Przemiany gospodarczo-społeczne na Kurpiach
na przełomie XIX i XX w ieku
P rz eo b ra ż en ia re jo n u ku rpio w sk ieg o w d ru g ie j połow ie X IX i po czątk ach X X w ie k u p rzy c iąg a ły d o tąd głów nie uw ag ę regio nalistów . G raniczące ze w sp o m n ien iam i p race A d am a С h ę t n i к a, k tó re odróż n iam o d .w sp ó łczesn ej p u b lic y sty k i tego a u to ra , o raz o p a rta n a n ieistn ie jący ch ju ż dziś arc h iw a lia c h (zw łaszcza p la n a c h z A rch iw u m S k a rb o wego) cenn a p u b lik a c ja F ra n cisz k a P i a ś c i k a o o sadnictw ie stan o w iły isto tn y w k ła d w opraco w anie te i p ro b le m aty k i. W o k re s ’e pow o jen n y m została o n a je d n a k n iem al całkow icie zan ied bana. P u b lic y sty k a h isto ry czn a H e n ry k a S v s k i w in te re su ją c y c h m n ie sp ra w ac h n ie w y k racza poza u sta le n ia C h ętn ik a.
N ato m iast w zak ro jo n y ch sy n te ty c z n ie pracach, p u b licy sty czn y ch czy nieliczn y ch h isto ry cz n y c h dotyczących tego o k resu operow ano jak o jed n o stk a m i g u b ern iam i, czerpiąc su m a ry c zn e dane z w y d aw n ictw W arszaw skiego K o m ite tu S taty sty czneg o . P oniew aż je d n a k re jo n y go spodarcze n ie p o k ry w a ły się ściśle z jed n o stk a m i a d m in istra c y jn y m i w ydobyw ano tą drogą ty lk o część cech c h a ra k te ry sty c z n y c h dla poszcze gólnych rejo n ów . I to rejo n ó w w n iez b y t ścisłym znaczeniu.
O p racow u iąc n in ie jsz y a rty k u ł w y k o rz y sta łem m a te ria ły W arszaw skiego K o m ite tu S ta ty sty cz n e g o w y d o by w ając z nich szczegółow e dan e o gm inach k u rp io w sk ich . S ięg n ąłem do o ficjaln y ch i nółoficjaln ych w y d a w n ic tw p ro w in cio n a ln y c h w ład z łom żyńskich (P a m ia tn y je kniżki łom żynskoj g u b e rn ii, p u b lik a c ja E j m o n t a o szachow nicy gru ntów ). Z p u b lic y sty k i p olskiej k o rz y sta łe m m . in. z p ra c A dam a C h ętn ik a, W ik to ra C z a j e w s k i e g o , L u d w ika K r z y w i c k i e g o , M aksym ilia na M a l i n o w s k i e g o , D om inika S t a s z e w s k i e g o i A dam a Z a k r z e w s k i e g o . C enne b y ły zwłaszcza a rty k u ły ogłaszane n a ła m ach czasopism k rajo zn aw czy ch „W ędrow ca“ , a p otem „Z iem i“ . Z p ra s y dla w si n ajw ięcej d a ły m i „G azeta Ś w iąteczn a“ i „ Z a ra n ie “. M a te ria ły a rc h iw a ln e do tepo p ro b le m u u leg ły w w iększości zniszczeniu (zw łasz cza d a je się odczuć b ra k a k t w ładz w łościańskich — łom żyńskich i o stro łęckich, o raz zarzad u d ó b r i lasó w p aństw ow ych). K o rzy stałem ze szcząt ków a k t Ł om żyńskiego G u b ern ialn eg o U rzęd u do S p ra w W łościańskich (A rch iw um G łów ne A k t D aw n y ch oraz W ojew ódzkie A rch iw u m P a ń stw ow e w B iały m sto k u ) i k a n c e la rii g u b e rn a to ra łom żyńskiego (AGAD). Dla la t 70 -ty ch w C e n tra ln y m A rc h iw u m H isto ry czn y m w L en ingrad zie
PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom I.IV — zeszyt 1
40 KRZYSZTOF GRONIOWSKI
w y k o rz y sta łem z zespołu W ydziału F in a n só w K ró lestw a Polskiego ko r e s p o n d e n c i z łom żyńską Izbą Skarb o w ą. M a te ria ły z k a n c ela rii w a r szaw skiego g e n e ra ł-g u b e rn a to ra dotyczące rew o lu c ji 1905— 7 ro k u zo sta ły ogłoszone w w y d aw n ictw ie St. K a l a b i ń s k i e g o i F. T y c h a.
1. WARUNKI ROZW OJU RO LN ICTW A I PRZEMYSŁU L U D O W L G O .N Â KURPIACH
Idąc za su g estiam i A d am a Z akrzew skiego, n a p o d staw ie jego o bser w acji z 1£86 ro k u , ob jąłem b ad a n ie m w sie k u rp io w sk ie w po w iatach o strołęckim , k o ln eń sk im i p rzasn y sk im , tj. w P u szczy Z ielonej. W ed ług Z akrzew skiego poza 4 gm inam i p o w ia tu ostrołęckiego w całości k u r piow skim i, pozostałe 7 gm in zam ieszkiw ali w znacznej m ie rze też K u r pie. Było w ięc 79 wsi k u rp io w sk ich w pow iecie ostrołęckim , 68 w k o l n eń sk im i 41 w p rzasn y sk im . D ru g a g ru p a K u rp ió w — w P u szczy B ia łej, koło B ro k u i O strow i (m inim um 36 wsi), za trac iła już w ów czas częś ciowo sw ą odrębność, b ra k do n iej ró w nież m a te ria łó w sta ty sty c z n y ch (wsie te rozrzucone b y ły w ró żn ych gm inach) h
U p raw a roli n a K u rp ia c h n ie m iała w iększych tra d y c ji. Rozpoczęła się on a w łaściw ie w p ierw szej połow ie X IX w iek u w m ia rę o g ran iczenia przez w ładze b a rtn ic tw a n a te re n ie lasów rządow ych. P ia sk i i b ło tn iste łąki, podobne raczej do pastw isk , zdecydow anie tu p rzew ażały. O bok nich zaś ogrom ne lasy rządow e. Z ajm ow ały one nn. w gm inie G aw ry c h y 5 l;3 % ziem, w gm. Jed n o ro żec 49,4% , w gm. N asiadki 35,5%. w gm. W ach 37,2%i, w gm . D ylew o 36,3% itd .2. U p raw a pszenicy n a części g ru n tó w m ożliw a b yła ty lk o w e w siach m aiący ch lepszą ziem ię (m. in. D ylew o i Olszew ka). W in n y ch w siach m aski p rzew ażały zdecydow anie (m. in. W ach, G olanka, Jeglijow iec, W ydm usy, D ługi K ąt, T atary ). W gm inie m y szy n ieck iej k ilk an aście p ro ce n t ziem chłopskich u zn an e było o fic jaln ie za n ieu ży tk i. P ro c e n t ziem o rn y c h w gm inach k u rp io w skich w pow iecie o stro łęck im k sz ta łto w ał się w g ran icach 30— 40 3. P rz y sy ste m ie tró 'p o ló w k i używ ano do o b ró b k i ziem i sochę, d re w n ia n ą b ro n ę w ła sn ej ro b o ty, do m łócenia cepy i szu flę służącą do czyszczenia zboża n a w ietrze 4. Mimo stosunkow o w ysokiego p ro ce n tu łą k i p a stw isk ho dow la ro zw ija ła się słabo. Z m ap A nuczina z 1873 ro k u w ynika, że licz b a koni b y ła w gm . Jednorożec. M yszyniec, W ach i G aw ry ch y niższa od p rzeciętn ej, liczba b y d ła nieco w iększa ty lk o w gm inach W ach i C zer w one, niższa w Z aręb ach . O w czarstw o, z w y ją tk ie m g m iny Łyse, było n ieź le rozw in ięte. Lrczba trzo d y chlew nej k ształto w ała się w o k o licy p rzeciętn ej, z w y ią tk ie m gm in Jednorożec, Ł yse i G aw rych y . N adto w rejo n ie K ad zid ła i D ylew a oraz n a m n iejszą sk alę N asiadek i G aw - ry c h rozw ijało się jeszcze pszczelarstw o 5. Na przełom ie X IX i X X w iek u s y tu a c ja była nieco gorsza. Ilość in w e n ta rza (zwłaszcza k ró w i koni) n a ICO dziesięcin u ż y tk ó w chłopskich b y ła znacznie niższa niż ogólne
1 A. Z a k r z e w s k i , Z Zielonej Puszczy . M ateriały do etnografii polskiej, „W isła” t. I, 1887.
2 Pozie m ie ln asa sobstw ienn ost w diesiati guberniach C a r stw a Polskogo za
1894 god, Trudy WSK, wyp. XV, W arszawa 1898, tabl. 1, s. 31. Procent ziem ornych
W tvch gm inach k ształtow ał się około 20.
3 Tamże. L. K r z y w i c k i , K urpie, „Biblioteka W arszawska’1 t. IV, 1892,
s. 531.
4 W. C z a j e w s k i , K u rpie, „Tygodnik Ilu strow any” 1881. nr 295—298. 5 D. A n u c z i n , C czerki ekoncm iczeskogo poło żenija k re stja n w guberniach
p rze c ię tn e dla K ró lestw a, g u b e rn i łom żyń sk iej i w zasadzie p o w iatu ostrołęckiego 6. W y ją tk ie m b y ła w iększa liczba koni w gm inie G a w .y - chy, trz o d y ch lew n ej w gm inie M yszyniec, w reszcie ow iec w p a ru gm i nach, zw łaszcza w gm inie C zerw one i W ach. K onsek w en cje zarządzeń dotyczących p asien ia w lasach rząd o w y ch d aw ały o sobie znać rów nież w ty m w y p ad k u .
