Wodociągi i kanały miejskie : z dziejów hygieny w dawnej Polsce

Wodociągi i k a n a ł y miejskie.

(C iąg d alszy)

D o z ó r nad studniam i n a leż a ł do i n t e n d e n t a o g n i o w e g o ; 2 1-szy p aragraf u sta w y , za w ie ra ją ce j o b o w ią zk i je g o , b r z m i:136) „ In ten ­ d e n t P orząd k u O g n io w e g o m ie ć b ę d z ie z w ie r z c h n i d o z ó r nad w szy st- k iem i stu d n iam i p u b liczn em i, C y stern a m i y Ruram i, k tórem i w o d a do M iasta p ły n ie .“— Z n ajd u jem y ś la d y c z y n n o ś c i u rzęd n ik ó w , n a tym sta­ n o w isk u b ęd ą cy ch , m ia n o w ic ie ra p o rty z lat 1792 — 1795 o stu d n iach , p o tr z e b u ją c y ch n ap raw y z w y s z c z e g ó ln ie n ie m , jak iej m ia n o w ic ie rep a­ racji k tó ra p o tr z e b u je .137)

P ie c z a n ad dobrym stan em stu d n i p u b liczn y ch n ie n a leż a ła c a łk o ­ w ic ie do urzędu m iejsk ieg o . O to n p . w dn. 29 w r z e śn ia 1795 r., g d y d ep a rta m en t p o licji w a rsz a w sk iej zw r ó ci! się do D ep u tacji B ru k ow ej z żąd an iem n a p ra w y stu d zien w m ie śc ie , D ep u ta cja o d p o w ie d z ia ła , że o b o w ią zk iem jej j e s t zb ie r a n ie „ d o ch o d ó w ło k c io w e g o i b r u k o w e g o “ i o b ra ca n ie ic h n a o d p o w ie d n ie p o tr ze b y , o stu d n iach a to li n iem a tam m o w y . D aw n iej m a rsz a łk o w ie sta n o w ili o rd y n a cje porząd k u o g n io w e g o i śc ią g a li p o d a te k , g łó w n ie od fryzjerów ; do p o lic ji n a le ż a ło 7 s tu ­ dzien: p rzed Sakram entkam i, w u licy W y g o n ie , S e n a to r s k ie j, N o w y m - S w ie c ie , M arszałk ow sk iej p o jed n e j i d w ie n a u licy D łu g iej. In n e stu ­ d n ie n a leż ą i ich rep aracja o d b y w a się k o sztem k as m iejsk ich S tarej i N o w ej W arszaw y7, tu d zież ju r y d y k n a p rzed m ieścia ch . 13S)

D o d o m ó w , k tóre stu d zien w p obliżu n ie m iały, d o w o z ili w o d ę p ry w a tn i p rze d sięb io r cy , p ob ierając p o 15 g r o s z y za b ecz k ę . W 17 7 9 r. n ieja k i L a u ren t starał s ię o „privilegiu m n a 2 0 la t e x c lu siv u m “ w W a r ­ sz a w ie n a sp rzed a ż u liczn ą w o d y źród lan ej i w iśla n ej i p rze d sta w ił w tym celu p ro jek t sw ó j, k tó r y b y ł r o z p a tr y w a n y p rzez R a d ę N ie u sta ­ ją c ą n a se sji w dn. 5 lu te g o . P r z e d s ię b io r c a p o ło ż y ł w a ru n k i n a s tę ­ pujące: „ i-m o A b y c z ę ś ć Z droju P u b lic z n e g o m iał d la sie b ie o d d z ie lo n ą ’ 2 -d o Ab}' m ógł tę ż w o d ę p rzed a w a ć g a r n ie c p o g r o sz u m ied zian ym , a b e c z k ę po złotem u . 3 -0 A b y n ikom u p ró cz n ie g o n ie g o d z iło się

