Dewocjonalia nowożytne ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WIAdOmOśCI

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

WARSzAWA 2010 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXI

2009–2010

W

IA

d

O

m

O

śCI

A

RCHEOLOGIC

z

NE

LXI

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? / Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / _{managing editor),} dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} / editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska

Recenzenci tomu / Peer-reviewed

_by:

dr Anna Bitner- Wróblewska, _prof. dr hab. _Andrzej Kokowski,

prof. dr hab. _{Magdalena M?czy?ska, prof.} dr hab. _Wojciech Nowakowski,

dr hab. _Andrzej Pelisiak

T?umaczenia / Translations: Anna Kinecka Jacek Andrzej owski

Sk?ad i ?amanie / _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _{br?zowa sprz?czka pasa sambijskiego} z _Kovrova, obI. _{Kaliningrad (Rosja). Rys.} L. _Kobyli?ska

Cover _picture: bronze buckle from Samland be?t from Kovrovo, distr. _{Kaliningrad (Russia).} Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w_Warszawie, 2010 ©_Autorzy, 2010

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?} finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Województwa Mazowieckiego

(!)t.tz.ow?z.e.

serce Polski

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest} w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 5044872 i 5044 873 lub _pod adresem _internetowym wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa} Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji / Editorial office: Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LXI

SPIS

TRE?CI

Contents Od

_Redakcji

Editorial 2 2 ROZPRAWY Agata C h ili ? sk a - D

r a_p e11 a, Próba nowego spojrzenia na _"pasy

_sambijskie"

A New Look at Samland Belt Sets

3

MISCELLANEA

Gra?yna Or l i ?

sk a, ?ukasz Kar c z m a_rek,

_{Niepublikowane}

_nagolenniki

_typu

_{stanomi?skiego}

Unpublished Shin _{-guards Type} Stanom in

81

Gra?yna Or l i ?

sk a, Rados?aw P r o ch o wic z, Pó?nohalsztacki skarb z _Ruszkowa, w _pow. ciechanowskim

A Late Hallstatt Hoard from Ruszkowo in District Ciechanów

95

Katarzyna C z a r n e ck a, _{Nietypowe groty} w?óczni ze

_schy?ku

_{staro?ytno?ci} z ziem

_polskich

Eccentric Late _{Roman/Migration} Period Lanceheads from Poland

111

Aneks: Marcin B ibo rski, Janusz St_{? P}i?

ski, Wyniki bada? _{?elaznego grotu} z Cierniówki z li?ciem _wykonanym

z _{fragmentu g?owni} miecza _obosiecznego 133 Marcin B i b o r sk i,

_Chronologia

_cmentarzyska

_kultury

_przeworskiej

z

_m?odszego

i

_pó?nego

okresu

_rzymskiego

oraz z _wczesnej

_fazy

_w?drówek

ludów w

_Mokrej

na

?l?sku

137

Chronology of aPrzeworsk Culture _Cemetery from the _Younger and Late Roman Period and from _Early Phase of the _Migration Period

Joanna ? ó? k O w sk a,

Dewocjonalia

_nowo?ytne ze zbiorów _Pa?stwowego Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie 153

Post-rnedieval Devotional Articles in the Collection ofState _{Archaeological} Museum in Warsaw

MATERIA?Y

Jacek B o rk o w sk i,

_Neolityczne

i

_{wczesnobr?zowe}

_materia?y

z okolic

_miejscowo?ci

_Kuty na Ukrainie

w zbiorach _Pa?stwowego Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie 165 A Neolithic and _Early Bronze _Age Materials Prom the Area of _{Kuty (Ukraine)} in the Collection

of State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Izabela Szt er,

_Cmentarzysko

z okresu

_wp?ywów

_rzymskich

i z okresu

_w?drówek

ludów w Kamieniu

na _Poj ezierzu Mazurskim 200

Roman and _Migration Period _Cemetery at Kamie?, in Masurian Lake District

Od

_Redakcji

Redakcja

"Wiadomo?ci

Archeologicznych"

uprzejmie

informuje,

?e tom

_niniejszy

_obejmuje

lata 2009- _2010, co

spowo-dowane zasta?o

_{wprowadzeniem}

od _tego numeru

_zasady

recenzowania

_wszystkich

_prac

_przekazanych

do

_publikacji.

Dr

_Wojciech

Brzezi?ski

Redaktor

_Naczelny

Editorial

Starting

from the _present volume all contributions will be

_subject

to

_peer-review.

The Editors of "Wiadomo?ci

Ar-cheologiczne"

apologise

for the

_delay

in

_releasing

the _present volume which covers the

_period

2009-2010.

Wojciech

Brzezi?ski PdD

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LXI, 2009-2010

JOANNA

?Ó?KOWSKA

DEWOCJONALIA

NOWO?YTNE

ZE

ZBIORÓW

PA?STWOWEGO

MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO WWARSZAWIE

POST-MEDIEVAL DEVOTIONAL ARTICLES IN THE COLLECTION OF STATE ARCHAEOLOGICAL MUSEUM IN WARSAW

Dewocjonalia

definiowane _s?

_jako

miniaturowe

przed-stawienia

_?wi?tych

i

_tajemnic

_wiary

_{chrze?cija?skiej.}

Mianem _tym okre?la

_si?

równie? inne drobne

_przedmioty,

takie

_jak

ró?a?ce oraz

_szkaplerze,

_u?ywane

_przy

_pe?nieniu

praktyk

religijnych.

Zaliczane _s? one do

_przedmiotów

?ci?le

_zwi?zanych

z kultem.

_Genez?

_{dewocjonaliów,}

si?-gaj?c?

po?owy

II _wieku,

_upatruje

_si?

w

tradycji

otaczania

czci?

pami?tek

po

?wi?tych

i

m?czennikach

(M.

Pisarzak 1985; P. Pachciarek

_2006).

szczerze

_{przywiqzanego}

do

_wiary

_przodków

i

_rodzinnego

kraju,

przechowuje

ciekawe

_podania

i wierzenia, a

_wi?c

daje

nam mo?no??

_poznania

_zwyczajów

i

_obyczajów

_tego

ludu,

_jego

_potrzeb

_religijnych

_itp.

_Dotychczas

dewocjona-liami

_zajmowa?o

_si?

niewielu

_badaczy.

Do

najwa?niej-szych

nale??

prace

pióra

Teofila

Rewoli?skiego.

Opraco-wa? on dwa

_katalogi,

z

_których

_pierwszy,

_dost?pny

_tylko

w

_r?kopisie,

_obejmuje

medaliki

_koronacyjne

Matki

Bo-skiej

(T.

Rewoli?ski

_1879),

_drugi

_jest

_publikacj?

ca?o?ci

ówczesnych

zbiorów autora i zawiera

_opisy

1534

medali-ków

_(T.

Rewoli?ski

_1887).

_{Przyczynkarski}

charakter

_maj?

wspomniany

wcze?niej

artyku?

Józefa

M?kickiego

(1910)

oraz tekst Kornela

_{Bia?ob?ockiego}

₍₁₉₇₄₎

o

dziewi?tna-stowiecznych

warsztatach medalierskich.

_Opracowania

doczeka?a

_si?

równie?

_kolekcja

ks. Stanis?awa

Librow-skiego,

w

_której

_zgromadzone

_by?y

medaliki z

wizerun-kiem Matki

_Boskiej

_{Cz?stochowskiej}

_(M.