P rz em y sł lu d o w y n a K u rp ia c h ro zw ija ł się daw no, w la ta c h 30-tych jego o śro dk iem b y ł M yszyniec. A. M a k o w i e c k i c h a ra k te ry z u ją c p rzem y sł lu d o w y w la ta c h 7 0-tych zw racał uw ag ę n a płóciennictw o chłopskie w D ylew ie, N asiadkach, W achu i osadzie M yszyniec 7. A. Z a k rzew sk i w y m ien iał jako o śro d ek su k ie n n ic tw a niem al w szystkie wsie k u rp io w sk ie w p a ra fia c h K adzidło i M yszyniec, w reszcie cztery g n r n y k u rp io w sk ie jako ośrodek płóciennictw a. N a w y staw ie tk ac k iej w M u zeum P rz e m y słu i R olnictw a w sty czn iu 1888 r. rep re z en to w a n y c h było 10 w si k u rp io w sk ich , w śró d siedm iu n a g ró d zn alazły się dw ie z w spom nianego· te re n u (Kadzidło i W o lk o w e)8. M. M alinow ski p o d kreślając, że tk ac tw o ro zw in ię te jest w p o w iatach ostrołęckim , k o ln eń sk im i m azo w ieckim , gdzie z a jm u je się n im k ażda kobieta, zw racał uw agę, że p łó tn o to sp rzed aw an e jest na m iejscow ych targ a ch . W farb o w a n ą p rzędzę b a w ełn ia n ą całe pogran icze p o w ia tu ostro łęck ieg o zao p atry w ało się drogą p rze m y tu z P ru s, co w p ły n ęło n a zanik m iejscow ego fa rb ia rs tw a W p oczątkach X X w iek u h a n d le m w y ro b am i tk ac k im i tru d n ili się p rz e d - sięb iorcy-sk up y w acze, u d a ją c się z zak up io ny m i to w a ra m i n a k ilk a ty godni n a sprzedaż do W arszaw y , Łow icza, K u tn a , K ra śn ik a i in n y ch m iejscow ości. P łó tn o w y rab ian o n a zw y k ły ch k ro sn a c h ; ulep szo ny ch w a rsz ta tó w u ży w ano w r. 1914 ty lk o n a p o łudniow o-w schodnim po g ra niczu re jo n u k u rp io w sk ieg o 10.
Z in n y ch gałęzi teg o p rze m y słu zw racano uw ag ę n a w y ro b y z p a p ie ru i k a rto n u , zw łaszcza s e rw e tk i p ap ie ro w e z w si Ł yse. P rób o w an o też ro zw inąć w la ta c h 80 -ty ch n a K u rp ia c h guzik arstw o . L u d w ik K ra s iń sk i założył w K ad zid le szkołę g u zik arsk ą, ściągając nau czy ciela z Czech. P oza w y ro b am i z drzew a dużą tra d y c ję m ia ły też n a K u rp ia c h w y ro b y z b u rsz ty n u . P o łu ja ń sk i w p o czątk u la t 5 0-tych p isał o około 30 k o p al n iac h b u rsz ty n u w pow iecie o strołęck im , m . in. w D ylew ie, K adzidle, W olkow em , W achu, W ykrocie, M yszyńcu, D ąbrow ie, W ydm usach i S ta ry m M yszyńcu 11. P rz e d ro k iem 1830 to k a rn ie b u rs z ty n u czy nne b y ły w M yszyńcu i w ioskach okolicznych, w y ro b y sprzed aw ano zarów no n a te re n ie K ró lestw a ja k i do P ru s . Do ro k u 1914 p rz e trw a ł jed e n w a rsz ta t w O strołęce. W y ro b y te cieszyły się o g ro m n y m pow odzeniem n a w y sta
8 S ta tistik a kon iew oA stw a i sk o to w o d s tw a w diesiati guberniach Carstw a
Polskogo w 1870 i 1899 gg, Trudy WSK, w yp. XVIII, W arszawa 1901, tabl. s. 27.
Wobec zastosow anych w tym tom ie obliczeń w ysuw ano już w początkach X X w ie ku zastrzeżenia dotyczące w liczania bydła parobków, co w gm inach kurpiow skich ma m niejsze znaczenie. 7 A. M a k o w i e c k i , P r ze m y sł lu d o w y w K r ó le stw ie Polskim , Encyklopedia Rolnictw a t. V, W arszawa 1879, s. 145. 8 A. Z a k r z e w s k i , P r ze m y śl włościański, W arszawa 1888, s. 57—59. 8 M. M a l i n o w s k i , P r z e m y ś l d o m o w y w K r ó le s tw ie Polskim , „Ekono m ista” t. III, 1902, s. 88—89.
10 A. C h ę t n i k , Z Z ielo nej Puszczy, „Ziem ia” 1914.
11 A. P o ł u j a ń s k i , Opisanie lasów K r ó le s t w a Polskiego, W arszawa 1854,
42 KRZYSZTOF GRONIOWSKI
w ie p a ry sk ie j w 1878 ro k u 12. F. O lszew ski, s e k re ta rz delegacji do sp ra w p rze m y słu w łościańskiego p rzy T o w arzystw ie P o p ie ra n ia P rz e m y słu i H a n d lu p o stu lo w ał w la ta c h 8 0-tych zorgan izo w anie szkoły w yro b ów b u rsz ty n o w y c h w O s tro łę c e 13. W r. 1914 zaw iązana została w K ad zidle spó łka b u rsz ty n ia rsk a , ale w o jn a p rze rw a ła jej d z ia ła ln o ś ć 14.
O gólny poziom u p rzem y sło w ien ia północnej części pow iatów o stro łęckiego i k o lneńskiego b y ł b ardzo niski. T roch ę m ły n ó w w odnych i w iatrak ó w , gorzeln i i b ro w a ró w (m. in. w M yszyńcu), fa b ry k m iodu (też w M yszyńcu), su k n a czy p rzetw o ró w leśnych. N arzędzia rolnicze w całej g u b e rn i łom żyńskiej w y rab ian o w dw óch niew ielk ich fab ry c z k a c h w O strołęce i O s tro w i15.
2. PROBLEM. ROZW ARSTW IENIA WSI KURPIOW SKIEJ
W edług d an y ch W arszaw skieg o K o m ite tu S taty sty czn ego, k tó ry c h n ie m ożna n ie ste ty sk o n tro lo w ać w sk u te k zniszczenia tab e l nadaw czych, w ro k u 1870 w in te re su ją c y c h m n ie g m inach w chodzących w sk ład p o w iatu ostrołęckiego, kolneńskiego ja k i należącego do g u b e rn i płockiej przasn y sk iego liczba g o sp o darstw chłopskich k sz ta łto w ała się w sposób n a stę p u ją c y :
Tabe l a 1 Gospodarstwa kurpiowskie w 1870 r. 16 (stosunek procentowy)
Poniżej 3 mórg 3—45 morg Powyżej 15 morg Gmina Dylewo 16,2 13,5 70,3 Myszyniec 23,9 6,3 69,8 Na_-iadki 17,3 11,2 71,5 Wach 29,0 16,8 54,2 Czerwone 16,5 63,4 20,1 Gawrychy 11,0 43,0 46,0 Łyse 12,6 48,1 ' 39,3 Turośl 25,1 62,0 12,9 Baranowo 9,6 38,3 52,1 Jednorożec 10,1 13,3 76,6 Zeręby 15,7 25,9 58,4 Osada Myszyniec 54,4 28,6 16,8
12 А. С h ę t n i к, O bu rszty n ie i p r z e m y ś le bursztyniarskim , Nowogród 1923. А. С h ę t n i k, P rze m y śl i s ztu k a bu rsztyniarska nad Narwią, „Lud” t. X X X IX , Poznań 1952.
13 A. Z a k r z e w s k i , op. cit.
14 A. С h ę t n i к, O burszty nie , loc. cit.
15 W. C z a j e w s k i , O p rze m y ś le guberni łom żyń skiej, „W ędrowiec” nr 32 z 12 sierpnia 1886.
16 K restja n sk o je zie m le w ladien ije w diesiati guberniach C ar stw a Polskogo
w 1870 i 1899 gg, Trudy WSK, w yp. XVII., W arszawa 1900. Teoretycznie w yróżnia
no gospodarstw a poniżej 3 mórg i poniżej 15 mórg, w praktyce jednak gospodar stw a m ające w łaśn ie 3 i 15 m órg zaliczano do w yższej lub niższej grupy w sposób dość dowolny.
P rz e c ię tn a w ielkość g o sp o d arstw a ku rpio w sk iego w r. 1870 w ynosiła w gm inie B aranow o 47,8 m orgi, w gm inie Z aręb y 39,2 m orgi, Jed norożec 38,2 m orgi, D ylew o 33,6 m orgi, N asiad k i 33,4, M yszyniec 28,6, W ach 25, C zerw o n e 22,4, T u ro śl 22,0. Ł y se 21,2 c ra z G aw ry c h y 16 m órg. W m ia steczku M yszyniec p rze c ię tn a w yn o siła 8,4 m orgi. P ozo staw iając sp raw ę m niejszego u posażenia g ru n tow eg o m ieszkańców m iasteczek zw raca uw agę różnica m iędzy n ajw y ższą p rze c ię tn ą w P rzasn y sk iem , dość w y so k ą w O stro łęck iem i znaczenie niższą w K olneńskiem . Je d n a k z w y ją tk ie m g m in y G aw ry c h y in n e m ia ły uposażen ie w yższe niż p rze c ię tn a dla g u b e rn i łom żyńskiej (16,8 m orgi). N a tu ra ln ie n ie m ożna tu zapom i nać o jakości ziem i. Z ta b e li 1 w y n ik a w y raźn ie, że już w m om encie uw łaszczenia z ary so w y w ała się isto tn a groźba głodu ziem i w gm inach k u rp io w sk ich p o w ia tu kolneńskiego. Zw łaszcza, że g m in y te, m ające obok ziem chłopskich lasy rządow e n ie m ogły liczyć n a zakup ziemi. F o rm a ln ie o gólny a re a ł ziem chłopskich do początków X X w ie k u n ie m iał się zm ienić, poza sp ra w ą ziem i z tzw . „odpadków leśn y c h “ przez wieś u ży tk o w an y ch .
