Bolesław Kumor
Afiliacja kościołów na Podhalu
(1350-1783)
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 4/1-4, 273-296
1961
KS. BOLESŁAW K U M O R
AFILIACJA KOŚCIOŁÓW p a r a f i a l n y c h n a p o d h a l u
(1350— 1783)
Celem m niejszego artykułu jest przedstawienie problemu afiliacji kościołów parafialnych na Podhalu t. j. znoszenia parafii sui iuris i przyłączania ich na prawach filialnych do sąsiednich kościołów parafialnych, które odtąd zwano m acie rzystymi, na przestrzeni czasowej od połow y XIV w. do roku 1783. Górną granicę tak sform ułowanego tem atu stanowi rok 1350, m ający oparcie w pierw szym znanym przekazie prze kroju ustrojów parafialnych na Podhalu, podanym przez rejestry świętopietrza z lat 1350/54 к dolna natom iast opiera się na józefińskiej regulacji parafii, przeprowadzonej po pierwszym rozbiorze Polski w latach 1783— 1785 2.
Zasięg terytorialny niniejszego opracowania obejm uje te reny dekanatu nowotarskiego w granicach ukonstytuowa
1 M o n u m e n ta Poloniae V a ticana (dalej M PV), II, 375, 386, 432, 440.
2 D la ca ło ści problem u: T o m e k E., K irchengeschichte Ö ster reichs, Innsbruck 1959, III, 447 п.; S c h m i d i n g e r H., — rec. P e r i h u m e r H., Die kirch lich e G liderung des L andes ob d er Enns im Z eita lter K aiser Josefs II, L inz — W ien 1952, „R evue d ’hist.
ecclesia st”. 51 (1956), 1029—1031; P l ö c h l W. M., G eschichte des K irchenrechts, W ien 1969, III, 309. D la d iecez ji k rak ow sk iej w części
pierw szego zaboru austriackiego*: P rotocollon u n iv ersa liu m S. C. R. M ajestatis ab an. D. 1772 pro ecclesia parochiali in S w ią ca n y (A rchiw um
Diec. w P rzem yślu , n r 472), 17—18; C ontinuatio libri m em orialis pro- thocolli p u b lic a to ru m S. C. R. u n iv ersa liu m ac su p rem a ru m ordinatio n um ab an. 1783, (A rch iw u m p a ra fia ln e w Kaninde к. N o w eg o Sącza,
76. K u m o r B., D zieje polityczno-geograficzne d ie ce zji ta rn o w skiej,
Lublin 1958, 119 podia j e stan p o sia d a n ia d ek a n a tó w i p arafii p o re gulacji.
2 7 4 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [2]
nych na synodzie krakowskim 6 X 1711 za biskupa Kazimierza Łubieńskiego, kiedy to obszar dekanatu został ostatecznie uformowany do czasów regulacji józefińskiej. Według załą czonego do statutów synodalnych z 1711 r. Ordo et numerus
ecclesiarum dioecesis Cracoviensis dekanat nowotarski obej
m ował następujące kościoły parafialne i filialne: Tylmanowa, Ochotnica, Krościenko, Szczawnica, Grywałd, Sromowce Niż ne, Sromowce Wyżne, Maniowy, Kluszkowce, Dębno, Har klowa, Łopuszna, Ostrowsko, Klikuszowa, Szaflary, Ludź mierz, Waksmund, Now y Targ, Czarny Dunajec, Raba, Rabka, Jodanów i Ł ęto w n ia 3. W tych sam ych terytorialnie grani cach ostatnia z przedrozbiorowych w izytacji dekanatu no wotarskiego z r. 1765 wym ienia nadto kościoły w Białce, Cho- chołowie, Cieniawie i Spytkowicach — pierwsze trzy posia dały charakter filialny i zależały od Nowego Targu (Białka), Raby (Cieniawa) i Czarnego Dunajca (C hochołów )4, podczas gdy ostatnia (Spytkowice) od 18 IX 1758 stanow iła parafię sui iu r is 5. Tak wyznaczone granice dekanatu nowotarskiego obejm ow ały w okresie pierwszego rozbioru Polski prawie całe Podhale, sięgając na północy i na wschodzie Jordanowa, Raby Wyżnej i Tylm anowej, 'podczas gdy na południu od strony Spiszą i na zachodzie od strony Orawy opierały się o polityczną granicę kraju z Węgrami i kościelną między diecezją krakowską a archidiecezją otrzyhom ską na Węg rzech.
Podstawow ym zagadnieniem dla problem atyki afiliacji kościołów parafialnych na Podhalu to rozwój osadnictwa na tym terenie i w ślad za nim idący rozwój sieci parafialnej. Obydwa te zagadnienia rozpracowano dość szczegółowo na
3 Syn o d u s dioecesana ab Casim iro Ł u b ie ń sk i Ep. Crac. celebrata
6 X 1 7 1 1 , C racoviae 1711, 14.
4 AK'MK (Ardhiwuim K urii M etropolitalnej w K rakow ie) n r 52
V isitatio decanatus N eoforiensis p er Jacobum La sk a lsk i decanum N eoforiensem a. D. 1765, k. 1— 33.