_J.

_J?drzejczak

1978).

Niniejszy

tekst

_po?wiecony

_jest

_{dewocjonaliom}

rzym-skokatolickim.

_{Przechowywane}

_s? one w Dziale

?rednio-wiecza i

_Archeologii

Czasów

_Nowo?ytnych

Pa?stwowe-go Muzeum

Archeologicznego

w Warszawie. Zbiór

sk?a-da

_si?

z

_pi?ciu

_zabytków:

medalika i

_fragmentu

ró?a?ca

z

_Grójca,

_pow. loco

_(Ryc.

_1,

_2),

_krzy?yka

i

_plakietki

z wi-zerunkiem Matki

_Boskiej

_{Cz?stochowskiej}

z

_Wierzbicy,

pow. radomski

(Ryc.

3,

4)

oraz

_fragmentu

_figurki

Chry-stusa

_{ukrzy?owanego,}

z

_Warszawy,

_pow. loco

_(Ryc.

_5).

Jakkolwiek

przedmioty

dewocyjne

w

_ci?gu

ostatnich

kilku lat

_doczeka?y

_si?

_{interesuj?cych}

_opracowa?

_(zob.

ni?ej),

to

_jednak

w

_dalszym

_ci?gu

stan

_wiedzy

na ich

te-mat

_jest

_{niezadowalaj?cy.}

Na

_du??

warto?? _poznawcz?

me-dalików zwraca? _uwag?

_ju?

na

_pocz?tku

_dwudziestego

stu-lecia

_numizmatyk

_Józef

_M?kicki

_(1910,

s.

_71),

_który

_pisa?:

W

_ci?gu

ostatnich kilkunastu lat mo?na zaobserwowa?

wzrost zainteresowania

_nowo?ytnymi

_{dewocjonaliami.}

W _tym

_miejscu

warto

_wymieni?

_opracowania

po?wi?-cone _tego

_rodzaju

_zabytkom,

_znalezionym

w

podzie-miach ko?cio?a _p.w. ?w. Piotra w Sandomierzu, _pow. loco

(B.

Rostowska

_1996),

oraz w ko?ciele _p.w. ?w. Leonarda

i na

_przyleg?ym

_cmentarzysku

w Lubiniu, _pow.

ko?cia?-ski

_(K.

Bia?ob?ocki

_1993),

a w

_{szczególno?ci}

_analiz?

du?ego

zespo?u

dewocjonaliów

z

_cmentarzyska

i

ko?-cio?a _p.w. ?w.

_Miko?aja

w _{Maniowach, pow.} nowotarski

(B.

Chudzi?ska 1998;

2008).

Medal

_religijny,

_jakkolwiek

_swojem

_{przeznaczeniem,}

ma-teryq

i

_[ormq

niewiele

_podobnym

_jest

do

_monety

lub

me-dalu

_{historycznego}

ma

_niekiedy

z ostatnim cel

_pokrewny,

bo

_przechowuje

nam

_przecie?

_cz?sto

_pami??

o

_jakiem?

3cm

Ryc. 1. G_rój e_{c, pow.} loco. Medalik. _Wszystkie rys. G. Nowakowska

Fig. 1. Gr ó_jec, distr. loco. Holy medal. AU _{drawings by} G. Nowakowska

[VS S] CASIMIRVS.3 Posta? ?w. Stanis?awa ze _Szczepanowa stoj?c? po

lewej

stronie, na

_drugim

_planie,

_identyfikuje

nakry-cie

_g?owy

- tiara

biskupia,

otoczona nimbem. Wizerunek _jego twarzy jest zatarty. Prawa d?o?

_?wi?tego

uniesiona _jest w

_ge?cie

b?ogos?awie?stwa,

za? o _jego lewe _{rami? oparty jest}

_pastora?.

Do??

_wyra?nie

_zarysowano modelunek szat

_{pontyfikalnych.}

?w. Kazimierza

_{Jagiello?czyka}

_stoj?cego na

_drugim

_planie,

_po prawej stronie,

przedstawiono

z

_d?ugimi

_w?osami, w _stroju

ksi???cym

i mitrze

-charakterystycznym

dla _niego

_nakryciu

g?owy.

Mitra otoczona _jest nimbem. Na mocno _{zatartej twarzy}

dostrzegalne

s?

wg??bienia

w _miejscu oczu. Pod _szyj?

widocz-ny jest

obszerny

ko?nierz, cz??ciowo

przykrywaj?cy

udrapo-wan? szat?. W

_lewej

d?oni _{posta? trzyma lilie,} które _{opieraj ?}

si? o_{prawe rami?, prawa} d?o? _spoczywa na _{piersi. Strój} i

atrybu-ty

?wi?tego

wzorowane _s? na

_{szesnastowiecznych}

malowid?ach

przedstawiaj?cych

królewicza _{(M. Jacniacka 2000,} s. _1278). Posta?

_kl?cz?ca

na _pierwszym

_planie

_jest s?abo widoczna.

Skierowana _{jest twarz?} ku

_{b?ogos?awi?cemu}

_{j? ?wi?temu}

Sta-nis?awowi, w

_lewej

_{r?ce trzyma tarcz? (?).} Zatarcia i

_ubytek

dolnej

cz??ci medalika nie

_pozwalaj?

na

_odczytanie

_wszystkich

szczegó?ów

wizerunku.

_{Niewykluczone,}

?e _{posta? t?}

_nale?y

identyfikowa?

ze

_wskrzeszonym

Piotrowinem,

_który

_cz?sto

l. Medalik

_(Ryc.

₁₎

Miej scowo??:

_Grójec,

_{gm. i pow.} loco, woj. mazowieckie

Numer inwentarza PMA: VI/9373, kn. 43. Miej sce znalezienia: stanowisko I

-wzgórze

przy ko?ciele

p.w. ?w.

Miko?aja,

wykop

11.

Zabytek

odkryto

wwarstwie z prze-mieszanymi ko??mi ludzkimi i

_fragmentarni

_naczy?

wczesno-i

_{pó?no?redniowiecznych}

oraz

_nowo?ytnych.

Badania:

_{wykopaliskowe}

Stanis?awa

_{Suchodolskiego}

(Insty-tut Historii

_Kultury

_Materialnej

PAN w _Warszawie) w 1976 r. Opis: Medalik o kszta?cie

_owalnym,

_wykonany

_jest z

_br?zu'

w technice odlewania. Awers i rewers otoczone _s?

_wypuk?ym

rantem. W

_dolnej

_partii

_zabytek

_jest

_uszkodzony.

_Kolisty

otwór

do zawieszania zosta?

_przebity

w

_górnej

_cz??ci medalika. W

ot-worze zachowa?o _{si? uszko,} ze

_skr?conymi

_ko?cami,

wykona-ne z drutu

_br?zowego.

Na obu stronach zawieszki

_znajduje

_si?

wypuk?y,

cz??ciowo zatarty relief.

Awers: Przedstawia _trzy

_{pó?postacie.}

_Scen? otacza dobrze

czytelny

napis

u?o?ony

w otoku wzd?u? rantu: ·S

STANISLA-l

Badania w _{Grójcu prowadzono} na _{wzgórzu ko?cielnym.}

Stwierdzo-no tam istnienie _{wczesno?redniowiecznego cmentarzyska,} które funk-cjonowa?o przy ko?ciele o _{nieznanej metryce, poprzedzaj?cym}

budo-w? szesnastowiecznego budynku stoj?cego do dzi? (S. Su cho do

1-ski 1979, s. _{206, 220).}

3

W imieniu STANISLA[VS] brak liter VS oraz _litery S_przed imieniem

CASIMIRVS, znajduj?cych si? pierwotnie w _{miejscu przebicia}

otwo-ru. _Napis z obu stron _{ograniczaj? kropki} umieszczone w _po?owie

wysoko?ci liter.