K o le jn e d an e pochodzą z ro k u 1899. W ciągu p raw ie trz y d z ie stu lat n a stą p ił sp o ry p rz y ro st liczby gospodarstw , sp adek p rze c ię tn e j ich w iel kości i rów nocześnie u p a d e k szereg u n a jm n ie jszv c h gospodarstw .
T ab ela 2 Zmiany wielkości gospodarstw kurpiowskich w latach 1870—189917
Procentowy stosunek gospo darstw w 1899 r.
Przyrost lub spadek liczby gospodarstw (w procentach) poniżej 3 morg 3—15 morg powyżej 15 morg poniżej 3 morg 3—15 morg powyżej 15 morg przyrost ogółem Gmina Dylewo Myszy 13,3 ' 14,8 71,9 —3,0 29,8 20,5 18,0 niec 14.0 20,7 65,3 —21,0 342,2 26,3 34,9 Nasiadki 11,9 10,0 78,1 — 1,7 28,4 56,0 42,9 Wach Czerwo 15,6 23,3 61,1 —39,0 56,2 26,7 12,6 ne Gawry 4,9 67,6 27,5 —69,2 10,6 41,5 3,7 chy 6,0 64,7 29,3 - 4 4 ,7 54,3 —34,2 2,7 Łyse 3,3 46,5 50,2 —69,3 14,2 50,9 18,1 T urośl Barano 18,4 49,3 32,3 5,6 14,9 262,4 44,4 wo Jednoro 9,1 29,8 61,1 28,0 5,5 58,7 35,4 żec 3,8 13,1 83,1 —49,0 32,8 46,0 34,7 Zaręby Osada Myszy 11,2 28,8 60,0 —36,6 - 1 , 5 —8,9 —11,3 niec 53,8 6,1 40,1 5 —77,4 154,8 6,5
P rz y jm u ją c te d a n e z p ew n y m i zastrzeżen iam i m u sim y zw rócić ró w nież uw ag ę n a ogólną p raw idłow ość — zm n iejszan ie się p rzeciętn ej
44 KRZYSZTOF GRONIOWSKI
w ielkości gosp od arstw a. W g u b e rn i łom żyńskiej sp ad ła ona na 14,6 m orgi, w in te re su ją c y c h m n ie gm inach: w B aran o w ie n a 35,4 m orgi, V/ Jedn o ro żcu i D ylew ie n a 28,4 m orgi, w N asiadk ach 23,4, w W achu 22,2, w C zerw onem 21,6, w M yszyńcu 21,2, w Ł ysem 18,0, w G a w ry - chach 15,6, T uro śli 15,2, w reszcie w m iasteczku M yszyniec n a 8 m órg. Je d y n ie w gm inie Z a ręb y n a stą p ił w zrost przeciętn ej n a 44,4 m orgi p iz y sp ad k u ogólnej liczby gospodarstw . W n ie k tó ry c h gm inach n a stą p ił więc sp ad ek p rzeciętn ej w ielkości gosp od arstw a o 25— 30% , z ty m że w m a jącej n ajn iższą p rzeciętn ą w r. 1870 gm inie G aw ry ch y zanotow ano te ra z sp ad ek liczby g o sp od arstw w iększych niż 15 m órg. S ta ty s ty k a 1870 i 1899 r. nie pozw ala n ie s te ty w ydzielić bo gaty ch g o spodarstw chłop skich. G m iny M yszyniec, N asiadki, T urośl, B aranow o i Jed noro żec m a ją bardzo w ysoki p rzy ro st liczby gosp o d arstw drogą podziałów . Rów no cześnie w szereg u gm in gw ałto w n ie zm niejsza się liczba n a jm n ie jszy c h gospodarstw . Są to głów nie te gm iny, k tó re posiadać b ędą p e te m n a j w iększą nad w y żk ę siły roboczej.
Trzeci, znacznie b ard ziej szczegółow y p rze k ró j, m ożna zrobić dla ro k u 1904, a w ięc gdy znaczne ju ż p o stęp y poczyniło w ychodźstw o stałe i sezonowe, o raz gd y w ostro łęck im po stęp ow ał proces uw łaszczenia „ b e zro ln y ch “ .
T ab ela 3 Gospodarstwa kurpiowskie w 1904 r. i*
Ogólna liczba gospodarstw Struktura gospodarstwa w 1904 r. 1870 r. 1899 r. 1904 r. poniżej 3 morg 3—9 morg 9—15 morg 15—30 morg powyżej 30 morg Gmina Dylewo 624 736 870 65 168 138 258 241 Myszyniec 714 963 1114 304 88 219 380 123 Nasiadki 664 949 949 116 79 65 450 239 Wach 1051 1183 1315 237 148 114, 739 77 Czerwone 730 757 716 16 211 255 201 33 . Gawrychy 1114 1142 1299 113 486 430 241 29 Łyse .1009 1192 1261 9 ' 65 1028 137 22 Turośl 910 1314 1680 365 627 479 196 13 Baranowo 520 704 513 47 161 44 104 157 Jednorożec 505 680 785 50 107 86 217 325 Zaręby 521 462 584 94 191 51 64 184 Osada Myszyniec 185 197 215 136 36 22 18 3
Z w y ją tk ie m gm in C zerw one i B aranow o 19, w k tó ry c h w ciągu pię ciolecia liczba g o sp o d arstw zm niejszy ła się (w gm. C zerw one przez d al szy spadek liczby n a jm n ie jszy c h gospodarstw ) i gm . N asiadki, gdzie nie
18 Tamże oraz obliczenia w g S ta tistik a zie m le w ła d ien ija krestjanskogo, m ie lk o -
pomiestnogo posadskogo w naczale 1504 д., Trudy WSK, w yp. X XI, W arszawa 1905,
tabl. I, s. 26 n. W statystyce z 1904 r. brak jest obliczeń procentow ych. Przytoczone· w tekście dane są m oim i obliczeniam i, dane tabeli 3 są też częściowo przeliczane że statystyk i zaw ierającej w ięcej rubryk i rozmiar gospodarstw w dziesięcinach. Por A. J e z i e r s k i , Próba analizy sta t y s ty c z n e j ro zw arstw ien ia wsi na z ie
miach polskich na początku X X w ieku , RDSG X X , 1958, rok 1959. A utor tam w yróżnia grupy do 2 ha, 2—5 ha, 5—20 ha i kapitalistyczne ponad 20 ha.
is o g re m n e zm iany w ciągu p ięciolecia w tej gm inie w ynikają chyba m. in . z niedokładnych danych.
zm ieniła się, w pozo stały ch g m in ach n a s tą p ił w zro st liczby gospodarstw . P rz y ty m sam y m n iem a l a ie a le zm ieniła się ich s tr u k tu ra . Szybko sp a d a liczba g o sp o d arstw k a rło w a ty ch , zw łaszcza w gm inach Ł yse i D y lew o, n a to m ia st w gm inie M yszyniec n a s tę p u ją podziały, w b re w obo w iązu jący m n a w e t przepisom , c h a ra k te ry sty c z n e dla szybkiej p ro le ta - ry za c ji. S tru k tu r a g o sp o d arstw chłopskich w 1904 r. w ykazu;,e duże róż n ice w poszczególnych gm inach. G o sp o darstw a m ało ro ln e są liczne w gm . M yszyniec (pónad 25% ), T u ro śl (ponad 20% ), W ach, N asiadki i Z a ręb y (ponad 10%). W gm inie Ł yse zaś je s t ich m niej niż 1% . Rów nocześnie g o sp o d arstw a bo g ate od 30 m ó rg stan o w ią pon ad 40% w gm i n ie Jed norożec, po n ad 30% w gm . B aranow o i Z aręby , p on ad 25% w gm . D ylew o i N asiadki i p o n ad 10% w gm . M yszyniec, a p raw ie n ie m a ich (poniżej 1% ) w gm . T urośl.
W rę k a c h bo g aty ch chłopów znajd o w ało się w gm . Z a ręb y 71,3% ziem i (bez w spólnot), w gm . Jed n o ro żec 66,8% (bez w spólnot), w gm. B aranow o 63,8% (bez w spólnot), w gm . D ylew o 51,8% , w gm . N asiadki 45% , w gm. M yszyniec 29,5% (bez w spólnot), w p a ru dalszych po k ilk a n aście p ro cen t ziem i. Zaś w gm inie T u ro śl je d y n ie n iew iele po n ad 3% . W śród b og aty ch g o sp o d arstw chłopskich n a ty m obszarze pew n a ilość p rze k ra cz a ła 50 m órg. G o sp o d arstw te j w ielkości było 114: w gm. B a ran o w o 31, W ach 24, N asiad k i 21, Jed n o ro żec 19, M yszyniec 16, C zer
w one 2 i D ylew o 1 (je d n a k m ające aż 150 m ó rg ) 20.