5 AKM M AEp. (A ota E p iscop alia d io e c e sis C racoviensis), v ol. 97, k. 167 nn.
[ 3 ] A F I L I A C J A K O Ś C IO Ł Ó W P A R A F I A L N Y C H 2 7 5
innym m iejscu 6. Celem jednakże lepszego zobrazowania pro blemu podamy kilka przekrojów podhalańskiej sieci parafial nej od 1350 do 1783 r., które uplaśtycznią w szkicow ym skró cie obydw a wspomniane uprzednio zagadnienia: osadnictwo i rozwój sieci parafialnej, która w w yniku działania praw de- m ograficzno-społecznych jest m. in. rezultatem funkcji osad nictwa.
Pierw szy znany przekrój sieci parafialnej w dekanacie no wotarskim z r. 1350 w ym ienia w obrąbie tegoż dekanatu (de kanat długopolski — późn. nowotarski) 14 parafii, których identyfikacja ze w zględu na łacińską term inologię nastręcza sporo trudności. Są to: N ow y Targ (Novum Forum), Stare Cło (Antiqum Teloneum), K likuszowa (Chochowsow), Szaflary (Sewfler), Waksmund (Wasniwdo), Harklowa (Phyfer), Czar ny Dunajec (Nigrum Fluvium ), Dębno (Clessino), Srom owce Wyżne (Sramovicz Superior), Sromowce Niżne, (Sramovicz Inferior), Szczawnica (Wylczysko), Krościenko (Krzesna), Tyl manowa (Villa Y w co n is)7 i zaliczony w r. 1350/51 do deka*- natu nowotarskiego G rywałd (Viridis S ilv a )8. Przekazy z ro ku 1354/55 w ym ieniają ponadto parafię M aniowy (Manove) 9. Nie posiadamy natomiast żadnego przekroju z XV w. Dane zaczerpnięte z Długosza są nie tylko nie pełne, ale i pod wieloma w zględam i błędne, dlatego należy się do nich usto sunkować bardzo ostrożnie. Przede w szystkim Długosz nie wym ienia w podziale adm inistracyjnym diecezji krakowskiej dekanatu nowotarskiego, chociaż czyni o nim wzm iankę w przytoczonym przez się dokumencie z 4 X 1448, mocą którego kard. Zbigniew Oleśnicki erygował archidiakonat są d e c k i10. Spośród 14 parafii istniejących w XIV w. Długosz w ym ienia
6 K u m o r , B., P ow stanie i rozw ój sieci parafia ln ej w M ałopol-
see P ołu d n io w ej do końca X V I w., P raw o K a noniczne (art. w druku),
7 M PV II,. 375 i 387 (brak w ty m o sta tn im N. Targu).
8 M PV II, 349.
8 M PV II, 432.
10 DBD ( D ł u g o s z J., L ib er b en eficio ru m dioecesis Cracovien-
sis) I, 567; por. K um or В., O rganizacja archidiakonalna w M ałopolsce Południow ej, P raw o K anoniczne, R. 2 (1959), n r 1/2, 405.
2 7 6 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [ 4 ]
tylko jedną N ow y Targ, a nadto i L u dźm ierz11. Nie znaczy to oczyw iście, by przemilczane przez Długosza parafie pod ówczas nie istniały.
Nabliższy po Długoszu przekrój podhalańskiej sieci parafial nej z 1513 r. w ym ienia aż 18 parafii; oprócz znanych z XIV w. w ystępują ponadto: Ostrowsko, Łopuszna, K luezkowce i Ludź mierz 12. Dalsze pięć przekroi z lat 1527, 1529, 1539, 1561 i 1577 w ym ieniają w sum ie 2 dalsze parafie: K am ien icę12a i bliżej nieznany „Gnojnik” 13. Trzeba jednakże stwierdzić, że i te przekazy nie są pełne. Podczas bow iem gdy w r. 1527 wym ieniono aż 20 parafii, to w r. 1561 było ich tylko 14 14. Najstarsza zachowana w izytacja kościołw podhalańskich z czasów biskupa Filipa Padniewskiego z 1565 r. podaje ich liczbę — 12 15, a K sięga relaksow anych beneficjów biskupa Piotra Tmickiego z 1529 r. w ym ienia tylko 10 p a r a fii16.
Przekroje w izytacyjne z lat 1596— 1763 dostarczają pod tym względem nie tylko m ateriału źródłowo pewnego; i zaprzy siężonego, ale i najbardziej pełnego. I tak w izytacja kard. Jerzego Radziwiłła z 1596 i biskupa Piotra Tylickiego z 1608
11 LBD III, 441, 443.
12 LR 1513 (A K apM K (A rch iw u m K a p itu ły M etrop olitaln ej w K ra k ow ie) R eg estru m contributionis per u n u m fertcm em a m arce argenti ad, cleru m a. D. 1513), k. 312'—'33.
I2a LR 1527 (A K apM K R eg e stru m contributionis personalis... pres- b itero ru m ta m cathedralium , qu a m parochialium ecclesiae Cracoviae ac ceterorum d eca n a tu u m a. 1527), k. 72.