2

Dewocjonalia ze zbiorów _Pa?stwowego Muzeum _{Archeologicznego} nie _{by?y poddane} badaniom metaloznawczym.

towarzyszy

przedstawieniom

?w. Stanis?awa _{(J. Marecki,} L.

Rot-ter 2009, s.

557)4.

nych

ogniwami ?a?cuszka

_wykonanego

z

_miedzianego

drutu.

Zachowa?o _{si? pi??}

_paciorków

_nale??cych

do dwóch

_ró?nych

dziesi?tek

(cztery

z

_jednej

i

_jeden

z

_kolejnej)

oraz

_jeden

pacio-rek

_dziel?cy

_s?siaduj?ce

_dziesi?tki.

_Po??czony

on _jest z

dzie-si?tkami

?a?cuszkiem,

wykonanym

z _ogniw dookolnie

owi-ni?tych

drutem.

Rewers: Przedstawia dwa _popiersia. Wokó? rantu

_znajduje

_si?

dobrze

_czytelny

_niepe?ny

_napis:

·S·IGNA[TI]VS·S·FRAN·XA-VER·5• ?w. _Ignacy

_Loyola

_widoczny

na _pierwszym

_planie

ma

do?? _wyrazisty

_profil

_podkre?lony

_ostrym nosem i_wysuni?tym

podbródkiem,

by?

mo?e

_brod?.

Na mocno

_zatartych

_rysach

jego twarzy

widoczny

jest modelunek oka i ust.

_G?ow?

?wi?te-go

przedstawiono

odkryt?,

bez w?osów, z nimbem

umieszczo-nym zboku. _Szyj? zas?ania

_wysoko

_{postawiony ko?nierz,}

_który

wskazuje,

?e

_?wi?ty

ma na sobie

_{charakterystyczny}

dla

_jezuitów

p?aszcz,

z _zaznaczonymi fa?dami. Na

_drugim

_planie

wida? ?w.

Franciszka _Ksawerego zw?osami _{przyci?tymi prosto} nad czo?em - mo?na

przypuszcza?,

i? _jest to tonsura. Nimb zaznaczono zboku

_g?owy.

Profil _jest

_podkre?lony

_{przez ostry} nos,

wyodr?b-nione _w?sy i

_brod?.

Na s?abo

_czytelnej

_twarzy

_widoczny

_jest

zarys ust, oka oraz ?uku

_brwiowego.

Wymiary: zach.

_d?ug.

ró?a?ca 11,3 cm, _wys.

_paciorka

1,1 cm,

?redn.

_paciorka

_0,65 cm,

_d?ug.

?a?cuszka 0,7 cm, ?redn.

ogni-wa ?a?cuszka 0,3 cm,

_grubo

drutu 0,1 cm. Datowanie: nieokre?lone.

3.

_Krzy?yk

_(Ryc.

₃₎

Miejscowo??:

Wierzbica, gm. loco, pow. radomski, woj.

mazowieckie

Numer inwentarza PMA: VI/8085, kn. 23. Miej sce znalezienia: stanowisko II

-ko?ció?p.w.

?w.

Stani-s?awa,

krypta

grobowca,

wykop

nr 1,

pochówek

nr 18•

_Krzy?yk

le?a? _przy

_lewej

ko?ci

_{przedramienia,}

_powy?ej ko?ci

nadgarst-ka szkieletu

_kobiety

_(?), na

_posadzce

_krypty",

Wymiary: wys. 3,1 cm, szer. _2,6 cm,

_grubo

ok. 0,1 cm,

_d?ug.

drutu _1,5 cm, ?redn. drutu 0,1 cm.

Datowanie: 2 ?w. XVII - XVIII w.6 Badania:

wykopaliskowe

Olgi

Lipi?skiej

(Pa?stwowe Mu-zeum

_{Archeologiczne}

w _Warszawie) w 1980 r,"

Literatura: S. Suchodolski 1979, s. 208-209, ryc. 2e.

2.

_{Fragrnentró?a?ca(Ryc.}

₂₎

Miej scowo??:

_Grójec,

_{gm. i pow.} loco, woj. mazowieckie

Numer inwentarza PMA: VI/9373, kn. 75.

3cm 3cm

Ryc. 3. W ie r zb ic _{a, pow.} Radom. _Krzy?yk

Fig. 3. W ie rzb ic a, distr. Radom. Cross Ryc. 2. Gró _je_{c, pow.} loco. _Fragment ró?a?ca

Fig. 2. Gr ó_jec, distr. loco. _Fragment of _arosary

Miej sce znalezienia: stanowisko I,

wzgórze

przy ko?ciele

p.w. ?w.

Miko?aja,

wykop

4.

_Zabytek

_znajdowa?

_si? wwarstwie przemieszanej, 17 cm _powy?ej czaszki szkieletu

_kobiety

(po-chówek nr

_18)7.

Opis:

Krzy?yk

wykonany

zosta? z

_blachy

_br?zowej.

_Jego ra-miona zako?czone _{s? prosto.} W

_dolnej

_cz??ci belka _pionowa

8

Odkryt? w _{Wierzbicy krypt? zalega? gruz.} Znaleziono tu nieliczne fragmenty szk?a i_{naczy? toczonych, g?ównie} z_{bia?ej glinki,} z_polew?

ibez _polewy. Z_uwagi na _{przemieszanie} warstw na _{cmentarzysku,} frag-menty naczy? trudno uzna? za _{wyznacznik chronologiczny (O.} L i

-p i

?

sk a, R. KunkeI 1980, s.II-28). Badania:

_{wykopaliskowe}

S.

_{Suchodolskiego}

_(Instytut

Historii

Kultury

Materialnej

PAN w _Warszawie) w 1976 r. O p is: sze??

_{beczu?kowatych}

_paciorków

_drewnianych,

po??czo-4

Przedstawienie ?w. Stanis?awa z Piotrowinem _{znajduje si?} na

kil-ku medalikach _{opublikowanych} w _katalogu T. Re wo li ? sk ie_go (patrz przyp. 18).

9

Zmar?a _{pochowana by?a} wtrumnie, z_{której zachowa?y si?} nik?e

?la-dy drewna, cztery gwo?dzie ?elazne i _fragmenty oku? (O. L i P i ?

-ska, R. Kunk el 1980, s. 3, 11).

5

W imieniu IGNA[TI]VS brak liter TI, poniewa? cze?? _napisu prze-cina otwór do zawieszania. Dodatkowo brak _{miejsca wymusza?}

skró-cenie _wyrazów. Jako znaków skrótu u?yto kropek umieszczonych

w _{po?owie wysoko?ci} liter.

10

Badaniami _obj?to ko?ció? p.w. ?w. Stanis?awa w_Wierzbicy oraz

przy-leg?e do _niego wielowarstwowe _{cmentarzysko.} Celem prac by?o

wykry-cie fundamentów _{wcze?niejszej} budowli w _obr?bie ko?cio?a z 1709 r.