T ab ela 4 Gospodarstwa kurpiowskie bez inwentarza (1899 r.)21
Gospodarstwa bez koni Gospodarstwa bez krów
poni żej 3 morg 3—15 morg powy żej 15 morg Razem 0//0 bez kor i poni żej 3 morg 3— 15 morg powy żej 15 morg Razem % bez krów Gmina Dylewo 83 51 _ 134 18,2 46 _ . . 46 6,2 Myszyniec 71 118 — 189 19,6 48 22 -- 70 7,3 Nasiadki 85 29 44 158 16,6 9 5 1 15 1,6 Wach 133 83 25 241 20,4 20 7 — 27 2,3 Czerwone 37 46 — 83 11,0 14 30 — 44 5,8 Gawrychy 6 — — 6 0,5 47 — — 47 4,1 Łyse 25 86 5 116 9,7 17 44 6 67 5,6 Turośl 207 —■ — 207 15,8 147 48 — 195 14,8 Baranowo 54 12 — 66 9,4 — — — — — Jednorożec 26 — — 26 3,8 3 20 — 23 3,4 Zaręby 37 — 13 50 10,8 46 — — 46 9,9
Ś w iadectw em p ro le ta ry z a c ji znacznej części go sp o d arstw k u rp io w - ‘ skich była sp ra w a in w e n ta rza . N a przełom ie X IX i X X w. b y ła tu , po
dobnie ja k w in n y ch re jo n a c h K ró lestw a, znaczna liczba go sp o d arstw bez k ró w i koni. W su m ie w je d e n a stu g m in ach (bez o sad y M yszyniec)
20 А. С h ę t n i к p isał jednak o „gospodarstw ach dw u w łókow ych “ w gm inie Dylewo.
21 S ta tistik a' k o n ie w o d stw a i sk o to w o d stw a w diesiati guberniach C arstw a
Polskogo w 1850 i 1899 gg., Trudy WSK. w yp. XVIII, W arszawa 1901. A. J e
z i e r s k i , op. cit., zalicza do gospodarstw karłow atych n ie posiadające koni lub m ające 1 konia, do kapitalistycznych od 3 koni.
46
b y ły 1272 g o sp o darstw a b ez koni i 580 bez krów . P rz ew a ża ły tu gospo d a rstw a k a rło w a te, a le i w śró d 3— 15-m orgow ych było 425 bez koni •i 176 bez krów , a n a w e t w śród w iększych go spodarstw średnich, ponad
15 m órg, 87 gosp odarstw n ie m iało koni, a 7 nie m iało krów .
W g m in ie D ylew o w śró d g o sp o d arstw poniżej 3 m órg, 84,7% nie m iało koni, a 46,9% krów , w gm. Z a ręb y 71,7% koni i 88,5% krów , w gm inie T urośl 8-5,5% koni, a 60,7% krów , zaś w gm inach -Jednorożec i C zerw ona żadne gospodarstw o do 3 m ó rg nie m iało konia. W gm inie M yszyniec w śró d m ają cy c h 3— 15 m ó rg było 59,3% bez koni i 11,1%. bez krów . W edług Staszew skiego w Jed n o ro żcu m im o sp o re j ilości łąk i p astw isk zaledw ie p a rę n ajw ięk szy ch g o sp od arstw m iało 10 sz tu k b y dła rogatego. K ilk a dalszych 5— 6 sztuk, w iększość zaś 1— 2 k r o w y 22. W te jż e gm inie ubożsi chłopi b ra li ziem ię n a odrobek, za o d ro b ek w po lu lu b gotów kę w y n ajm o w ali izby k o m o rn ic y 23. D zierżaw a ziem i w K ró lestw ie nie p rz y b ra ła jed n a k n ig d y ta k ic h ro zm iaró w ja k w Ce sa rstw ie. W iększe g o spo d arstw a d o rab ia ły n ieraz zw ożeniem drzew a z la s ó w 24. M ałorolni z Jed n o rożca w la ta c h 1861— 73 d zierżaw ili ziem ię z leśnictw a przasnyskiego. 6 chłopów m iało w dzierżaw ie 62 m org i 140 p r. ziem i (wg w ładz 70 m . 256 p r.) płacąc za to- 59 r b rocznie. Z agrożeni usun ięciem z d zierżaw y chłopi ofero w ali w ładzom sk arb o w y m 600 rb za sprzedaż te j ziem i, p ro śb y ich zostały je d n a k o d rz u c o n e 25. Nieco inaczej w y g ląd ał p ro b lem dzierżaw w pow iecie ostro łęckim , do k tó reg o p o w ró cę
jeszcze w zw iązku ze sp ra w ą uw łaszczenia.
Z przy to czo n ych w yżej d a n y c h w y n ika, że n iew ielk i n a w e t re io n ku rp io w sk i w P u szczy Z ielonej nie b y ł jed n o lity . D ru g a połow a X IX i początek X X w ie k u p o g łęb iły w znacznej m ierze te różnice, ja k ie z a ry sow ały się w m om encie uw łaszczenia. W k u rp io w sk ich gm inach p o w iatu kolneńskiego d o m in u jący m pro cesem b y ła ogólna p ro le ta ry z a c 'a , w p rza sn y sk im m ożna m ów ić zaś o procesach c h a ra k te ry sty c z n y c h dla ro zw arstw ien ia jako p rzew ażający ch . N ieró w n ą sy tu a c ję g m in k u rp io w skich pogłębiło specyficznie p rzeb ieg ające t u uw łaszczenie. W lata ch 60-tych se rw itu tó w nie u zy sk ały w sie rządo w e użytkjuiące uprzed n io lasy skarbo w e. W edług A nuczina w latach 70-tych s e rw itu ty leśn e m ia ły gospo d arstw a w gm . B arano w o (do 75% ich liczby), Jed no ro żec i C zerw one (do 25% ), zaś pastw iskow e B aranow o (do 75%.), Z aręby, Jednorożec, K adzidło i D ylew o (do 2 5 % )2e. W w iększości w y p ad k ó w w chodzą w g rę g m in y m ające w sw ych g ran ic ac h dobra p ry w a tn e , lub też drobnoszlacbeckie. W gm inach k u rp io w sk ich w pow iecie o stro łęc kim s e rw itu ty p rzy słu g iw a ły w rzeczyw istości jed y n ie w e w siach podu chow nych. À w ięc g m in y p o w iatu p rzasnyskiego b y ły jeszcze dodatk o wo u p rzy w ilejo w an e w sto su n k u do ostrołęckiego i kolneńskiego. W ty ch o sta tn ic h też p o w iatach n a iw y ra ź n ie i d ad zą o- sobie znać czynniki, św iad czące o rosnącej n ę d zy w :ększości ludności. W yiścia z te j sy tu a c ji p rzy ro snącej em ig racji w ładze b ęd ą usiło w ały szukać w la ta c h 90 -ty ch w k o - r e k tu rz e re fo rm y uw łaszczeniow ej w pow iecie ostrołęckim .
22 D. S t a s z e w s k i , Moralność i umoralnienie K u rp ió w , Płock 1903, s. 106. 23 Tamże, s. 24.
24 Tamże, s. 07.
25 Prośba ch'opôw w si Jednorożec bd. Centralne Archiwum His+orvczne w L e ningradzie (CAHL). W ydział Finansów K rólestw a Polsk-'ego, zespól 387, inw. 26, sygn. 519, k. 220. Płocka Izba Skarbowa do W ydziału Finansów , 19 czerw ca 1877, tamże, k. 226.
3. SPRAWA PASIENIA W LASACH RZĄDOW YCH I UŻYTKOWANIA „O DPA D K Ó W LEŚNYCH“
O d la t trzy d z ie sty c h X IX w. położenie K u rp ió w zaczęło szybko po garszać się. W la ta c h 1837— 40 w yd an o zakaz u trz y m y w a n ia barci leś ny ch 27. P o w ażn y m ciosem dla K u rp ió w b ył w y d an y w r. 1862 dla ca łego K ró lestw a zakaz p asien ia b y d ła w lasach rządow ych. K u rp ie ko rzy sta li u p rzedn io z b u d u lca, op ału i p raw a bezpłatnego p asienia, po tem m usieli płacić po 1C— 15 k o p ieje k za k ażdą sztu k ę bydła. Je d n a k w 1864 r. w sp o m n ian y zakaz nie b y ł jeszcze, podobnie ja k w szereg u in ny ch leśnictw , ściśle stosow any. J u ż po ukazach 1864 ro k u w p row ad za no go w życie. O statecznie dla n ie k tó ry c h w si w ładze w łościańskie w y dały czasow e zezw olenia, zatw ierd zo n e przez M uraw iew a, potem stoso w ano o p łatę 20 k o p iejek od s z tu k i 28. W ro k u 1869 zakończono zestaw ia nie ta b e l nadaw czy ch dla w si k u rp io w sk ich i w ów czas dopiero okazało się, ja k dalece re fo rm a 1864 ro k u b y ła n iek o rz y stn a dla wsi k u rp io w skich. W sie te nie o trz y m a ły serw itu tó w , a w sie nieoczynszow ane u tr a ciły też tzw . odpadki czy k aw ały. P odobno ty lk o gm ina M yszyniec nie stra c iła w ów czas ziem i. Szereg 'decyzji k o m isarzy zm ieniła C e n tra ln a K om isja do S p ra w W ło śc iań sk ich 29. J a k w iadom o z in n y ch tere n ó w tego ro d za ju zm ian y decyzji odnoszące się do wsi rządow ych b y ły dla chłopów ,bardzo niek o rzy stn e. T ak w y g ląd ała rzecz w teorii. W p rak ty c e nieuw łaszczeni K u rp ie o raz szereg gospodarzy do ro k u 1881 za n iew iel ką stosunkow o o p łatą 15 k o p iejek z m orga n a d a l u ży tk o w ali w y karczo - w ane przez siebie ziem ie n a p raw a ch d z ie rż a w y 30. S p ra w a pasienia w lasach rządow ych, na p o d staw ie corocznych zezw oleń, rów nież w y p ły n ęła w ko ńcu la t sześćdziesiątych. W latach. 1868— 75 w śró d wsi, k tó ry m m ian o w ydzielić p astw isk a w lasach rządow ych, b y ło 15 wsi p o w iatu k o lneńskiego i 2 w sie p o w iatu p rz a s n y s k ie g o 31. Z p ro je k tó w ty ch nic nie w yszło, ostateczn ie zaczęto udzielać zezw oleń na pasien ie na podstaw ie przepisów z 1870 ro k u , do czego sk ła n ia ły w ładze sk a rb o we sam ow olne w y p asy chłopskie 32. W leśn ictw ie ostrołęckim p rzew id y w ano zezw olenie n a pasien ie na o b szarze 9435 m órg 225 p rętó w , w n o w ogródzkim aż 24 463 m orgi 156 p rętów , ty lk o w p rzasn y sk im podob n ych zezw oleń nie p rzew id y w ano w c a le 33. W leśn ictw ie ostrołęckim p ro jek to w an o p ob ieran ie, zależnie od rejo n u , o p ła t 60 i 48 k o p iejek za sz tu k ę dużą (konia lu b krow ę) i 10 lu b 8 k o p iejek za m ałą (o w cę)34. W rez u lta c ie je d n a k w ro k u 1871 żad n a w ieś nie zgodziła się n a u ;szcza- nie o p łat w leśn ictw ie N ow ogród i n ie u b ieg a ła się n a te j podstaw ie
27 A. Z a k r z e w s k i , K urpie, „W ędrowiec” nr 11 z 6 (18) m arca 1886, s. 124. 28 W. Cz., Kurpie, „W arszawski] D niew nik” nr 130, 1886.