13 LR 1527, Ik. 71’.
14 LR l'567x (A K apM K L ib er beneficiorum retaxatiorm m a. 1787), k. 40’— 41.
13 A K M K L ib er visita tio n is ecclesiarum in civita te ac Dioecesi Cracoviensi e x iste n tiu m auctoritate P hilippi Padrviewski Ep. Crac. a, 1565, 345—351; por. G l e m m a T., W izyta cje diecezji k ra k o w sk ie j z lat 1510—1570, „N asza P rzeszło ść” I (1946), s. 75.
16 LR 102:9 (A K apM K L ib er beneficio ru m re ta xa tio n u m e x com m issione R. D. P etri T o m icki Ep. Crac. ... o m n iu m ecclesiarum , be n eficio ru m ecclesiasticorum in dioecesi Cracoviensi co n siste n tiu m a. D. 1529 conscriptus), 271 (N ow y Targ), 387 (T ylm anow a), 388 (K am ienica),
388 (M aniowy), 4111 (K rościenka), 411 (Szczaw nica), 453 (O strow sko), 454 (W aksm und), 454 (Łopuszna), 454 (H arklow a).
[ 5 ] A F I L I A C J A K O Ś C IO Ł Ó W P A R A F IA L N Y C H 2 7 7
roku w ym ienia 19 kościołów parafialnych i filialnych, z któ rych Ochotnica i Czarny Dunajec (ten ostatni erygowany spowrotem po zaniku parafii w XIV w.) w ystępują po raz pierwszy, podczas gdy na podstawie tychże można stw ier dzić całkowity zanik parafii Długopole i Stare Cło 17.
Z XVII i XVIII w. oprócz kilku przekrojów w izytacyjnych (1611, 1618, 1639, 1723/28, 1765) posiadamy pierwsze urzę dowe w ykazy parafii podhalańskich, zamieszczone w statu tach synodalnych krakowskich z lat 1621 i 1711. Ordo et
num erus ecclesiarum saecularium et regularium in dioecesi Cracovîensi z r. 1621 w ym ienia 19 parafii w dekanacie no
wotarskim 18 i ty le samo podaje Starowolski w Ecclesiae
parochiales dioecesis Cracoviensis, załączonych do w stępu ży
ciorysów biskupów krakowskich 19. Liczba ta podnosi się do 23 w w ykazie synodalnym z 1711 r. ze względu na to, że dołączono do dekanatu nowotarskiego z dekanatu dobczyc- kiego parafie: Rabę, Rabkę, Jordanów i Łętownię 20. I wresz cie w przedzień pierwszego rozbioru Polski, jak to już uprzed nio zaznaczono, osiąga liczbę 28 kościołów parafialnych i filialnych.
Równocześnie z procesem rozwoju i rozbudowy podhalań skiej sieci parafialnej datuje się od połow y XIV w. już to całkowity zanik już to afiliacja poszczególnych kościołów parafialnych. Proces ten jest nie tylko sygnalizow any przez źródła od XIV do XVIII w., ale w w ielu wypadkach prze kazany „na żyw o” w stanie tworzenia się. Problem afiliacji kościołów nie jest jednakże zjawiskiem w łaściw ym tylko dla
17 W iz. 1595 (AICMK dep ozyt, A c ta visita tio n is deca n a tu u m Bobo- viensis, Sandecensis et N o v i Fori ad archidiaconaźum Sandecensem p a rtin en tiu m , a. D. 1596, n r 5), 47'— 67; Wiz. 1608 (AKM K V isitatio decanatus Sandecensis et N o v i Fori ex te rn a a. D. 1608, n r 5), s. 1—7'5.
18 R efo rm a tio n es generales ad clerum e t p o p u lu m dioecesis Craco
viensis p etin en tes ab M artino S zp szk o w sk i Ep. Crac, in synödo dioece- sana sancitae, C racoviae 1621, 3*5 (Syn. 1‘621).
18 S t a r o w o l s k i S., V itae a n tis titu m C racoviensium , G racoviae
1655, k. Ej.
2 7 8 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [δ]
Podhala; można go bowiem skonstatować w X i XI w. na Zachodzie w K rólestw ie zachodnio-frankońskim (Francja)21, w późniejszych wiekach na terenie cesarstwa niemieckiego 22 i w czasach now ożytnych na Śląsku 23.
Podhale jednakże posiada w łaściw y dla siebie charakter tego problemu. Podczas bowiem gdy w innych częściach die cezji krakowskiej zanik, w zględnie afiliacja parafii była naj częściej funkcją w yniku centralistycznych dążności w ielkiej własności ziem sk iej24 i sił w y zn a n io w y ch 25, to u źródeł przyczyny sprawczej tego samego zjawiska na Podhalu leżą zagadnienia natury geograficzno-osadniczej i ekonomiczno- -gospodarczej sytuacji pow stałych tamże placówek duszpas terskich.