Badacze _upatrywali mo?liwo?ci _{zidentyfikowania jej} ze _znanym ze

?róde? ko?cio?em p.w. ?w. Idziego w _Wierzbicy. Badania _wykaza?y, ?e teren, na _którym wzniesiono ko?ció? w _{Wierzbicy, by?} od ?redniowie-cza _{u?ytkowany jako} cmentarz (O. L i P i ?

sk a, R. Ku n ke_{l 1980,}

s.2; O. _{L i P i} ?

sk a 1981, s. _249-250).

6

Podstawy datowania _wszystkich znalezisk omawiam _szczegó?owo

w _{dalszej cz??ci} tekstu.

7

Wyeksplorowano jedynie fragment szkieletu

-czaszk? iko?ci klatki

piersiowej (S. Suchodolski 1976, s. 22; 1979, s. _209).

jest nieco

_skrzywiona,

w _jej

_górnej

_cz??ci

_znajduje

_si? owalna

tarczka. Ponad _{ni? jest}

_okr?g?y

otwór, przez

który

przewleczo-no uszko. Na uszku stwierdzono

_?lady

_patyny. Na obu belkach widoczne _s?

_br?zowe

_{przebarwienia.}

Oko?o

_po?owy

_wysoko?ci

belki _pionowej,

_bli?ej

_prawej

_kraw?dzi,

_znajduje

_si?

_okr?g?y

otwór. Mo?na

_domniemywa?,

?e

_{przebarwienia}

na belce po-ziomej i nieco _{powy?ej niej,} na belce _pionowej, a tak?e wspo-mniany otwór to

_?lady

_po

_{niezachowanej}

_figurce

_Chrystusa.

Awers: na belce _pionowej,

_ponad

ramieniem _poziomym,

wi-doczny

jest kartusz ze s?abo

_widocznym

_napisem INRI. Rewers:

_g?adki.

Wymiary: wys. belki pionowej 4,0 cm,

_d?ug.

belki

poprzecz-nej 2,2 cm, szer. belek 0,35 cm,

grubo

0,1 cm, ?redn. kó?ka

0,7 cm, ?redn. drutu 0,1 cm.

Datowanie: XVIII w.

_(po

1717 _r.) -lata czterdzieste XIX w. Literatura: O.

_Lipi?ska

1981, s. 249.

4. Plakietka zwizerunkiem Matki

_Boskiej

_{Cz?stochowskiej}

(Ryc.

4)

Miejscowo??:

Wierzbica, gm. loco, pow. radomski, woj.

mazowieckie

3cm

----?====?----Numer inwentarza PMA: VI/8085, kn. 22. Miej sce znalezienia: stanowisko II - ko?ció?

p.w. ?w.

Stani-s?awa,

krypta

grobowca,

wykop

nr _1,

_pochówek

nr 1. Plakietka

znajdowa?a

si? na _prawej ko?ci

_udowej

szkieletu

_kobiety,

bez-po?rednio

pod paliczkami

ko?ci _prawej d?oni. Ukruszona _cz??? wizerunku

_znajdowa?a

_si? na

_pod?odze

_krypty".

Ryc. 4. W ie r zb ic _{a, pow.} Radom. Plakietka zwizerunkiem Matki Boskiej Cz?stochowskiej

Fig. 4. W ie rzb ic _a, distr. Radom. _Plaque with the _image of Our _Lady of Cz?stochowa

Badania:

_{wykopaliskowe}

_Olgi

_Lipi?skiej

_(Pa?stwowe Mu-zeum

_{Archeologiczne}

w _Warszawie) w 1980 r.

Opis: Cienka,

_{jednostronna,}

prostok?tna

blaszka,

_wykonana

z

_{nieokre?lonego}

_stopu,

_{prawdopodobnie}

z

_du??

_domieszk?

cyny. Z dziennika bada?

wynika,

i? _pierwotnie

_plakietka

przy-kryta

by?a

szk?em

_{(niezachowanym)}

o

_wymiarach

_8,2x5,8 cm (O.

Lipi?ska,

R. Kunke11980, s. _11).

_Zabytek

znaleziono w kil-ku

_fragmentach.

_Obecny

stan zachowania blaszki _jest bardzo

z?y.

Wizerunek zosta? _uj?ty w

_prostok?tn?

_ramk?.

Przestrze?

mi?dzy

kraw?dziami

wizerunku a rantem

_plakietki

wype?nio-na _jest w

_ka?dym

znaro?ników dwoma

_{równoleg?ymi}

?ukami. ?uki na

_kraw?dziach

_po??czone

_s?

_pó?kolami

_przylegaj

_?cymi

do

_brzegu

wizerunku, wzd?u?

_którego,

oraz

_ponad

_?ukami,

znajduj?

si? kreski. W

_przypadku

?uku nad wizerunkiem Ma-rii

_guzki

_zosta?y

u?o?one w otoku. Rant _{zewn?trzny jest} ma?o

widoczny

ze

_wzgl?du

na zniszczenie

_brzegów

_plakietki.

W

dol-nej cz??ci

zabytku

znajduje

si? s?abo

_czytelny

_{napis uj?ty} w

pro-stok?tn?

ramk?:

OBRAZ PANNY MARYI

CZESTOCHOW-SKlEJ. Wizerunek

_przedstawia

_Matk?

_Bosk?

_trzymaj?c? na

r?-kach _{Jezusa. Jest} to silnie

_{zeschematyzowane}

_{przedstawienie}

obrazu

_{jasnogórskiego.}

_Zachowany

_fragment

_twarzy Marii ma

schematycznie

zarysowane lewe oko i ?uk

_brwiowy,

_cz??ciowo widoczne _s? nos oraz usta. G?owa

_przykryta

zosta?a

opadaj?-cym na ramiona welonem, nad

_którym

_zauwa?alny

_jest

frag-ment

_korony.

Nad

_g?ow?

_znajduj?

_si?

_gwiazdki

w otoku. Do??

wyra?nie

zaznaczone zosta?o

_drapowanie

_p?aszcza.

_Spodnia

cz??? szaty, na

_wysoko?ci

klatki _piersiowej, zdobiona _jest

srebr-n?

granulacj?,

wykonan?

nieprecyzyjnie i _{rozmieszczon?}

nie-równomiernie. _Spoczywaj?ca na _{piersi prawa} d?o? Marii

praw-dopodobnie

zosta?a

_przypadkowo

ozdobiona

_granulkami.

Na

lewej

r?ce Matka Boska trzyma Jezusa. Jego twarz

przedstawio-no

_{schematycznie:}

brwi inos _{zarysowane s? ?ukowato,} usta za-znaczone

_kresk?,

_{oczy soczewkowate,} na

_g?owie

_znajduje

_si?

korona zdobiona

_guzkami,

za? z

_ty?u

_g?owy

umieszczona _jest

aureola. _Jezus

_ubrany

w

_d?ug?,

mocno

_udrapowan?

_szat?, pra-w?

d?oni?

wskazuje

na twarz _{trzymaj?cej go} Matki, w

_lewej,

na

wysoko?ci

piersi, trzyma

zamkni?t?

ksi?g?.

Stopy zarysowane

schematycznie,

zachodz?

na siebie.

Wymiary: wys. 8,3 cm, zach. szer. _5,4 cm,

_grubo

blaszki poni-?ej 0,1 cm.

Datowanie: XVIII w.

_(po

1717 _r.) -lata czterdzieste XIX w. 5.