29 Tamże, nr 131. A. Z a k r z e w s k i , op. cit. A. С h ę t n i k. W aru nki gospodarczo-kulturaln e na pograniczu ku rp io w sk o -m a zu rsk im , Łomża 1927, s. 40.
Brak odnośnych akt nie pozw ala na uściślenie przytoczonej tu w ersji. Wieś Za ręby K ościelne w p ow iecie przasnyskim skarżyła się w roku 1866, że nie może się w yżyw ić z n iew ielkich nadziałów, brak jej zw łaszcza pastw isk, a ponadto tylko części chłopów przyznano w ydzierżaw ione w r. 1861 grunta. AGAD, Sekretariat Stanu 318/1866.
30 W. Cz., Ku rpie, „W arszawski] D n iew n ik ’“ nr 131, 1886.
31 CAHL, W ydział F in ansów K rólestw a Polskiego·, zespół 387, inw . 26, sygn. 41, k. 27—45, 49—51, 57.
32 Protokó“ Łom żyńskiej Izby Skarbowej z 8 m arca 1871 w spraw ie w ypasów w leśn ictw ie N owogród. CAHL, zespół 387, inw. 26, sygn. 91, k. 136.
33 CAHL, zespół 387, inw. 26, sygn. 722.
34 Projekt leśniczego z 5 m arca 1871. CAHL, zespół 387, inw . 26, sygn. 91. k. 164— 165.
48 KRZYSZTOF GRONIOWSKI
o zezw olenie n a pasienie. W leśn ictw ie O stro łęk a zaś w yd ano zezw ole nie n a pasien ie 790 k ró w i 80 koni z 4 wsi na obszarze 4335 m órg, za o p łatą, p rzed obniżką, aż 96 k o p iejek za s z tu k ę 35. W sie rp n iu 1871 ro k u W ydział F in an só w p o d jął u ch w ałę o obniżce ta k s w leśn ictw ach Nowo gró d i O stro łęk a n a 60 k o p iejek cd sztu k i by d ła rogatego i 10 k o p iejek od owcy, z a b ra n ia ją c w b rew opinii Ł om ży ńsk iej Izb y S karb ow ej, w puszczania do lasu n iero g acizny (ś w iń )3<i.
O stateczn ie i te k ro k i n ie p rzy n io sły niem al żadn y ch rezu ltató w , gdyż łącznie w la ta c h 1871— 72 i pierw szej połow ie 1873 ro k u z a tw ie r dzono ty lk o p raw o pasien ia w leśn ictw ie o stro łęck im na 8528 m . 135 pr. d la 951 sz tu k za 326 rb 16 kop., a w now ogrodzkim d la 51 sz tu k za 30 rb 60 k o p .37 W te j sy tu a c ji w a rto przyto czyć ró w nież s ta ty sty k ę w y k ry ty c h d e fra u d a c ji leśnych.
T ab ela 5 Defraudacje leśne na Kurpiach 1868—73 r . 38
1868--7 0 r. 1871 —-I połowa 1873 r.
liczba spraw suma kar liczba spraw suma kar
Leśnictwo Ostrołęka 319 411 rb. 12 kop. 230 604 rb. 95 kop.
Nowogród 318 3443 rb. 40 kop. 224 2836 rb. 35 kop.
Przasnysz 136 499 rb. 84 kop. 58 173 rb. 89 kop.
P rz y sp a d k u ilości sp ra w d e fra u d a cy jn y c h w g u b e rn i łom żyńskiej niem al do połow y, w leśn ictw ach n ow ogrodzkim i o stro łęck im so ad ek b y ł niew ielki. W o stro łęc k im zresztą w zrosła o blisko 50% w a rto ść d e fra u d a c ji 39.
S y tu a c ja w si k u rp io w sk ic h zm ieniła się, gdy od 1881 r. po u tw o rze n iu zarząd u leśnego w S u w ałk ach , rozpoczął on u su w ać K u rp ió w z dzierżaw ion y ch kaw ałk ó w leśnych. P o p rzed ziły to om ów ione niżej p e rtr a k ta c je dotyczące se p ara c ji g ru n tó w . T eraz zaczęto n a k ła d a ć b a r dzo w ysokie k a ry po- 30 k o p iejek z pierw szego p rę ta i po 15 kop.-z n a stę p n y c h , a więc 45 rb 15 koo. z m o rsa 40. Było to ty m b ard ziej dotkliw e,
n iezależnie od w ysokości k a ry , że w łaśn ie w ro k u 1881 po suszach wsie k u rp io w sk ie d o tk n ęła k lęsk a g ło d u 4ł. L eśnictw o o stro łęck ie zażądało w k ró tce ro ze b ra n ia w szy stk ich ch at p ostaw ionych na o d p ad k ach leś nych. K u rp ie w y stą p ili z m asow ym i sk a rg a m i do k om isarza s p ra w w łoś ciańskich, całe g ro m ad y z d rąg a m i i w id łam i sta w ia ły op ór służbie l e ś n e j 42. W te j s y tu a c ji d o jrzew ał p ro je k t re fo rm y 1891 roku.
„ Je d y n e w y jście z tego położenia — nad zielenie ty c h b ezroln ych k a w a łk am i ziem i z leśnych ■~dpadków“ — stw ie rd z ał ju ż w 1886 r. cyto w a n y a u to r ro zp ra w y w „ W a rsz a w sk im . D n ie w n ik u “ . Z w racał on też
35 Projekt leśniczego z 5 m arca 1871, k. 274. 38 Tamże, k. 221.
87 CAHL, zespół 387, inw. 26, sygn. 722. 38 Tamże.
39 Tamże.
40 A. Z a k r z e w s k i , op. cit., W. Cz., Kurpi, „W arszawskij Dniewnik" nr 132, 1886. S. A n c z y k o w s k i , S to sun ki włościańskie na Kurpiach, dodatek do „Przeglądu T ygodniow ego” 1884, II półrocze, s. 185.
41 A. C h ę t n i k , op. cit., s. 76. ■ . 48 S. A n c z y k o w s k i , op. cit., s. 286.
u w a g ę , że opod atk o w an ie ty c h ziem przy n io sło b y k orzyść skarbow i. P o stu lo w ał rów nocześnie p rzep ro w ad zen ie lik w id acji szachow nicy g ru n tó w k u rp io w sk ich z rząd o w ym i n a k o rzy stn y c h dla wsi w a ru n k ach 43. W krótce u d e rz y ł n a a la rm ro sy jsk i p u b licy sta, N ew ski, k tó ry p o w ta rz a ją c w b ro szu rze „W A m e rik u “ a rg u m e n ty „W arszaw skiego D n ie w n ik ä “ zw racał uw agę na rozszerzanie się em ig racji zw alczanej przez w ładze. W a rto tu n adm ienić, n a co d o tąd nie zw racano uw agi, że u sta w a o u w łaszczeniu „b e zro ln y c h “ na K u rp iac h w y d a n a została w k ró t ce po a la rm a c h w zw iązk u z rozpoczętą w 1890 r. em ig racją chłopów z K ró lestw a do B razylii. N astąp iło to też w obliczu ro zw ijającej się już e m ig ra c ji sezonow ej do P ru s.
4. RO ZW IN IĘCIE USTAW O D A W STW A U W ŁASZCZENIOW EGO NA K U RPIA C H
P rz e p isy z 14 (26) czerw ca 1891 odnosiły się jed y n ie do po w iatu ostrołęckiego, p o m ijają c sp raw ę w si k u rp io w sk ich w po w iatach k o ln eń - skim i p rzasn y sk im . N a ich podstaw ie uw łaszczono ty c h chłopów , k tó rz y o bjęli g ru n ta p rzed ro k iem 1864. Inni, uzn an i za bezrolnych, m ieli o trz y m a ć 5— 8 m ó rg ziemi zależnie od jakości g ru n tu i w ielkości rodzi n y . N a te n cel przeznaczono głów nie odpadki leśne leśn ictw a o stro łęc kiego, zalecając w m ia rę m ożliw ości w ydzielać posiad an e a k tu a ln ie g ru n ta . U sun ięcie szachow nicy z lasam i rządow ym i m iało się odbyw ać n a p o d staw ie in stru k c ji z 1841 roku . Chłopi m ogli o trz y m ać ziem ię g o r szą n a jw y ż ej o jed n ą klasę, w zw iększonej ilości. Zalecano daw ać ziem ię w najb liższy m sąsiedztw ie ich pozostałych g ru n tó w , b ra ć pod uw agę p rz y k la sy fik a c ji sp ra w ę w ody, dojazdu, uciążliw ość p rzen iesien ia b u
dynków , ja k i k a rc z u n k u g ru n tó w . Początkow o ko m isarz m iał n a k ła n iać do um ów dobrow olnych. U rządzenie K u rp ió w przepro w ad zić m ia ły w ła dze w łościańskie p rz y pow ażny m udziale zarządu m a ją tk ó w sk arb o w y ch (u rzędn icy delegow ani do p rze p ro w ad zen ia sep aracji oraz p rzed staw iciel zarząd u ty ch m a ją tk ó w w Ł om żyńskim G u b e rn ia ln y m U rzędzie do S p ra w W łościańskich) 44.