Jedną z dalszych, w łaściw ych podhalańskiemu ośrodkowi cech om awianego zagadnienia jeśt jego „m asowość” ; w ięk szość bowiem z m iejscow ych okręgów parafialnych, istnie jących na przestrzeni od XIV do XVIII w. zupełnie zanikła, lub została afiliowana do mniej licznych parafii sui iuris. Z 15 parafii w ym ienionych w granicach dekanatu w r. 1577 — 5 spośród nich określonych jest jako desertatae (opuszczo ne) 26. Na 19 w ym ienionych przez w izytację Radziwiłłowską z r. 1596 parafii, zaledwie 5 z nich posiadało rezydujących duszpasterzy, zaś pozostałe 14 obsługiwane były excurrendo 27. Tę odrębność Podhala od pozostałej części archidiakanatu
21 D u m a s A., Les églises paroissiales, W; F l i e h e A., M a r t i n V., H istoire de l’église, F aris, 1948, V II, 277.
22 H a u c k A., K irchengeschichte D eutschlands, B e r lin 8 1954, IV, 55 n.
23 M i c h a e l E., Die schlesische K irch e u n d ih r P atronat im,
M itte la lte r u n te r poln isch em R echt, Zgorzelec 1926, 100, przyp. 47.
24 K u m o r В., Z a n ik parafii w M ałapolsce P ołu d n io w ej do ko ń
ca X V I w . (m aszynopis), 7—33.
25 K u m o r B., P rzejęcie rzy m sk o ka to lic kic h parafii w archi diakonacie są d e ck im przez K ościół praw o sła w n y, R oczniki Teol.-K anon.
t. IV (1957), z. 3, s. 18?—147.
26 LR Г577 (AK apM K L ib er beneficio ru m re ta x a tio n u m dioecesis
C racoviensis а. 1577), k. 103.
[7] A F I L I A C J A K O Ś C IO Ł Ó W P A R A F I A L N Y C H 2 7 9 sądeckiego zauważył już w r. 1608 w izytator kościelny z ra mienia ordynariusza krakowskiego Piotra Tylickiego, ks. Jan JanUszowski archidiakon sądecki, kiedy nazwał dekanat no wotarski receptacu lu m om nium apostatarum , a to z tej przy czyny, że kilka parafii w dekanacie było administrowanych przez ekszakonników w w ielu wypadkach nieprezentowanych przez patronów i nieinstytuow anych przez władzę kościelną 28.
Uposażenie parafii stanow iło w om awianym okresie za sadniczą podstawę prawną jej e g z y ste n c ji29. Ten w ażny elem ent podstawy m aterialnej istnienia parafii sui iuris nie zawsze na Podhalu odpowiadał m inim alnym wym aganiom współczesnego prawa kościelnego. To też stało się przyczyną znoszenia niektórych parafii na Podhalu i afiliowania ich do kościołów lepiej uposażonych. Takie zjawiska sygnalizują również źródła z terenu diecezji włocław skiej i płockiej w XV i XV w .39
Na początku XVI w. problem uposażenia parafialnych koś ciołów nabrał znaczenia ogólnopolskiego i znalazł wyraz w uchw ale synodu prowincjalnego w Piotrkowie w r. 1510, gdzie postanowiono, że „łączenie kościołów parafialnych z po wodu uposażenia zastrzega się dla ordynariuszów” 30a, jak rów nież w bulli pap. Leona X Sacrosanctae universalis ecclesiae z dn. 9 V I I I 1515, skierowanej na ręce prym asa Polski arcybis
28 W iz. 1608, s. 1 im .
29 S c h m i d H. F., Die re ch tlich e n G rundlagen der P farrorganisa-
tion a u f w e stsla visc h em B o d en u n d ihre E n tw ic k lu n g w ä h ren d des M ittelalters, W e im a r 1938, 2 nn. (cała p ra c a je st p o św ięcan a tem u
problem ow i).
39 A rc h iw u m G łów ne A k t D aw nych, W arszaw a, M e try k a K oronna, vol. 46, к. 13Θ (22 И 1095) — ecclesia v illa e Szczepanki p r o p te r exu ig u i- tatem p ro v e n tu s ecclesiae p aro c h iae Ł asin en sis in P ru s s ia in c o rp o ra tu r ”. P or. Z a c h o r o w s k i S., Ja k u b b isku p p ło c ki i jego działalność
ustaw odaw cza i organizacyjna 1396—1425, K ra k ó w 1915, 144 (11409 —
zanik p a ra fii w N ow ogrodzie diec. płockiej z b ra k u odpow iedniego uposażenia).
30a S ta tu ta sy n o d a lia d ip e ce san a s. ecclesiae W ratislaviensis. E d М. MontbaCh, W ra tisla v ie ae 1855, s. 1ί19.
280 K S . B O L E S Ł A W K U M O R
[8]
kupa gnieźnieńskiego Jana Ł ask ieg o 31. We wspom nianej bulii pisze papież, że tak w Polsce, jak i sąsiednich prowincjach ko ścielnych „liczne kościoły parafialne są opuszczone tak, że jeden proboszcz otacza troską duszpasterską 2 lub naw et 3 kościoły parafialne i trudno znaleźć kogoś, ktoby zechciał podać się na te opuszczone parafie ze względu na szczupłość ich upo sażenia” 32. Mając to na uwadze Papież zezwala ordynariu szom, by „takie kościoły opuszczone za zgodą patronów tych że kościołów... łączyć wzajem nie jeden z drugim już to na zawsze, już to do końca życia danego proboszcza”, dodaje jednakże tę klauzulę, aby „dla uniknięcia zgorszenia i dla zbawienia dusz” rektorzy takich kościołów połączonych w w iększe uroczystości odprawiali Służbę Bożą w obydwu k ościołach33. Bulla ta została przyjęta w Polsce na synodzie prowincjalnym w r. 1527 i wznowiona w r. 1589 34.