_Figurka

_Chrystusa

_{ukrzy?owanego}

_(Ryc.

₅₎

Miejscowo??:

Warszawa, woj. mazowieckie

Numer inwentarza PMA: VI/1382, kn. 9.

Miej sce znalezienia:

_róg

ulic

_{Nowowiejskiej}

i

_Topolowej

(obecnie

Aleje

Niepodleg?o?ci).

W

_dokumentacji

Pa?stwowe-go Muzeum

_{Archeologicznego}

brak

_dok?adnych

_informacji

do-tycz?cych

okoliczno?ci znalezienia oraz

_przekazania

_tego

za-bytku

do zbiorów muzeum. _Wiadomo, ?e zosta? on

_pozyskany

??cznie

zkilkoma _innymi

_zabytkami.

Wkarcie

_katalogu

nauko-wego zapisano, i?

_pochodzi

on znad

_Wis?y,

ze ?wirów

wi?la-nych",

12

Okre?lenie _?wiry wi?lane _{jest nieprecyzyjne. poniewa?} nie

stwier-dzono, czy ?wiry te tam _{zalega?y, czy zosta?y przywiezione. By?} mo?e

?wir, który zalega? w _miejscu znalezienia _zabytku, zosta? _b??dnie

okre?lony jako wi?lany.

11

W_dokumentacji nie odnotowano, jak du?a i która _{cz??? plakietki} le?a?a na _{pod?odze krypty} (O. L i P i ?

sk a _1981, s. _249). 156

pow. 10co13•

Zabytek

z Giecza zachowa?

_si?

_kompletnie,

dzi?ki

czemu widoczni _s? nie

_tylko

?w. ?w. Kazimierz i _Stanis?aw, ale tak?e

_znajduj?ca

_si?

w

_dolnej

_partii

przed-stawienia, znacznie

_mniejsza

_posta?

Piotrowina

_(?).

Ta ostatnia zosta?a

_wyobra?ona

w

_pozycji

_kl?cz?cej,

z

twa-rz?

zwrócon?

w kierunku ?w. Stanis?awa, z _tarcz? w

le-wej

r?ce. Wotoku awersu umieszczono

_napis

S. STANI-SLAVS, S. CASIMIRUS14

_(E.

_{Dzi?cio?owski,}

E.

_Indycka,

T.

_Krzysztofiak

1994, s. 55, ryc.

5).

Oba medaliki

_maj?

_analogiczne

_jedynie

_awersy.

Ró?ni-ce zauwa?alne _s? w

_przypadku

_rewersów, wielko?ci oraz

sposobu

wykonania

otworu do zawieszenia.

_Zabytek

z Giecza

_jest

_wi?kszy

i ma

_prostok?tne

uszko nadbudo-wane

_ponad

rantem, natomiast na medaliku z

_Grójca

otwór

_przebity

zosta?

_bezpo?rednio

na _tarczy. Datowanie

medalika z Giecza nie zosta?o okre?lone ze

_wzgl?du

na

wydobycie

go z _warstwy

_{przemieszanej}

(E.

_{Dzi?cio?owski,}

E.

_Indycka,

T.

_Krzysztofiak

1994, s.

_57-58).

Przedstawienia ?w. ?w.

_Ignacego

_Loyoli

i Franciszka

Ksawerego

by?y

do??

_powszechne,

zw?aszcza _po

kanoni-zacji

obu w 1622 r. Ich

_podobizny

uwieczniano nie

_tylko

na _obrazach, ale tak?e na _medalikach, które wierni

mo-gli

mie? _przy sobie.

_Szczególnie

_popularne

_by?y

wizerunki ?w.

_Ignacego.

Medaliki z

_jego

_podobizn?

znane _s? z

cmen-tarzyska

i

_krypty

ko?cio?a _p.w. ?w.

_Miko?aja

w

Manio-wach, pow. nowotarski

(B.

Chudzi?ska 1998, s. 65, 90-91,

104-105),

z

_cmentarzyska

_{szkieletowego}

w Zawadach,

pow. siedlecki

(J.

Kalaga

2000, s.

_80),

z

_cmentarzyska

na

stanowisku Hala

_Targowa

w Gda?sku, _pow. loco

(E.

Tra-wieka 2007, s. 61, nr kat.

_2026),

oraz z ko?cio?a _p.w. ?w. Piotra w Sandomierzu

(B.

Rostkowska _1996, s. 411,

413).

Wizerunki ?w. Franciszka

_Ksawerego

_pochodz?

z

cmenta-rzyska

i ko?cio?a w Maniowach, _pow. nowotarski

(B.

Chu-dzi?ska 1998, s. 104-105, 177, ryc.

53),

z

_cmentarzyska

przy ko?ciele p.w.

Wszystkich

?wi?tych

wGliwicach, _pow.

loco

_(M.

_Furmanek, M. Michnik 2004, s.

_404),

i z

cmen-tarzyska

w Zawadach, _pow. siedlecki

(J.

_Kalaga

_2000,

s.

_80).

Kilka medalików z

_podobiznami

obu

_?wi?tych

pu-blikowanych

jest

w

_katalogu

_opracowanym w _przez T.

Re-woli?skiego

(1887,

s. 81, tabl. XXI:I077.1078.1080.1083.

1084.1088.1089).

W

_przypadku

_tych

_zabytków

nie znane

jest

jednak

miejsce

ich

_pochodzenia.

3cm

Ryc. 5. War s z a w a. _{Fragment figurki Chrystusa ukrzy?owanego} Fig. 5. War s z a w a. _Fragment of _image of Christ crucified

Badania: znalezisko lu?ne z 1933 r., _wpisane do _Ksi?gi Inwen-tarzowej PMA 14 IX 1959 r.

Opis:

figurka

Chrystusa,

prawdopodobnie

wykonana

z o?o-wiu. _Jest mocno zniszczona,

niekompletna,

ma od?amane _r?ce.

G?owa _Jezusa

_pochylona

_jest w _{praw? stron?.} Ma

_trudny

do

odczytania,

mocno _{zatarty wyraz twarzy,} s?abo _{zarysowane oczy} oraz nos,

_{przypuszczalnie}

_d?ugie

_w?osy.

Korona cierniowa

wi-doczna _jest w_postaci mocno

_{skorodowanego}

otoku. Tors zosta?

wygi?ty w lewo. _Przewi?zana na biodrach

_opaska

_odstaje

od

prawego uda. Do?? dok?adnie

wykonano

modelunek

nóg,

które

_zachodz?

na siebie na

_wysoko?ci

_?ydek.

Prawa _stopa

przykrywa

lew?.

W_miejscu

_{przebijaj?cego}

_je

_gwo?dzia

pozo-sta?

_sko?ny

otwór. Pod _stopami

_znajduje

_si?

_podpórka.

Odlew

jest pusty na

_wysoko?ci

torsu oraz bioder.

Wymiary: wys. 8,9 cm, _najw. szer. _2,2 cm, _najw.

_grubo

1,2 cm. Datowanie: XIX w. _(?).

***

Dewocjonalia

nie

_nale??

do _cz?sto

_{prezentowanych}

?ró-de?