W p ra k ty c e okazało się, że spośród 82 wsi k u rp io w sk ic h w pow iecie o strołęck im 45 podlega u rzą d z e n iu ty lk o 53, w pozostałych bow iem chłopi n ie k o rzy stali z n ieuw łaszczonych ziem rządow ych. P ro c e d u ra u rząd ze n ia polegała n a o k re śla n iu p ra w d anej wsi lu b g ru p y w si do ziem „ sz tra fn y c h “ 46, dzierżaw io n y ch itp. p o siad any ch przez K u rp ió w w 1884 r., p o m iarze ty c h ziem, ja k rów nież ziem o trzy m an y ch na pod staw ie ta b e l n adaw czych, ro zstrzy g n ięciu p rzy pom iarze sp orów g ra niczn y ch, zap ro jek to w a n iu lik w id acji szachow nicy g ru n tó w z ziem iam i rząd o w y m i, w y zn aczen iu g ran ic k aw ałk ó w do zam iany, sporządzeniu p lan ó w ziem i ich k lasy fik acji, sp o rządzaniu p ro ie k tó w sep aracji, p rze pro w ad zen iu n ad ziałó w b ezrolnych, w reszcie po m iarze gru n tó w .
48 W. Cz., Ku rpi, „W arszawskii D n iew n ik ” nr 132, 1886.
44 O urządzeniu gruntow em w łościan K urpiów osiedlow ych w p ow iecie ostro łęckim guberni łom żyńskiej. Decvzja Rady Państw a 2 1 V. 1891 st. st. S. G o d l e w s k i , Zbiór p r a w obowiązujących w guberniach K r ó le s tw a Polskiego, seria II, t. XTV W arszawa 1891, II pô'rocze, s. 89—97.
45 Liczba ta podana w Pam iatnoj Kn iżce Ł o m żin sk o j gubern i różni się w ięc nieco od cytow anych w yżej obliczeń Zakrzew skiego (79 wsi).
48 N azyw ano w ten sposób ziem ie, które posiadali chłopi opłacając za n ie kary zarządowi lasów .
50 KRZYSZTOF GRONIOWSKI
P ra ce rozpoczęto ró w nocześnie w dużej liczbie wsi, przeprow adzono je je d n a k dość w olno, do ro k u 1912. W lata ch 1892— 94 spośród 40 wsi. w k tó ry c h rozpoczęto p race, urządzono ty lk o 9 47. W ro k u 1898 kom isarz •w łościański I. N ieznam ow , p rze p ro w a d z ają c y w ra z z nadleśniczym Ż bikow skim refo rm ę n a K u rp iach , p isał w sw ej ro zp raw ie pośw ięconej m ieszkańcom tego reg io n u , że u k az 1891 r. „obecnie w p row ad za się w życie“ . W ro zp ra w ie N ieznam ow a dostrzec m ożna jed n ak , m im o po zornego optym izm u, w y raźn e zaniepokojenie. S tw ierd za on, że część K u rp ió w w idzi w refo rm ie tam ę p rzed dalszym z ag arn ian iem ziem rz ą dow ych i u p orczyw ie sprzeciw ia się p raco m p rzy u rząd zen iu ich wsi. Szerząc niezadow olenie, k o n ty n u o w a ł N ieznam ow , K u rp ie tw ierdzą, żę lasy rządow e w in n y należeć do rządow vch chłopów , a puszcza stanow i ich sp ad ek po przodkach. Pisząc o p o ciąganiu w in n y ch do odpow iedzial ności sądow ej N ieznam ow w y ra ż ał przekon anie, że nie zajdzie potrzeba zastosow ania n ad zw y czajn y ch środków w celu w pro w adzen ia w życie r e f o r m y 48. S y tu a c ja nie zm ieniła się w n a stę p n y c h latach , część K u r piów do końca nie zgadzała się n a decyzje w ładz, n ie po dpisyw ała p ro tokołów , p ro te s tu ją c w g u b e rn ia ln y m urzęd zie sp ra w w łościańskich w Ł om ży i u w ładz p e te rsb u rsk ic h (np. w ieś Kadzidło), jed n a k bez re z u lta tu 49.
T ab ela 6 Obciążenie podatkowe Kurpiów na przełomie XIX i XX wieku50
Ilość ziemi chłopskiej w morgach Suma podatków w rublach Przeciętnie podatków z morga (kop ) Gmina Dylewo 18 965 8 649 45,6 Myszyniec 19 482 10 238 52,6 Nasiadki 23 583 8 679 . 42,2 Wach 25 458 12 334 48,4 Czerwone 15 660 9 809 62,6 Gawrychy 18 039 16 065 89,1 Łyse 19 949 15 634 78,4 Turośl 20 031 10 589 52,9 Osada Myszyniec 1 532 2 588 163,9
W w y n ik u re fo rm y p o w stało w pow iecie ostro łęck im około 1000 now ych gospodarstw . C h a łu p n ic y nie p o siad ający ziem o rn y ch o trzy m ali w zasadzie po 6— 8 m órg lichej ziem i, niek ied y n a w e t obsiew anej co 6 lat. P o w sta ły no w e wsie: Ju lia n o wo (od im ienia ko m isarza .N ieznam o- w a), M ikołajew o, A n d rejew o , Siem ionow o, A lek san d ró w k a, S ie rg ie je - w o (praw dopodobnie na cześć niezm iennego członka g ub ern ialn eg o u rz ę d u do s p ra w w łościańskich, S erg iu sza Z ybina), M ichajłow o i K
onstari-47 P am iatnaja K n iż k a Ł o m żin sk o j gu berni na 1896 god, Łomża 1896, część IV,
s. 177.
48 J. A. N i e z n a m o w , O Kurpiach, Pam iatnaja K n iżk a Ł o m żin sk o j guberni
na 1898 god, Łomża 1898, s. 283—284.
49 А. С h ę t n i k, op. cit., s. 46.
50 Obliczenia m oje na podstaw ie: CAHL, zespól 573, inw . 25, sygn. 569, k. 44—52 i 164 (sprawozdania inspektorów podatkowych guberni łom żyńskiej). Do m ate riałów z guberni płockiej niestety nie dotar em. W literaturze przedm iotu zw ra cano rów nież uw agę na dodatkow e obciążenie składką na budow ę szosy k ilk a lat przed I w ojn ą św iatow ą, przy czym budow y n ie przeprowadzono.
ty n ó w k a 51. W edług zbadanego przez F. P iaścik a p ro to k o łu u rząd zen ia w si Siem ionow o z 8 g ru d n ia 1905, 16 k u rp ió w z P e łt, Brzozowego K ą ta i S w idw ibo rk a o trzym ało od 2 dziesięcin 1187 sążni do 2 dziesięcin
1523 sążni czyli w g ran icach 5 m órg δ2.
W p oczątkach X X w ie k u śred n ie o b ciążenie p o d atk am i w pow iecie o strołęck im w ed łu g d an ych z 1904 ro k u w ynosiło 40,9 k o p iejk i z m o r ga. Szczegółow e d an e dotyczące ziem chłopskich i m ieszkańców m iastecz ka M yszyniec dla ro k u 1899 w y k a z u ją b ard zo n ieró w n o m iern e obcią żenie podatkow e.
P o d a tk i b y ły w ięc jeszcze jed n y m czy n n ik iem w p ły w ający m na szybszą p ro le ta ry z a c ję K u rp ió w w pow iecie kolneńskim .
4. SZA CH O W N IC A G R UN TÓ W CH ŁO PSK ICH I PRÓBY JEJ LIKWIDACJI
U w łaszczenie p rzy n io sło w ięc liczne sp o ry zw iązane z szachow nicą g ru n tó w . P o niew aż je d n a k w e w spółczesnej p ub licy sty ce i późniejszej histo rio g rafii b ra k pow szechnej s e p a r a c ji53 uw ażano za podstaw ow ą w adę re fo rm y 1864 ro k u i późniejszego u staw o d aw stw a, w a rto zająć się bliżej ty m tere n em , n a k tó ry m w łaśn ie zam ianę tego ro d za ju usiłow ano przep row ad zić i gdzie ju ż w żad n y m w y p a d k u nie m ogły w chodzić w g rę m o ty w y sto su n k u do w ielk iej w łasności, ja k su g ero w ała to p u b lic y sty k a i h isto rio g rafia.
Szachow nica z lasam i rządow ym i b y ła dokuczliw a dla sam ych K u r piów. S k arży li się oni m . in. w 1871 r. n a b ra k p rzeg on u do n iew ielkich k a w a łk ó w u w łaszczonych n a te re n ie leśn ictw a N o w o g ró d 54. W te j sy tu a c ji chłopi w ro k u 1871 sam i w y stęp o w ali z in ic ja ty w ą sep aracji. Ł om żyńska Izba S k arb o w a zaproponow ała w . 1872 r. przeprow adzenie z am iany ziem i z w siam i Zalesie, K opaczyska i W ach gm iny W ach oraz P rz e w ro tn a G óra g m iny N asiadki, a w 1873 r. z w siam i K a ra sk a , C h u dek i B andysie. K opaczyska o d d a ły nieco g ru n tó w o rny ch, zrzek ły się p re te n s ji do ziem z a b ra n y c h im w ro k u 1860 o trz y m u ją c w zam ian w ię cej ziem i, p rzew ażn ie je d n a k piask i i błota. B andysie o trzy m ały te re n zalesiony. P od o b n ie w ieś Zalesie, k tó ra o d d ała sk a rb o w i 32 m orgi, d osta ła w zam ian 220 m órg o niższym jed n a k ogólnym dochodzie. B yły to bo w iem g ru n ta zalesione, częściowo zaś lo tn e piaski, a w ład ze sk arb ow e z astrzeg ały sobie w y rą b lepszych drzew z ty c h o sta tn ic h 55.