Tworzone w pierwszej połowie XIV w., względnie później, nowe okręgi parafialne na Podhalu uposażano najczęściej „półłankiem ”, lub jednym łanem z ie m i35, z w yjątkiem pa rafii w Nowym Targu, której beneficjum obejmowało dwa łany z ie m ise. Niektórych wypadkach mówią źródła, że „kościół ma bardzo ubogie uposażenie”, lub „niewystarcza
31 C onstitutiones sy nodorum pro vin cia liu m autho rita te synodi pro
vincialis G em bicianae per deputatos recognitae, ju ssu e t opera Joannis W ę ż y k A rchiepp. G nesnensis editae, C racoviae 1701, 318—329.
32 Tam że, 320 — ....multae ecclesiae c u ra ta e quasi desertae, ita u t u n a v ix aliq u a n d o d u a ru m a u t triu m d o m o ru m c u ra m h ab e at, n ec qui eas ob curae, fru c tu u m te n u ita te m o b tin e re v ellent, re p e rire n tu r.
33 Tam że, 322 n.
34 Tam że, 319—329 ; D ecretales su m m o ru m P n tific u m pro Regno
Poloniae et co n stitutiones syn o d o ru m p ro v in cia liu m et dioecesanorum R egni ejusdem , P o zn ań 1869, I, 267.
35 KD M P II, n r 584 (Srom ow ce N iż n e — dim id iu m m a n su m p ro ecclesia; Tam że, I, 175 (Długopole —■ ecclesiam cu m uno m an so libero... d otavim us); Tam że, I, 198 (D ębno — ecclesiam ... u n o m anso franoo- nico... d otavim us); K D KK, I, 366 (Kruiszów — u n u m m a n su m pro ecclesia).
36 KD M P II, 2ilil — a ttrib u im u s in su p e r ecclesiae d uos m ansos liberos.
[ 9 ] A F I L I A C J A K O Ś C IO Ł Ó W P A R A F I A L N Y C H 2 8 1
jące” 37, inne natomiast inform ują o uposażeniu parafii w dziesięciny zbożowe i „naturalia” 38. Tym czasem uposaże nie kościołów w południowej części diecezji krakowskiej poza Podhalem obejm owało najczęściej 1 ł a n 39, lub dw a łany z ie m i40, a tylko w w yjątkow ych wypadkach fundator przy dzielał nowej parafii trzy ła n y 41. N ie spotykam y natomiast poza jednym wypadkiem wspom ianym przez Długosza (Tro pie) k. Nowego Sącza faktu uposażenia parafii całą wioską 42. Kościół bowiem przyw iązyw ał dużą w agę do podstaw ma terialnych egzystencji samoistnej parafii. Dlatego kiedy w XIV stuleciu, zwłaszcza za czasów Kazimierza W ielkiego rozwój organizacji parafialnej na terenach południowej części diecezji krakowskiej sięgnął szczytowego rozkwitu, ustawo
37 Wiz. 1596, fc. 5i2 ecclesia... 'dotem h a b e t e x ig u am (Grywałd:); Tamże, k. 59 — h a e c ecclesia... n e q u e su fficie n tem db tem p ro eo (rec tore ecclesiae) habet.
38 K D M P I, 16 (Ludźm ierz) — D ecim as d e toto n em o re e t de om nibus sylvis, que n u n c et in p o ste ru m e x tirp a ri .posterunt eid'em eccle- sie liberalliter oonferendo. K D M P I, 194 (Ludźm ierz)... volum us... pro ecclesia b ea te M arie V irginis ibidfem... -a sc u lte to et a cmettionifbus
octo m e n su ra s silig in is e t octo a v e n e e t ligna. K D M P I, 108 (Dębno
k/N. Targu) —■ ... a q u o lib e t m a n so ip so ru m (scultetorum . d e D ębno et H arklow a) p e r u n u m fe rto n e m anouatim . ... p ro d ecim a solvant, K DKK I, 366 (K rauszow ) — ... v illa n i .. de la n eis p e r u n a m m e n su ra m avene cum tr ib u s pullis... ac d ec im a m volum us e m e :hones ... pro ecclesia d e la n e o d u o s m e n su ra s siliginis to tid em avene, d e se u tte ti laneo to tid em ....dare te n e b u n tu r.
39 KD M P I, 211 (Żarnow iec); III, 677 (K am ienica); I, 235 (S ta ra S tróża); III, 686 (Osobnica); AGZ III, 3 (Piw niczna); K'DP III, 223 (Libusza); KDM P III, 694 (Sietnica); HI, 696 (Kobyle),; III, 708 (Żukow ice); III, 718 (DzWo? now a); K D T 91 (Skaw ina); KD M P I, 278 (Jerzm anów ); III, 800 -{Mro w ia); III, 823. 827 (B ystra); por. H. F. Scihmid, dz. c., 535 przyp. 3.