_{archeologicznych.}

Nieliczne

_opracowania,

_g?ównie

ka-talogowe,

daj?

ledwie s?abe

_wyobra?enie

o

ró?norodno-?ci

_nowo?ytnych

_przedstawie?

i kszta?tów

_przedmiotów

zwi?zanych

z kultem. W?ród

_dotychczas

opublikowa-nych

zabytków

tylko

wyj?tkowo

odnale?? mo?na

analo-gie

- _w

wi?kszo?ci

dalekie - do

zabytków

zgromadzonych

w

_Pa?stwowym

Muzeum

_{Archeologicznym.}

13

Medalik znaleziono _podczas bada? _{wykopaliskowych} w ko?ciele

p.w. Naj?wi?tszej Marii _{Panny Wniebowzi?tej (dawniej} ?w. _Miko?aja)

w Gieczu. _{Znajdowa? si?} on _{przy miednicy pochowanego} tam m?ode-go m??czyzny. Obok znaleziono kilka _paciorków ró?a?ca oraz haftek

(E. Dz_{i ?}c io?o w ski, E. In d_yc k a, T. K r z_ys z to fiak 1994,

s.S7-S8).

14

Na rewersie medalika zGiecza zamieszczono wizerunki Jezusa i Ma-rii ukazane z _{lewego profilu.} Warto zwróci? _uwag? na zastosowanie

tego samego stylu przedstawienia popiersia Marii i_{Jezusa, jak?} zasto-sowano _przy wizerunkach ?w. ?w. _{Ignacego Loyoli} i Franciszka

Ksa-werego, widocznych na rewersie medalika z_{Grójca (Ryc. 1).} Scena

_{przedstawiona}

na awersie medalika z

_Grójca

(Ryc.

1)

znana

_jest

równie? z awersu medalika z _Giecza,

Najbli?sz?

analogi?

do

_{przedstawienia}

?w. ?w.

Igna-cego i Franciszka

jest

medalik

_(nr

₁₀₈₉₎

_publikowany

w

_katalogu

_{Rewoli?skiego}

(1887,

s. 81, tabl. XXI:

_1089).

Przedstawienia

_ró?ni?

_si?

detalami

-na medaliku

za-mieszczonym

u

_{Rewoli?skiego}

?w.

_Ignacy

ma

zaznaczo-n?

brod?

oraz

_w?osy,

a na

_jego

otoku

_znajduje

_si?

_napis:

Fragment

ró?a?ca z

_Grójca

_(Ryc.

2)

zosta?

_znaleziony

w

_wykopie

4

_(S.

Suchodolski 1979, s.

_218).

_Niestety,

_jak

podaje

autor _bada?,

_wszystkie

_zabytki

z _tego

_wykopu

zalega?y

na z?o?u

_wtórnym

_(S.

Suchodolski 1979, s.

_209),

nie

_pozwala

to zatem

_wydatowa?

_zabytku.

Krzy?yk

(Ryc.

3)

znaleziony

przy ko?ciach d?oni

ko-biety

z

_Wierzbicy

_{przypuszczalnie}

_móg?

stanowi? element

ró?a?ca

_(O.

_Lipi?ska,

R. Kunke11980, s.

_12).

_Tego

rodza-ju

znaleziska znane _s? z

_pochówków

_odkrytych

w

_krypcie

ko?cio?a _p.w. ?w.

_Jakuba

na Hradczanach w Pradze. Ró-?a?ce

_oplecione

_by?y

wokó?

_r?k

_zmar?ych

_(I.

_Borkovsky

1975, ryc. 71, 74,

85b).

Zwyczaj

ten

_praktykowany

_jest

w

_pochówku

katolickim do dzi?.

S. IGNAT.FUND. S. FRANCISCUS. I. Ap15

- przypusz-czalne

_rozwini?cie

_napisu:

_S.[ANCTUS]

_IGNAT.[IUS]

FUND.

_[ATOR]

_S.[ANCTUS]

FRANCISCUS I.

_[NDIAE]

AP.

_[OSTOLUS].

Podobne

_wyobra?enie,

ale z lewostron

-nym

przedstawieniem

popiersi

?w. ?w.

_Ignacego

i

Fran-ciszka, ma

_inny

medalik

_(nr

₁₀₈₈₎

z _tego

_katalogu.

Na

pierwszym

planie

wyobra?ono

?w.

_Ignacego

_Loyol?,

na

drugim

?w. Franciszka

_Ksawerego.

Wokó? rantu

zamiesz-czono

_napis:

S. IGNATIUS FVN. S. FRAN

_(T.

Rewoli?ski

1887, tabl.

_XXI:I088)

-przypuszczalne

rozwini?cie

na-pisu:

S.[ANCTUS]

IGNATIUS

_FUN.[DATOR]

S

[ANC-TUS]

FRAN[CISCUS]16.

Znajomo??

ró?a?ca na terenie

_obecnych

ziem

_polskich

po?wiadczaj?

jednak

wcze?niejsze

?ród?a

_{archeologiczne}

- ró?a?ce znaleziono _w

grobach

norbertanek w _Strzelnie,

datowanych

od

_schy?ku

XII do ko?ca XIV w.

_(K.

Sulkow-ska

-Tuszy?ska

2003, s.

₁₁₉₎

19. W

_drugiej

_po?owie

XIII w.

ró?a?ce znane

_by?y

_{prawdopodobnie}

we Wroc?awiu,

gdzie

w trakcie bada?

_{wykopaliskowych}

_odkryto

warsz-taty

ró?a?czarzy"

(K.

Jaworski

1998, s. 81; 1999, s. 70,

85; 2002, s.

_228-230).

?wiadectwem

_produkcji

ró?a?ców mog?

by?

równie?

pó?produkty

znalezione we Wroc?awiu

przy ulicach

Biskupiej

oraz ?w.

_Miko?aja",

datowane od

drugiej

?wierci XV do

_pocz?tku

XVI w.

_(T.

Borkowski,

P. Gierczak _1995, s. _22; A.

_Jastrz?bski

2004, s.

_245-268).

Dzia?alno??

_ró?a?czarzy

we Wroc?awiu

_potwierdzaj?

?ród?a

_pisane

- ich obecno??

wmie?cie odnotowana

_jest

w 1403 r.22 Du?e

_pracownie

_{ró?a?czarzyfunkcjonowa?y}

zapewne tak?e wGda?sku _przy

_ulicy

_Grodzkiej

_17,

_gdzie

znaleziono zbiór

_{pó?produktów}

i

_odpadków

_ko?cianych,

T. Rewoli?ski nie okre?li? datowania

_zabytków

publi-kowanych

w

_katalogu.

_Wydatowanie

medalików

umo?-liwia

_jednak

okre?lenie

_{przedstawionego}

na awersach

?w. Stanis?awa Kostki

_jako

_{b?ogos?awionego".}

Stanis?aw Kostka zosta?

_{beatyfikowany}

w 1670 r., a

_nast?pnie

ka-nonizowany

w 1726 r. Oba

_dewocjonalia

_mo?emy

zatem

odnie?? do okresu

_mi?dzy

_tymi

datami.

Wedle

_przypuszcze?

Stanis?awa

_{Suchodolskiego}

_(1979,

s.

₂₀₈₎

medalik z

_Grójca

mo?na datowa? na XVIII w.

Zabytek

odkryto

w warstwie

_{przemieszanej,}

w

_której

za-lega?y

przedmioty

odnosz?ce

si?

do okresu od _wczesnego

?redniowiecza _po

_nowo?ytno??,

co utrudnia

_precyzyjne

datowanie. Bez

_w?tpienia

medalik znalaz?