Z kolei zap ro jek to w an o zam ian y z w siam i P e łty , S w idw iborek, B ia- łu szn y Lasek, C h arciab ald a, G rale, Siarczalonka, B r?ozow v K ąt, G i- bałka, K adzidło, S urow e, K ru b ie i Rososz. W S w idw ibo rku chłopi m ieli o trzy m ać odszkodow anie za g ru n ta u tra c o n e w ro k u 1861. P e łty m iały dostać p rzy zam ianie w ięcej ziemi, ale część stan o w iły g ru n ta n a d a ją c e się do u p ra w y co 3 lata, co 6 lat, w zględn ie całkow ite n ie u ż y tk i56.
51 Tam ż° ora? F. P i a â o i k , O sadnictw o w P u szczy K u rp io w sk ie j, War
szawa 1939.Sugestie co do genezy niektórych nazw, podaje na podstaw ie w ykazu urzędników publikow anego corocznie w P a m iatn oj Kn iżce Ł o m żin skoj guberni.
52 ji'_ P i p ч с ' К o d . " ' t .
63 Por. mój artykuł P r z y m u s o w e scalanie ziem i w K r ó le stw ie Polskim , „Kwar talnik H is tc r i K ultury M aterialnej” t. IX 1961, nr 2.
64 Łom żyńska Izba Skarbow a do W ydziału F in ansów 14 października 1871. CAHL, zespół 387, inw. 26, sygn. 519, k. 2.
68 CAHL, zespół 387, inw . 26, sygn. 519, k. 15, 23. 26, 27, 36, 75, 82, 93, 106, 110, 163. 165, 167 i 170.
52 KRZYSZTOF GRONIOWSKI
W G ra la c h i w G ibałce w w y n ik u za m ian y chłopi m ieli dostać m n iej ziem i. W S iarczalonce chł-opi odd aw ali m iądzy in n y m i k a w a łk i ziem ży tn ic h II k lasy, o trz y m u ją c w zam ian gorsze. W B rzozow ym K ącie chłopi n ie chcieli zgodzić się n a oddan ie polan leśnych, na k tó ry c h paśli in w e n ta rz, dom agali się też u tra c o n y c h w ro k u 1846 p astw isk. W iększość ziem , k tó re o fero w ał w zam ian K u rp io m zarząd lasów , m iała być dopie ro przez chłopów k arczo w an a. M iały to w ynagro dzić dodatk ow e k o rz y stn e dla w si p u n k ty um ow y; Z ap ro jek to w an o bow iem sprzedaż d rze w a w edług ta k s y bez licy tacji w S urow em , K adzidle, K ru b iu , C h arcia- baldzie, Siarczalonce, B rzozow ym K ącie i P ełk ach , z rozłożeniem sp ła t zależnie od wsi, n a o k res od 3 m iesięcy do 3 lat. W K adzidle m ia ły p rze jść w p osiadanie chłopów bło ta i piaski lotne, a ogólna dochodowość pon ad 907 m órg w ynosiła około 4б7г ru b la rocznie 57.
W ieś Z alesie ch ciała doprow adzić zam ianę do końca, tym czasem jeszcze w ro k u 1874 um ow a nie była zatw ierd zon a przez w ładze p e te rs b u r s k ie 58. W ieś G ra le in te rw e n io w ała po trz e ch lata ch o· d o trz y m a n ie um ow y, k ład ąc zresztą nacisk głów nie n a w y n agrod zenie za ziemię, k tó r ą zabrało le ś n ic tw o 59. W zap ro jek to w an y ch przez Ł om żyńsk ą Izbę S k arb o w ą um ow ach W ydział F in an só w zakw estionow ał w ro k u 1877 sprzedaż g ru n tó w bez licytacji dla P e lt, S w id w ibo rka (chodziło o ziem ie w y karczow an e przez b ezro ln y ch po re k u 1864), Siarczalonki, Brzozow e go K ata, K adzidła i K rob ia — łącznie 814 m órg, jak i sposób p rzep ro w a dzenia now ych g ran ic lasów , n ie k o rz y stn y dla sk a rb u . Zgodzono się je d y n ie zatw ierd zić um o w y z B iału szn y m Laskiem , G ralam i i S u ro w em o raz p a rę dalszych, u zależn iając te o sta tn ie od dokonania pop raw ek. W sto su n k u do szeregu wsi zalecono rozpocząć n a nowo ro k ow an ia w e d łu g w y d any ch ty m czasem przepisów o se p ara c ji p rzym u so w ej z końca 1875 ro k u 60. Chłopi zaś uw ażali, że z a w a rte i zatw ierdzo ne przez Ł om ży ń sk ą Izbę S k a rb o w ą um ow y w in n y by ć o b ow iązu jące dla w ładz i dom agali się (np. w ieś K adzidło) ich zatw ierd zenia przez w ładze pe t e r s b u r s k ie 61. Ł o m żyńska Izba S k arb o w a w re k u 1889 stw ierd ziła, że w ieś K adzidło nie m oże b yć ro zsep arow ana w edług now ych przepisów , p o zw alający ch daw ać je d y n ie ziem ię o jed n ą klasę gorszą. Chłopi do m ag ali się tu zresztą u tra c o n y c h w ro k u 1846 pastw isk . Izba p ro po no w ała więc w ty m w y p a d k u z a łatw ien ie sp ra w y drogą um ow y do b ro w o l n ej, w b re w w cześniejszem u zaleceniu W ydziału Finansów , by zastosow ać p rzep isy z 1875 r o k u 62. W pow iecie p rza sn y sk im p rac e n ad se p ara c ją lasów rządo w y ch od ziem chłopskich rozpoczęto niedługo p rze d w y d a n iem przepisów 1875 ro k u . T ylko pięć wsi (m. in. Jednorożec, Lipa, W ójtow y M ost i G rab in ek ) o d separow ano w lata ch 1P48— 55 na zarzą dzenie K om isji R ządow ej P rzych od ó w i S k a rb u . W ro k u 1874"'na p o d staw ie um ów d obrow olnych p rzeprow adzono se p ara c ję z w siam i P a rc ia k i i B udy P rzy siek i. N atom iast 10 w si odm ów iło zaw arcia u m ó w 63.
” CAHL, zespół 387, inw . 26, sygn. 1105, k. 39—86.
88 Prośba w si Zalesie z 9 lutego 1874. CAHL, zespół 387, inw. 26, sygn. 519, k. 176.
59 Prośba w si Grale 23 lipca 1875. Tamże, k. 191. 60 Tamże, sygn. 1105, k. 86—89.
61 Prośba w si Kadzidło do m inistra finan sów 15 marca 1878. Tamże. k. 95. 62 Łom żyńska Izba Skarbow a do W ydziału F in ansów 3 lipca 1880. Tamże, k. 144.
63 P. o. kom isarza ekonom icznego Płockiej Izby Skarbowej K. M ałachowski do P IS 2 stycznia 1878. CAHL, zespól 387, inw. 26, sygn. 1137, k. 4.
N a działalność przeprow adzaja.cego se p ara c ję z ram ien ia P ło ckiej Izb y S k arbo w ej K. M ałachow skiego w ieś O lszów ka w gm inie Jednorożec w niosła sk arg ę do g u b e rn a to ra p ło c k ie g o 04. Po w y d a n iu przepisów 1875 ro k u p rzy stąp io n o do zam ian p rzy m u so w y ch zap ro jek to w an y ch przez M ałachowskiego·. W ieś Połoń w leśn ictw ie P rzasn y sz m iała za 96 m órg 162 p rę ty o trzy m ać aż 182 m o rgi 230 prętó w . C hłopi je d n a k m ieli oddać 5 m. 115 p rę tó w ziem ży tn ich I klasy, n ie o trz y m u ją c w za m ian ziem te j k ateg o rii, za 34 m orgi ziem II k lasy d ostaw ali ty lk o 3 m. 61 pr., o trz y m u ją c n ad w y żk ę ziem III k lasy, a n a w e t 19 m. 103 pr. u p ra w n y c h co 3 lata. M ieli też dostać w ięcej łąk i pastw isk 65. P ro je k t był w y ra ź n ie p o m y ślan y tak , by zapobiec w ypasom , ale s tr a ty w n a j lepszych ziem iach by ły dla wsi dotkliw e. M ałachow ski opracow ał też p ro je k ty zam ian p rzym u sow y ch z pozostałym i w siam i w liczbie 10, oraz u z u p e łn iają c ą se p a ra c ję wsi J e d n o ro ż e c 06. M iędzy in n y m i do zam ian y przeznaczono ziem ię w ydzierżaw ioną up rzed n io przez w ładze sk arb o w e m ało ro ln y m ®7.
O prócz szachow nicy g ru n tó w z lasam i rządow ym i b ardzo u tru d n ia ła gospodarow anie szachow nica w e w n ętrzn a ziem chłopskich. W łaśnie w ty m rejo n ie ro z m ia ry jej b y ły ta k duże, że sta w ała się ona isto tn y m ham u lcem ro zw oju ro ln ictw a. Szczegółowe d ane zebrane w g u b e rn i łom żyńskiej w iosną 1909 ro k u przez niezm iennego członka Ł om żyńskie go G ub ern ialn eg o U rzędu do S p ra w W łościańskich, A. E jm onta, dotyczą już o kresu p o stęp u jącego scalan ia. P o stu lu ją c p rzep ro w ad zen ie p rz y m usow ej se p ara c ji 68 i dow odząc że szachow nica g ru n tó w n a K u rp iac h
tłu m aczy się sposobem zasiedlania puszczy, i p o rządk iem k a rc z u n k u lasu 69, E jm on t stw ierdził, iż spośród 8579 gospod arstw k u rp io w sk ich ty lk o 159 posiada ziem ię w jed n y m k a w a łk u , a 1561 g o spod arstw w 2 do 5 k aw ałk ó w 70.