W O D O C I Ą G I I K A N A Ł Y M I E J S K I E . 377

p od g rz y w n a m i p rze d a w a ć w o d y . 4 -to Z e sw o jej s t r o n y ofiaruje s p o ­ rząd zić i z a w s z e m ieć w g o to w o ś c i s z e ś ć kuff, z k tó ry ch każda sz e ść b e c z e k w o d y o b ejm ow ać i p o m p y cz y li sik aw k i do ratunku od og n ia m ieć p r z y c z e p io n e b ę d z ie . 5 -to T e kuffy b ęd ą r o z w o z ić n a p rzed aż po m ie śc ie w o d ę , a w przypadku o g n ia d o ratunku udaw ać s ię b ęd ą . K tó re g d y w e d n ie p o ulicach c ią g n io n e b ędą, d zw o n e k p rzy n ich p rzy w ią ­ z a n y zn ak b ęd zie d aw ał, w n o c y z a ś na d w u ch ty lk o m iejscach , ró w n o od środ k a i k o ń c a m iasta o d le g ły c h , r o z sta w io n e b ęd ą. 6 -to W aru je so b ie, aby po u g a szo n y m p ożarze nikt ludzi, k on i i p o m ie n io n y c h kuff z sik aw kam i n ie zatrzym yw ał; a do w y sta w ie n ia ta k o w y c h kuff z sik a w ­ kam i n a u słu g ę p u b liczn ą o d a n ie czasu w rok o d d aty p rzy w ileju u p r a sza .“ — R o z w a ż y w sz y p r o p o z y c y ę , R ad a N ieu sta ją c a p rzyszła do w n iosk u : , i - m o . Ż e ta k o w e u sta n o w ie n ie , z a w ie ra ją ce w so b ie P r iv ile ­ giu m ex clu siv u m , o d ję ło b y sp o só b do ż y c ia w ie lu u bogim lu dziom , k tó ­ rzy7 teraz za 15 g r o s z y b ecz k ę w o d y p otrzeb u jącym d ostaw iają. 2-do. K rzy w d z iło b y m iesz k a ń có w , przym u szając ich do p ła c e n ia p o złotem u za b e c z k ę w o d y , k tórą tera z za 15 g r o s z y m o g ą m ie ć d o sta w io n ą ka- żd e g u czasu , k ie d y jej p o trzeb u ją . 3 -tio . S p r a w iło b y n ie w y g o d ę o b y ­ w a te lo m , bo, p om im o te g o że liczb a s z e ś ć kuff do r o z w o ż e n ia w o d y w p r o p o rcy i m iasta b y ła b y n ied o sta rcz a ją ca , j e s t w ie le u lic n ieb ru k o ­ w a n y ch , p rzez k tó r e p o d c z a s złej p o r y d o w ó z w o d y b y łb y n iep o d o b n y , a zatem m u siałb y b y ć n ieregu larn y7. 4 -to . D o te g o te kuffy, d esty n o - w a n e b ęd ąc d o r o z w o ż e n ia w o d y tak n a p rzedaż, ja k o i d o ratunku od o g n ia , n ie m ogłyby7 wy7g o d z ić w cz a sie p ożaru p o trzeb u ją cy m wody7, r ó w n ie r y c h łe g o i p o m o c n e g o p r z y n ie ść b y n ie m o g ły ratunku od o g n ia , bo r o z w o ż ą c n a je d n y m rogu m iasta n a p rzedaż w o d ę , n ie m o g ły b y b yć, (ile z tak w ielk im cięża rem , ja k i j e s t s z e ś ć b ecz ek w o d y ) rych ło d o s ta w io n e n a drugi ró g m iasta, g d z ie b y się w szczął p ożar, d o sta w io n e z a ś n ie w ie lk i ratunek p r z y n io sły b y , g d y e n tr e p r e n e u r u trzy m y w a ć p rzy n ich S p ritzm ajstra n ie p o d ejm u je się . 5-to. Z y sk j e d e n dla publicum z t e g o u sta n o w ien ia , to j e s t utrz'ymyuvanie sz eśc iu sik a w ek d o ratunku od o g n ia , n ie d o ch o d z i p r o p o rcy i k o rzy ści, k tó reb y e n tr e p r e n e r o w i z k rzy w d ą p ry w a tn ą i p ub liczn ą k on trak t n a lat 2 0 e x c lu siv e o trz y m a ­ n y p r z y n o s ił.“ Mając w ię c n a w zg lę d z ie , ż e p rojek t p ow yższy7 „p ryw a­ tn e o so b y p ok rzyw d zą, p u b lico żadnej n ie przym osi k o r z y ś c i“, R ad a N ieu sta ją ca od rzu ciła g o . [K się g a u ch w ał R a d y 8 2 , str. 1, N. 69].

Przypis X X V I . D e A q u i s W a r s a v i e n s i b u s . lî0)

i. A n a lysis et Exam en Aquae Fontis Neostadiensis communi-

ter ab incolis S z r o d l o appellati.

H a u sta et d ecan tata Q uarta una m en su r a e P o lo n ic a e , quae lib ras M éd icin a les c o n tin e t p erfe c te d uas, hujus aq uae, S ep tem b ri m e n se , [uti et r a tio n e tem p o r is reliquorum ] cu cu rb itae in clu sim u s, et lo n g o ig n e ab stra ctio n em im p o sito alem b ico, in stitu im us, h a e c p o st con su m p tu m atqu e abstractum om n e fluidum , n o n plus quam

granum и n i cum,

S o lu tio Saturni, quam n o b is acetu m lithargy7rii su p p ed ita v it,

cum hac aqua se o rsim infusa, turbidam illam fecit, atqu e in sta r fere la ctis, a lb escen tem :

Cum O le o T a rta ri p er d eliq u iu m tractata parum saltern p rae- cipitabat ad fundum m a teria e sa lin a e :

Cum Gallarum T u rcicaru m p u lv e r e in fu sa, co lo rem d iaph anu m in rubellum tran sm u tab at opacum:

H ydrom etrum N o r im b e r g e n se ad m en te m Stu rm ii paratům , h a e c aqua in c y a th o ad quarti g ra d u s d istin c tio n e m adm ittebat.