40 KD M P I, 282 (N iedanow a); III, 685 (Paleśnica) ; K D P I, 203 (W ysoka); K D M P III, 697 (M row ia); K D P I, 213 (Sitóifc); KD P III, 258 (Jodłow a); K D M P I, 314 (Ropczyce); por. H. F. S ch m id ,dz. с., 235 przyp. 4.
44 KDM P III, 789 (Kobyle); I, 231 (Rzezawa).
42 L.B.D II, 248 —■ v illa h a b e n s eccl'esiam pa.roc'hialem in se S. Sw e- rad o alias Z oraw do dicatam , cuius p ro p rie ta s p e r tin e t a d p le b an u m .
2 8 2 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [1 0]
daw stw o synodalne biskupa krakowskiego Bodzanty (1359) w ysunęło zagadnienie uposażenia jako jeden z zasadniczych czynników przy fundacji nowej parafii. „W celu, aby Służba Boża powiększała się za naszych d n i — czytam y w statucie
De erigendis ecclesiis ad vota nobilium — zobowiązujem y się,
aby, jeśli którykolw iek z rycerzy zatroszczy się o odpowiednie utrzym anie dla kapłana, niezwłocznie ufundować kościół w jego dobrach” 43. Podobnie problem ten został ujęty na synodzie prowincjalnym w Kaliszu w r. 1420 za pierwszego prym asa Polski Mikołaja Trąby, gdzie postanowiono, „aby nie erygowano now ej parafii bez odpowiedniego uposa żenia”44.
Uposażenie kościołów na Podhalu w porównaniu z pozosta łym terytorium archidiakonatu sądeckiego, w skład którego wchodził od 1448 r. dekanat nowotarski, było w rzeczyw is tości o w iele uboższe i daleko mniej rentowne. Warunki kli m atyczne i żwirowato-gliniaśta gleba polodowcowa nie sprzy jały uprawie r o li45, w wypadku zaś przeciwnym dawały w wyniku o w iele m niejszą dochodowość, aniżeli pozostałe tereny archidiakonatu. W ydajność jednego łanu na Podhalu była nie wielka. Nie w iele polepszyły sytuację gospodarczą parafii i plebana obowiązki dziesięcinne nie tylko na skutek m ałej w ydajności gleby, lecz również z przyczyny bardzo rzadkiego osadnictwa. Ilość miar pszenicy, względnie owsa była uzależniona przede w szystkim od ilości łanów km iecych, tych zaś, jak to wskazują rejestry poborowe z lat 1581, 1629
43 Et ut d iv in u s c u ltu s n o str is temiporifoue augeatur, p rom ittim us, q u od u b icu m q u e q u is n o b ilis con gru am su sten ta tio n em p resb y tero a ssig n a re cu raverit, e id e m ecc le sia m in b o n is s u is tu n d ab im u s in d ila te, par. S c h m id H. F., dz. c., 6415 n.
44 S ta tu ty synodalne w ielu ń sk o -k a lisk ie M iko ła ja T rą b y z r. 1420. Wyd. J. F fja łe k i A. V etulani, Kraików 1951, 74.
45 D o b r o w o l s k i Κ., N ajstarsze o sadnictw o Podhala, Lw ów 1935, s. 3; H ołub-P acew iczow a Z., O sadnictw o pa sterskie i w ę d ró w k i
[11] A F I L I A C J A K O S C IO L Ö W P A R A F I A L N Y C H 2 8 3
i 16 8 0 46 i w izytacja Radziwiłłowska z 1596 r. była nie w iel ka ilość.
Tę m inim alistyczną sytuację gospodarczą parafii podha lańskich pogarszały zdarzające się sporadyczne wypadki za garnięcia ziem i plebańskiej przez sołtysów i osadników, jak to miało m iejsce w Sromowcach N iż n y c h 47, czy też nie od dawanie mesznego m iejscow em u duszpasterzowi, jak notują to źródła o Kluszkowcach 48.
Nie m niejszą rolę odegrał w pierw szych dwu wiekach czyn nik osadniczy. W połowie XIV w ieku rejestry świętopietrza wym ieniają w granicach Podhala nowotarskiego 14 kościo łów p a rafialn ych 49. W tym sam ym czasie według obliczeń Ładogórskiego na obszarze tych 14 p a r a fii50 o łącznej ilości 1 566 km 2 żyło zaledwie 1 740 osób (czyli na jedną parafię przypadało przeciętnie 116 o só b )51. W porównaniu z innym i dekanatami południowej części diecezji krakowskiej, zwłasz cza z sąsiednimi, była to liczba nie wielka. W tym samym czasie rzadko zamieszkały dekanat oświęcim ski, nie w iele większy pod względem terytorialnym (1 667 km2), obejm u jący 22 parafie liczył 8 700 ludności. Większe pod względem terytorialnym (o około 50%) dekanaty szczyrzycki i sądecki (pierwszy 2 180 km 2, drugi — 2 241 km 2) posiadały o około 20 razy w yższe zaludnienie od Podhala (dekanat szczy rzycki — 30 836; dekanat sądecki — 25 024) 52.