W sie k u rp io w sk ie p o siad ały często rów noczesną z ew n ętrzn ą sza chow nicę z lasam i rządow ym i i k ilk u sąsiednim i w siam i. Z opisu geode zyjnego w si T rzcian k a g m in y C zerw one z 1893 r. sporządzonego przez m ierniczego Łom żyńskiego G u b ern ialn eg o U rzędu do S p ra w W łościań skich — Zielińskiego, w yn ika, że w ieś ta m iała szachow nicę z leśnictw em N ow ogród i pięciu sąsiednim i w siam i. W k a w a łk u n r 1 by ły p rzem ie szane g ru n ta 5 w si i leśnictw a, w k a w a łk u n r 12 sześciu wsi i leś n ictw a 71. P od o b n a b y ła sy tu a c ja w in n y ch w siach tej· g m in y 72. W ieś W incenta w ed łu g p la n u z 1872 ro k u m iała szachow nicę z ew n ętrzn ą z chłopam i jed n e j w si i d ro b n ą szlach tą z dwóch wsi. D uża b yła tu też szachow nica w e w n ętrzn a . N ajzam o żniejsi w e wsi chłopi P a w e ł R ybk a (20 m . 130 pr.) i A n to ni D em lek (22 m. 124 pr.) m ieli ziem ię w 45 k a w ałk ach każdy, w ty m 30 w p ierw szym , a 37 w d ru g im gospodarstw ie stan o w iły k a w a łk i p astw isk a. N a jm n ie jsz e w e wsi g o spodarstw a poniżej
64 A GAD (obecnie Archiw um P ’ockie). Inwentarz akt kancelarii gubernatora płockiego pozycja 635 (1874/5 rok). Poszyt ten niestety zaginął już po w ojnie.
65 CAHL, zespół 387, in w. 26, sygn. 519, k. 233—277. 88 K. M ałachowski do PIS 2 stycznia 1878, op. cit.
87 CAHL, zespół 387, inw. 26. sygn. 519, k. 226. Zob. rów nież przypis 25.
88 A. P. E j m o n t , Czerespolosica w Ł o m żin sk o j guberni, Łomża 1909, s. 37. 89 Tamże, s. 21.
70 Tam że, s. 32.
71 V v A f olały stok, Kom isarz w łościański p ow iatu kolneńskiego 6. 72 WAP B iałystok, K om isarz w łościański p ow iatu kolneńskiego 4, 5 i 8.
T a b el a 7 S za ch o w n ic a gr un tó w na K u rp ia ch w 19 09 r o k u 73 , O gó ln a lic zb a . L ic zb a go sp od a rst w ______________________________ L ic zb a w si 74 , go sp oa ar st w w j k aw ał k u w 2 _ 5 w 5— 10 w 1 0 —2 0 w 20 — 30 w 3 0 — 40 p on ad 4 0 G m in a D yl ew o 25 J 78 2 23 ! 87 19 3 60 22 0 ! 11 0 8 9 M y sz yn ie c 14 ! 13 64 2 i 34 5 i 22 3 j 22 6 | 22 6 19 9 14 3 N a si a d k i 23 ! 95 7 28 i 43 4 j 11 5 | 70 ; 33 12 9 14 8 j W ac h 21 11 14 14 0 54 7 ! 10 2 22 3 10 2 — C ze rw on e 19 79 5 ! 67 14 2 13 9 47 16 0 ! 21 0 3 0 G aw ry ch y 28 11 91 ! 39 j 43 82 20 2 37 6 ! 26 4 18 5 Ł ys e 20 11 76 ; — ! 42 12 4 20 4 . 35 1 ! 38 8 67 . T u ro śl 1 24 12 00 j — j 32 8 j 36 7 j 18 6 j 86 | ' 13 3 j 10 0 j 73 W g . d a n y ch E j m o n t a, op . cit ., s. 2Î i 2 8 . 74 A . C h ę t n i k , w „ Z ie m i” w 19 14 r. p o d a w a ł in n ą li cz b ę w si w p o sz c z e g ó ln y c h g m in a ch po w ia tu o st r o łę c k ie g o .
3 m órg m ia ły też ziem ie w 6— 11 k a w a łk a c h 75. W e w si G ąski gm iny G aw ry ch y w la ta c h 9 0-tych g ospodarstw o n r 5 (11 m . 235 pr.) m iało zie m ie te rozrzucone w 46 k a w a łk ac h 76.
W spółczesna p rasa polska s ta ra ła się, p ro p ag u ją c lik w idację sza chow nicy, zw racać u w ag ę raczej n a w y p ad k i krańcow e, m niej w n ik a ją c w głębsze p rzy c z y n y ty c h ziaw isk. W „G azecie Ś w iąteczn ej“ w ro k u 1902 p rzy taczan o p rz y k ła d chłopa z g m iny B aranow o, k tó ry m ają c 10O m órg (w ty m 30 m ó rg ziem o rn y ch ) z tru d e m w iązał koniec z końcem 77. W koresp o n d en cji z D ylew a Now ego w ty m że ro k u pisano, zaraz po sca len iu, że ziem ie ich zn ajd o w ały się w 50— 60 m iejscach; nie m ogły w y żyw ić ro d zin y n a w e t g o sp od arstw a 40 m orgow e; w szachow nicy doszu kiw an o się p rzy czy n e m ig r a c ji78. Rów nież w ro zrzu cen iu g ru n tó w m ieszczan -ro ln ik ów m yszy n ieck ich w 30— 40 k a w a łk ac h w idziano p rzy czynę ich sy tu a c ji m a te r ia ln e j79. C h ę tn ik w spom inał o 20 m orgach w 80 k aw ałk ach , oraz 15 m o rgach w 50 i w ięcej k a w a łk a c h 80. W ,,P a- m ia tn e j kn iżce łom żinskoj g u b e rn ii“ stw ierd zano, że 30— 50 m orgow e g o spodarstw a chłopskie m a ją ziem ie w 100— 150 k a w a łk a c h 81.
W te j sy tu a c ji w końcu X IX w ie k u rozpoczęła się n a K u rp ia c h akcja scaleniow a. D ążyła do p rzep ro w ad zen ia scalenia część chłopów , popie r a ły tę a k c ję po ro k u 1891 w łrd z e w łościańskie, s u g e ru ją c chłopom przy se p ara c ji w p ro w ad zenie u rzą d z e n ia kolonialnego. Z daniem A nczykow - skiego sprzeciw iali się rozkolonizow aniu p rze d r. 1891 nieliczni, na ogół je d n a k zam ożniejsi chłopi, zaw dzięczający istn ieją ce j sy tu a c ji w zględny sw ój d o b r o b y t82. W su m ie re z u lta ty te j ak c ji b y ły znaczne. P od su m o w u ją c je w początk ach 1914 ro k u C h ę tn ik stw ierd zał, że urząd zen ie ko lo n ialne w prow adzono w e w szystkich 22 w siach gm in D ylew o, 13 w siach g m iny M yszyniec, 11 w siach g m in y N asiadki p rz y rozpoczętych p racach w trz e ch dalszych w siach, w reszcie w 10 w siach g m in y W ach. Z w y ją tk ie m te j o sta tn ie j g m in y w pozostałych u rzą d z e n ie k o lo n ialn e objęło całość lu b zdecydow aną w iększość wsi 83. W p ierw szy ch lata ch po ukazie 1891 ro k u p o stę p y te j ak cji b y ły jeszcze słabe, ob jęła o na k ilk a wsi. P rzełom ow y b y ł ch y b a ro k 1895, g d y scalono S ta ry M yszyniec, W ach, Zalesie i W olkow e 84. P rz y ta c za n o te w sie po tem jak o p rzy k ład y , że g ^y p rzeprow ad zi się d ob re scalenie cała okolica p rz y k ła d te n n a ś la d u -'е85. D u ży rozgłos w yw ołało scalen ie D ylew a Nowego, p rzeprow adzone rów nocześnie z dw iem a in n y m i w siam i te j g m in y w r. 1902 86. Z K adzidła
75 WAP Białystok, Łom żyński Gubernialny Urząd do Spraw W łościańskich 9.
78 WAP B iałystok, K om isarz w łościański pow iatu kolneńskiego 11. 77 „Gazeta Ś w iąteczna” 1902, nr 1108.
78 „Gazeta Ś w iąteczna” 1902, nr 1116 i 1133.
70 W. O. z M yszyńca w p ow iecie ostrołęckim , „Gazeta Ś w iąteczna” 1898, nr 897. 80 A. C h ę t n i k , Puszcza K u rpiow ska, W arszawa 1913, s. 136. Zob. też. F. P i a ś- c i k, op. cit., s. 36 i 38 (gospodarstwo w Brzozowym K ącie w 125 kawaikach i w Ła- zie Sow ińsk'm po kilkadziesiąt). A. C h ę t n i k , Z Zielonej Puszczy , „Ziem ia” 1911. 81 P am iatnaja K n iż k a Ł o m żin sk o j guberni na 1806 god, Łomża 1896, cz. IV, s. 177 n.
88 S. A n c z y k o w s k i , op. cit., s. 289.
85 A. C h ę t n i k . Z Zielonej Puszczy, „Ziem ia” 1914.
84 Odczyt hr. Adama Starzeńskiego 16 m aja 1900 „O szachownicach grunto w ych” w ygłoszony na zebraniu T ow arzystw a R olniczego w Łomży. „Gazeta R ol nicza” nr 22 z 20 m a i a / 2 czerwca 1900.
85 J. R a b e k , O kom asacji czyli scaleniu gruntó w , „Zaranie” nr 7 z 17 lu te go 1910.
88 ..Gazeta Św iąteczna” 1902, nr 1116 i 1133. W. K o c e n t - Z i e l i ń s k i , Jak