_si?

w

_grobie

po 1622 r.,

_kiedy

to kanonizowano ?w. ?w. Franciszka

Ksawerego

i

_Ignacego

_Loyol?.

_Powo?uj?c

_si?

na

_analogi?

do medalików

_{prezentowanych}

w

_katalogu

_{Rewoli?skiego}

(nr.

1088,

1089)

mo?na

_przyj??

datowanie na 2. ?wier? XVII -XVIII w.

_{Niewykluczone}

_jest

równie?, ?e medalik z

_Grójca

zosta?

_wybity

_jeszcze

_przed

_kanonizacj?

?w. Sta-nis?awa Kostki

₍₁₆₇₀

_r.).

Po

_tej

dacie dla okre?lenia ?w. Sta-nis?awa ze

_Szczepanowa

dodawano

_niekiedy

_informacj?:

biskup

krakowski. Medaliki z takim

_opisem

_?wi?tego

_s?

opublikowane

w

_katalogu

_{Rewoli?skiego".}

VIII:409.413, X:503.504, XVI:879, XIX:I040.1043.1045.1048,

XX:I049). Na kilku, poza okre?leniem ?w. Stanis?awa jako biskupa krakowskiego, umieszczona _jest równie? data ich _wykonania: 1866 r. (nr 1043) i 1879 r. _{(nr. 1045,} 1048 i 1049).

19

W_publikacji (K. Sulkowska-Tuszy?ska 2003, s. ₁₁₉₎ nie

sprecyzowano datowania pochówków, w _{których je znaleziono,} ale niew?tpliwie nale?y je wi?za? z obiektami _{pó?niejszymi,}

czternasto-wiecznymi.

20

W_{pó?nocno-wschodniej parceli naro?nej} ulic _Igielnej i_Wi?ziennej

we Wroc?awiu _{odkryto ?lady trzynastowiecznej pracowni rogowniczej,} produkuj?cej paciorki. Znaleziono tam _{przede wszystkim p?ytki}

ko-?ciane i_rogowe zotworami po wywierconych paciorkach lub zna _wpó?

wyci?tymi paciorkami. Pracowni? wydatowano na XIII w. Badania archeologiczne przy ulicy Igielnej 18 _dostarczy?y czterech _p?ytek z

ot-worami _{po wyci?ciu paciorków. Zabytki pochodzi?y} zwarstw od

dru-giej po?owy XII do _pocz?tku XIV w. _(K. Ja w o r ski 2002, s. 228- 230).

Najwi?kszy zbiór odpadów ko?cianych po produkcji ró?a?ców

po-chodzi z_{niepublikowanych} bada? E. _Ostrowskiej na Ostrowie

Tum-skim we Wroc?awiu (K. Ja w o r sk i _1998, s. _73).

15

Na awersie _tego medalika widoczne s? popiersia dwóch _m??czyzn

w_{jezuickich strojach. S?} to _{podobizny Alojzego Gonzagi} oraz

Stani-s?awa Kostki (?) z _napisem wokó? rantu: B.ALOY.-B.-STAN.S.IE -przypuszczalne rozwini?cie napisu: B.[EATUS] ALOY.[SIUS] B[EA-TUS] STAN.[ISLAUS] S.[OCIETAS] IE.[SU].

16

Na awersie _tego medalika umieszczono _popiersie Stanis?awa Kostki

oraz _opis wokó? rantu: B. STANISLAVS KOSTKA SOC. IESV - przy-puszczalne rozwini?cie napisu: B.[EATUS] STANISLAUS KOSTKA SOC.[IETAS] IESU (T. Rewoli?ski 1887, s. _81, tab. XXI: 1088). 21

Paciorki oraz _{odpady poprodukcyjne odkryto} w kloace _{przy ulicy}

?w. _Miko?aja 25 i 26. Datowano _je na XV i_pocz?tek XVI w.

17

Patrz _przyp. 15 i 16. _{Beatyfikacji Alojzego Gonzagi} dokonano wroku 1605, medalik nie _{móg? by? jednak wykonany przed} rokiem 1670 r.,

w _{którym beatyfikowano} Stanis?awa Kostk?.

22

O dzia?alno?ci _ró?a?czarzy w Kwartale _(dzielnicy) Rze?ników we

Wroc?awiu wiadomo ze ?róde? _podatkowych z 1403 r. Ró?a?czarze wymieniani s? przy ulicy Wi?ziennej i_{No?owniczej (cyt.} za: F. G o -li ?

ski 1997, s. _{377, 379).}

18

Znajduj? si? na nich wizerunki ?w. Stanis?awa

-biskupa krakow-skiego i Piotrowina (T. Rewoli?ski 1887, tabl. IV:I04.109,

licz?cy

oko?o 1700 _sztuk,

_datowany

na XV-XVI w.

(P.

Ja-skólski 2008, s.

_220-221).

Ró?a?ce z _tego okresu

znaj-dowane _s? te? na stanowiskach

_{sepulkralnych.}

Obok

egzemplarza

z

_Grójca

_znany

_jest

_bursztynowy

ró?aniec

z

_grobu

zakonnika

_pochowanego

w

_krypcie

ko?cio?a _p.w.

?w.

_Miko?aja

w _Gda?sku, z

_prze?omu

XV i XVI w.

(K.

Piasecki 2002, s. 62,

68).

Matki

_Boskiej

_{Cz?stochowskiej}

_koronowany

_by?

_ju?

jed-nak znacznie

_wcze?niej.

Od ko?ca XV i w

_pierwszej

?wierci XVI w. na

_{reprodukcjach}

wizerunku Matki

Bos-kiej

Cz?stochowskiej

pojawia?y

si?

otwarte

_korony,

zna-ne z

_drzeworytów

i druków". W 1635 r. obraz

ukorono-wano

_zamkni?tymi,

_z?otymi

_koronami,

_darowanymi

przez króla

W?adys?awa

IV

(J.

Golonka 1996, s.

87).

Do

otwartych

koron

_powrócono

w 1717 r.,

podczas

wspo-mnianej

ju?

koronacji

papieskiej.

Wydaje

si?,

?e

_zabytek

z

_Wierzbicy

_nale?y

_??czy?

z

_wyobra?eniem

_wzorowanym

na wizerunku

_ozdobionym

_otwartymi

koronami

papie-skimi.

_Reprodukcje

z koronami

_zamkni?tymi

uwa?ane s? za starsze. Na

_tej

_podstawie

_krzy?yk

i

_plakietk?

znale-zione w

_grobie

_kobiety

w

_Wierzbicy

mo?na datowa? na

okres _po 1717 r.

_Jako

terminus ante _quem dla

_tych

zabyt-ków mo?na

_przyj

_??

lata czterdzieste XIX w.,

kiedy

w

naj-bli?szym

s?siedztwie

ko?cio?a ?w. Stanis?awa _zaprzestano

grzebania

zmar?ych

(A.

Czy?ewska

2004, s.

_121).

Obecno?? ró?a?ców w

_pochówkach

mo?na uzna? za

przejaw

praktykowania

modlitwy

ró?a?cowej.

Zapewne

na

_jej

_znajomo??

_mia?y

_wp?yw

_{postanowienia}

_papie?a

Piusa V,

_który

_og?osi?

7

_pa?dziernika

_?wi?tem

Matki

Boskiej

Zwyci?skiej.

Nast?pi?o

to _po

_zwyci?stwie

nad

wojskami

tureckimi wbitwie

_{pod Lep}

anto z 1571 r.

