounds (th u ­ furs), and n o n -cry o g en ic ones (pseudothufurs).

T he th u fu rs (Figs 2—9) origin ate on m in eral w ea th erin g w a ste, w ith a rather uniform , h e a v y (fin e-sa n d y silty) tex tu re, in m ore m oist conditions and a d v a n ta ­ g eou s geom orp h ological situ a tio n s (passes, m ild slop es, dry la k e bottom s [13]).

A p ro file of such a m ound is m ad e up of a sod horizon cu rved d o m e-lik e, and

u nder this th ere are sim ila rly cu rved other g en etic horizons.

T he p seu d oth u fu rs are: sod m ounds (fig. 10), m oss m ou n d s (fig. 11) in th e origin of w h ich w ater and th erm ic conditions h a v e som e im portance; h ow ever, th e d eciding part w as p la y ed b y an accu m u lation of organic su b stan ce. S to n y m ounds (fig. 12) ow e th eir habit to rock fra g m en ts or blocks w hich, in turn, w e r e

overgrow n by so d -fo rm in g veg eta tio n . T h ere are also other m ounds occurring

in th e lo w er fo rest zone, n a m ely a n t-h ills (fig. 13) grow n into by grass. Their g en esis is con n ected w ith th e ’’b u ild in g ” a c tiv ity of ants; in th e p ro file the esp ecia lly w e ll p reserv ed fo ssil hum us horizon A k is a su ffic ie n t proof o f th eir n o n -cry o g en ic origin [14]. T his p ertain s to a ll su ch m ounds, ev en lon g d erelict by th e ants.

T he p oly g o n a l soils described b y A. Jahn [6] on th e K rzyżne P a ss (High Tatra) and in th e v icin ity of Mt. Jarząbczy (Fig. 14) are of P leisto cen ia n age; this m ay be proved by a soil p rofile d istin ctly d ifferen tia ted into g en etic horizons, in d icatin g v a n ish ed p rocesses of cryogen ic sortin g [15]. T h ere are still other form s i.e. so ils of sm a ll so liflu ctio n terraces and ’’em b ryon ic” p olygon al soils (Fig.

15) w ith recent, v ery sm a ll polygons.

Dr hab. K r y s t y n a O l e k s y n o w a I n s t y t u t G l e b o z n a w s t w a ,

C h em ii R o ln e j i M ikrobio logii A R K r a k ó w , M i c k ie w ic z a 21