2

. Aqua ex fo nte Casimiriano.

Quartam pariter unam h ujus aq uae ad a b strah en d u m , ig n i a re n a e ex p o su im u s, q uae p o s t finitam ab stra ctio n em len tam , in fun do v a s is reliq u it

grana octo

A q u a e h u ic in alio v a sc u lo , dum so lu tio S a tu r n i affu nd eb a- tur, parum saltem turbabat illam , tantillu m ad fundum siinu l prae- cipitando:

V ix n otab ilem etiam p r a e c ip ita tio n e m efficieb at o le i T artari p er deliquium in stillatio:

Infusa iterum seo rsim cum G allis T u rc ic is, ruffescebat: H yd rom etru m itid em ut N e o s ta d ie n s is aqua, h a e c ad m itteb at ad grad u um quatuor a ltitu d in em .

j. Aqua Fontis seu R ivu li, ex acclivi collis sub arce salientis.

granorum v ig in ti

O leum T artari p er d eliq u ium alb ican tem p ra ecip ita b a t m a te ­ riam :

S o lu tio S atu rn i eu n d em p ra ec ip ita tio n is p ro d u ceb a t effectum , e s t m ajori in q uantitate:

S p iritu s V itr io li affusus aquae nullam p ro d u c eb a t altera tio n em : Infusa cum G allis T u rc ic is ru bellum c o n tra h eb a t colorem : H yd rom etru m im m ersum d u o s g ra d u s sa ltem cum dim idio a ttin g eb a t p er su b m ersion em .

4

. Aqua F luvialis ex Vistula.

P ar q u an titas h ujus etiam aq uae ig n i adm ota et le n to calore ab stracta fuit, quo fa cto su b se d it tan d em terra fu sci c o lo r is ,

un i­

ci g ra ni

Cum o le o T a rta ri m ixta h a ec n ullam c o lo r is e t p e llu cid a tis n atu ralis a lter a tio n e m pariebatur:

P e r S a tu rn i s o lu tio n e m turbabatur e t op a ca fiebat, nullam tam en , lic e t p er p lu res d ie s cum hac s o lu tio n e re lic ta , p raecip ita­ tio n e m p a ssa fuit:

W O D O C I Ą G I I K A N A Ł Y M I E J S K I E . ₃₇₉

Cum G allis T u r c ic is in fu sa, n ih il fere p en itu s in c o lo r e mu- tabatur:

H yd rom etru m ad m itteb at ad grad u s q uatuor et plus.

Q uorum ten tam in um n e x u s ap erte n o s d o c e t sum m am A q u ae V istu la e salubritatem ; nam e t p r a e te r e a seo rsim in a p erto v a s e e v a p o ra ta , nullum in te r exh alan d u m red d eb at ingratum od orem . D e n iq u e a d e o e s t ex ig u a se d im e n ti m o les, ad aq uae m o lem com - parata, et su b tili s a le a lc a lin o acuata, ut c e r to affirmare p o ssim u s, äquam istam m ultis v a c u ita tib u s donari, atque id cir co alim entoru m d isso lu tio n i m axim e e s s e opportunam . Q uantam p r a e te r e a cum A qu a fo n tis N e o sta d ie n sis h a b e a t a n alogiam , e x r e p e titio n e ex a - m in is illiu s patet; qua p ro p te r ilia n o n m in u s, quam fluvialis h a ec, in te r W a r s a v ie n s e s o m n e š prim átům ob tin en t.

j . Aqua P utei vel Hydrophylacii in Arce Regia.

H a e c ly m p h a aequali m o le cum p ra ec ed en tib u s a b straction i com m issa , sed im en tů m reliq u it c o lo r is o b scu re v ir en tis, g r a n a

duodecim

T r è s U n c ia e hujus aq uae cum drachm a u n a o le i T artari m ix ta e, turbid ae fieb ant, e t p o st h o ra e spatium , alb ican tem v isc o - sam m ateriam p ra ec ip ita b a n t ad fundum:

P e r acetu m lith a rg y rii in tra h orae spatium , sim ile cum p rae- c e d e n ti p raecip itab atu r album e t v isc o su m magma:

Cum G allis T u r c ic is infusum p er triduum , co lo rem indue bat aurantium :

H yd rom etru m ad m itteb at ad grad u s très.

6. Aqua ex Puteo in foro Civitatis.

P a rilis aquae hujus q u an titas in a r e n a e b a ln e o p er a b stra c­ tio n e m tractata, d éd it

grana decem

O leum T artari e t S a tu r a i so lu tio parum turbabant h an c aquam, v ix tantillum cr a ssio r is m ateriae ad fundum p r a e c ip ita ­ b a n t:

Cum G allis in fu sa v a ld e o b scu re — r u b en te c o lo r e tin g e -batur;

H yd rom etru m adm issum , tr è s g rad u s in su b m er sio n e m on - strabat.

{d. a n .).