46 Rej. pob. 1581 (Ź ródła D ziejow e t. X IV . M ałopolska I. IM. Wyti. A. P aw iń sk i, W arszaw a 1886), 46 n., 146 mn.; Rej. pob. 1629 (R e je str p o
borow y w o jew . kra ko w skie g o z r. 1629. Oipracowali W. Dom in, J. K olasa,
E. T rzyna, S. Zyga. Red'. St. Inglót, W rocław 1956), 226 n n .; Rój. pob. 1680 (R e je str poborow y w o jew . kra ko w skieg o z r. 1680. O prać. E. T rzy na, S. Zyga. Red. St. Inglot, W rocław 1959), 236 nn.
47 DR 1577, k. 103 —■ E c d e s ia dfesertata eo, quod sc u lte tu s dum incolis a g ru m p le b a m le m occuipavit.
48 T am że, к. 102 — Ecclesia dfesertata, quia coloni no n e x tra d e n t m issalia.
49 M PV И, 375, 386.
50 L a d o g ó r s k i T., S tu d ia nad zaludnieniem , P olski X I V w., W rocław 1958, 194 n. w y m ie n ia ty lko p a ra fii 10.
51 Tam że, s. 194.
2 8 4 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [1 2 ]
Stosunkowo nie w iele lepiej przedstawiała się sieć demo graficzna również w XVI stuleciu. Okręgi parafialne poza nielicznym i w yjątkam i (Ludźmierz, Harklowa, Szaflary) jesz cze pod koniec XVI wieku obejm ow ały nie w ięcej, jak jedną w zględnie dwie wioski 53. Rzadkie osadnictwo było charakte rystyczną cechą w si podhalańskiej. Przykładowo można przy toczyć w ieś Sromowce; w r. 1581, 1629 i 1680 posiadała
2V2 łanów km iecych, 4 zagrodników bez roli i 2 kom ory bez b y d ła 54. Podobnie przedstawiała się sytuacja gospodarczo- osadnicza w pozostałych wioskach podhalańskich. W tym sa m ym czasie jednowioskowy okręg parafialny w Gwoźdźcu k/Czchowa obejm ow ał 13V2 łanów km iecych, 3 kom ory bez bydła, 2 rzem ieślników i 1 rolę karczemną 55.
W izytacja Radziwiłłowska z r. 1596 nie podająca z reguły w innych wypadkach żadnych danych dem ograficznych, od nośnie Podhala skrzętnie inform uje prawie o każdej parafii, podając w rodzaju osobliw ej ciekawostki: „Dębno ... parafia obejm uje 16 km ieci i 10 zagrodników”; „Kluszkowce ... 5 kmie ci i 9 zagrodników”; „Łopuszna ... 11 kmieci, 11 zagrodników i sołtys”; „Sromowce Niżne i W yżne ... 10 km ieci i tyleż zagrodników” 56.
Pod względem dem ograficznym sytuacja na Podhalu po prawiła się znacznie w XVIII w. W izytacja z 1765 informuje o w ydatnym wzroście ludności. I tak w trzechwiośkowej parafii Harklowa w r. 1757 przystąpiło dó K omunii w ielka nocnej około 600 o s ó b 57; w czterowioskowej parafii Ludź mierz w r. 1765 — 850 o s ó b 58, w trzechwioskowej Białce
53 Rej. po'b. 1581, 145.; W iz. 1596, k. 47 a n .
и Rej. pob. 1581, 145; Rej. poib. № 9 , 226; Rej. pob. 1680, 238. 55 R ej. pob. 1581, 142; Rej. pob. <1680, 229.
56 Wiz. 1596, k. 57 (Dębno); k. 56 (Kluszlkowce) — a d ecclesiam p e rtin e n t ta n tu m 5 cm ethones e t 9 h o rtu la n i in. eadem v illa; k. 59 (Łopuszna) — ad ecclesiam p e rtin e t u n ic a v illa Łopuszna... 11 cm etho n es e t 11 h o rtu la n i, 1 sc ü lte tu s; k. '54 (Srom ow ce Niżne) — a d paro chiam p e rtin e n t ... decem colones co n tin en s e t totid em h ortulanos.
57 Wiz. 1765 (AKMK n,r 52 V isitatio decanatus N eoforiensis per
Jacobum L atalstó d ecanum N eo firien sem 1765), k. 6.
[ 1 3 ] A F I L I A C J A K O Ś C IO Ł Ó W P A R A F I A L N Y C H 2 8 5
w r. 1765 — 1440 osób 59, zaś w siedm iowioskowej Łętowni w r. 1765 — około 3 0 0 0 60. X V III-w ieczny przyrost i zagęsz czenie ludności na Podhalu w płynął bezpośrednio i pozytyw nie na zahamowanie procesu afiliacji parafii. Zanim jednakże to nastąpiło w XVIII w., dekanat nowotarski w okresie od XIV do XVII w. przeszedł szeroko zakrojony i długotrwały proces znoszenia i afiliacji parafii.
Oczywiście, że przy tak nieznacznym zaludnieniu w pierw szych dwu wiekach, od którego w dużej mierze zależna była nie tylko praca duszpasterska, lecz także, jak to już uprzed nio wspomniano, uposażenie dziesięcinne parafii, nie sprzy jało stabilizacji organizowanych tu ustrojów parafialnych. W połączeniu zaś z problemem uposażenia tworzyło zasadni czą przyczynę zaniku, lub . afiliacji sam oistnych okręgów parafialnych.