Grze-gorz XIII

przemianowa?

je

na

_?wi?to

Matki

_Boskiej

Ró-?a?cowej

(J.

N. Davidson

_Kelly

2006, s.

_376).

Modlitwa

ró?a?cowa

_{rozpowszechni?a}

_si?

te?

_jako

_potrydenckie

nabo?e?stwo za dusze

_czy??cowe.

Ró?aniec sta?

_si?

wów-czas

_atrybutem

_uwiecznianym

na o?tarzach

po?wi?co-nych

duszom

_czy??cowym,

wk?adano _go równie?

zmar-?ym

do

_grobów

_(P.

Aries 1977, s.

_301).

Narastanie

_popularno?ci

kultu Matki

_Boskiej

Cz?sto-chowskiej

wywo?ywa?o

zapotrzebowanie

wiernych

na

ró?nego

rodzaju

kopie

obrazu. W inwentarzach

jasno-górskiego

klasztoru

_{zarejestrowano}

_informacj?

o

pro-dukcji

obrazków, obrazów,

_{drzeworytów,}

obrazków na

blasze,

ryngrafów

oraz medalików

_(A.

_Kunczy?ska

-

Irac-ka 1978, s.

_23).

W?ród

_{publikowanych}

_{dewocjonaliów}

_s? medaliki,

_ryngrafy

oraz wota. Mimo

_znacznej

ró?norod-no?ci

_przedmiotów

_zwi?zanych

z kultem

_maryjnym

trudno o

_analogi?

do

_plakietki

z

_Wierzbicy.

Podobie?stw w technice

_wykonania

mo?na

_upatrywa?

wwotach.

_Cz???

z nich

_by?a

_wykonywana

na

_p?askich

_{prostok?tnych}

lub

kwadratowych

blaszkach, na

_których

_ryto

_?wi?te

wize-runki. W

_przypadku

wotów _mamy

_oczywi?cie

do

czynie-nia z

_innymi

_wymiarami

kultu

_religijnego,

_pe?ni?

bowiem

one

_funkcje

_dzi?kczynne

lub

_przeb?agalne

_(J.

_Ol?dzki

1967, s.

_68).

_Dewocjonalia

_maj?

natomiast charakter

u?ytkowy

i

_przynale??

do

_konkretnego

cz?owieka.

We

_wspomnianym

_wy?ej

_pochówku

_kobiety

w

Wierz-bicy

znaleziono tak?e

_plakietk?

z

_wyobra?eniem

N

aj?wi?t-szej

Marii

_Panny

_(Ryc.

_4)23.

Przedstawienie

_jest

odzwier-ciedleniem

_{narastaj?cego}

w

_{Rzeczypospolitej}

w okresie

nowo?ytnym

kultu

_maryjnego,

_którego

_popularno?ci

upatrywa?

mo?na wkilku

_{wydarzeniach.}

W 1577 r.

_odby?

si?

synod

piotrkowski,

zatwierdzaj?cy

w

_{Rzeczypospolitej}

uchwa?y

soboru

_{trydenckiego.}

Wduchu

_{kontrreformacji}

zalecano zatem

_wiernym

nabo?e?stwo do

_Naj?wi?tszej

Marii

_Panny

oraz

_?wi?tych

_pa?skich

(J.

Tazbir 2004,

s.

_175).

_Dodatkowym

_impulsem,

_który

_przyczyni?

_si?

do

nasilenia kultu Matki

_Boskiej

_by?y

_wydarzenia

ocharak-terze

_politycznym.

To

_jej

_specjalnej

?asce

_przypisywano

zwyci?stwo

nad

_wojskami

Karola Gustawa".

_Wyrazem

szczególnej

czci

_by?o

_og?oszenie

_{przez Jana} Kazimierza

Matki

_Boskiej

_Królow?

_Korony

_Polskiej,

do _czego dosz?o

w 1656 r. w katedrze we Lwowie.

_Kolejnym

_znacz?cym

wydarzeniem

by?a

pierwsza

papieska

koronacja

obrazu

jasnogórskiego,

która

_odby?a

_si?

w 1717 r.25 Wizerunek

Plakietka z wizerunkiem Matki

_Boskiej

Cz?stochow-skiej

nie ma

_analogii

w?ród

_{publikowanych}

_zabytków,

a tak?e w zbiorach na

_Jasnej

GÓrze27• Nie _znaczy to

jed-nak, ?e wizerunek z

_{jasnogórskiego}

obrazu

_by?

rzadko

23

Obraz _{Naj ?wi?tszej} Marii _Panny znalaz? _si? na _Jasnej Górze w 1382 r.

Przywióz? go W?adys?aw Opolczyk zBe?za _obl??onego przez Tatarów.

W_tym samym roku sprowadzi? do _Cz?stochowy zakon _paulinów, zlecaj?c mu _opiek? nad obrazem _ju? wówczas _s?yn?cym cudami. Ci?-gn??y tam liczne _pielgrzymki, o _{czym informuj? przekazy} ?ród?owe

zxv w. W 1429 r. _{W?adys?aw Jagie??o} w li?cie do _papie?a Marcina V

napisa? ... mnóstwo [ludzi] zbiega si? do owego ko?cio?a w nadziei

zba-wienia i _{uzyskania odpustów (cyt.} za: A. Kuncz_y ?

sk a-I_{r a} cka

1978, s. _14).

pierwsza papieska koronacja nast?pi?a w 1651 r. _{Nuncjusz papieski}

ozdobi? obraz Matki _{Boskiej ?askawej} wWarszawie _koron? ufundowa-n? przez mieszka?ców miasta. Wydarzenie to mia?o _jednak mniejsz?

rang? od koronacji obrazu _{jasnogórskiego, uwa?anego zazwyczaj} za pierwsz? koronacj? papiesk?. Wizerunek z _{Jasnej Góry} zosta?

wów-czas bowiem _wyró?niony koronami _ufundowanymi przez kapitu?? watyka?sk? i_{sprowadzonymi} z_Rzymu.

26

Otwart? koron? gotyck? na skroniach Matki _{Boskiej potwierdza}

drzeworyt z druku _{dewocyjnego powsta?ego} wlatach 1515-1524 Hie

volget dy historie. _Korony otwarte znane _s? równie? z dzie? A. Go?-odonowskiego Diva Clarmontana (1642) oraz _J. D. _{?obo?y?skiego} Przenosiny triumfalne najcudowniejszego wKrólestwie Polskim obraza Bogurodzice ... (cyt. za: A. Nied?wied? 2005, s.189-190).

24

Jak pisa? przeor klasztoru B?d?my wi?c tego przekonania, ?e

nie-podleg?o?? Królestwa _{Polskiego, publiczne} i_prywatne mienie

Rzeczy-pospolitej, ko?cio?ów, cze?? _Boga i dawne wolno?ci, jedynie za _pomoc?

Maryi Jasnogórskiej zachowane i_{przywrócone zosta?y,} tak, i? bardzo s?usznie _{wyrzec mo?emy,} ?e _{Bogarodzica tarcz? jest} Królestwa _Polskiego

(A. Kordecki 1900, s. _101). 27

Za _{informacj? t? dzi?kuj?} o. dr. Janowi Golonce (OSPPE), Kuratorowi

Zbiorów Sztuki _{Wotywnej Jasnej Góry.}

25

Wed?ug A. N ied?w ied? (2005, s. ₁₉₃₎ w Królestwie Polskim