Pod w pływ em tych sw oistych warunków podhalańskich rozpoczął się w dekanacie nowotarskim proces kum ulacji be neficjów. Pierw szym etapem prawnym tego zjawiska była unia personalna (jeden proboszcz na kilka parafii), a dalszym przenoszenie praw parafialnych do kościoła lepiej uposażo- nego i afiliacja parafii sui juris już to w drodze form alnego dekretu biskupa, już to na skutek przedawnienia. W ten spo sób powstało na Podhalu kilkanaście kościołów filialnych na gruncie dawnych niezależnych parafii, a naw et wypadki całkowitego zaniku tak parafii, jak i dawnych kościołów parafialnych.
W pierw szym rzędzie należy zanotować całkowity zanik od drugiej połow y XIV w. parafii Czarny Dunajec, której brak we wszystkich następnych przekrojach źródłowych cy towanych uprzednio aż do r. 1596; parafię erygow ał dopiero 28 VII 1606 kard. Barnard M aciejow ski61. Można się tylko domyślać z braku konkretnych przekazów źródłowych, że przyczyny natury dem ograficzno-ekonom icznej zaciążyły na jej egzystencji.
59 T am że, k. 7.
2 8 6 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [ 1 4 ]
Parafia Dębno Spiskie, znana ze źródeł X IV -w ieczn y ch 62, zanika całkowicie w źródłach w XV i XVI w. Dopiero, w izy tacja Radziwiłłowska z 1596 r. informuje, że „kościół... w Dęb nie... adm inistruje proboszcz, a raczej jego wikariusz w Ma niowach 63. N ie była to jeszcze inkorporacja parafii, ale tylko unia personalna — pierw szy etap do afiliacji. W r. 1608 wi zytator ks. J. Januszew ski zauważa, że „w Dębnie jest ten sam pleban, co i w Harklowej ... a to z powodu szczupłości uposażenia, które nie starczy na utrzym anie osobnego ple bana” 64 — drugi etap do afiliacji. Formalna inkorporacja — czyli trzeci etap afiliacji nastąpił dopiero 27 IV 1630 na mocy dekretu biskupa Marcina Szyszkow skiego, który ob egesta
tem in reaedificanda ecclesia in Dębno w cielił ją do okręgu
parafialnego M aniowy 65.
Okręg parafialny w Nowym Targu „wchłonął” do r. 1550 aż 6 parafii. Szeroko niejako zakrojonym w stępem do tej akcji b ył dekret biskupa krakowskiego Jana Konarskiego z dnia 2 6 X 1 5 1 9 , który za uprzednią zgodą króla Zygm unta Starego (19 X 1519) znosił równocześnie 4 parafie podhalańskie i w cie lał je do parafii Now y Targ, uzasadniając takie zarządzenie racjami podanymi uprzednio przez nas. „Znając tedy — czy tam y w dekrecie biskupim — stan kościołów parafialnych w Ostrowsku, Szaflarach, Waksmundzie i Długopolu, że z po wodu szczupłości uposażenia wierni tychże parafii nie mogą utrzymać należycie kapłanów, którzy by ich otoczyli należną troską duszpasterską, z zaniedbania zaś tejże rodzi się w iel
61 AEp. vol. 36, к. 494'— 499; A rc h iw u m p ara f, w C zarnym D u najcu, L iber ju riu m et m unim entorum ecclesiae parochialis in Czar ny Dunajec cura et im pensis Joannis Cantii L a tk iew icz eju sdem eccle siae praepositi an. 4777 com paratus, s. 1—fi.
62 K DM P I, 198; M PV II, 375.
63 Wiz. 1596, k . , 57 ...eocleeia ... a d m in is tra tu r p e r ..plebanum in M aniow y ... sa ep iu s a v ic ario Mamioviensi officiatur.
64 Wiz. 1608, 3)1 —■ Pleibanus idem , qui in G hortlow a de quo in feriu s (serm o); oto te n u ita te m p ro v en tu u m h u iu s ecclesiae plebamus p ro p riu s im Dembmo esse no n potest.
[ 1 5 ] A F I L I A C J A K O S C IO L Û W P A R A F I A L N Y C H 2 8 ?
kie niebezpieczeństwo dl-а zbawienia dusz ... przeto tym i przyczynami przekonani, za wyraźną zgodą najjaśniejszego króla Polski Zygm unta jako kolatora tychże kościołów, po w yższe kościoły parafialne niniejszym pism em przyłączam y i inkorporujemy do parafii N ow y Targ” 66. Równocześnie w tym sam ym dokumencie biskup zobowiązał proboszcza nowotarskiego do utrzym ywania odpowiedniej ilości kapła nów, którzy by m ogli sprostać tak powiększonym obowiąz kom duszpasterskim. Trzeba tu dodać, że w Długopolu nie tylko parafia, ale i kościół niebawem zniknął całkowicie; Waksmund i Szaflary pozostały na prawach filialnych do końca naszego okresu, zaś Ostrowsko od 1539 r. posiada znów pełne prawa parafialne 67.
Dalsze parafie inkorporowane do okręgu parafialnego w No wym Targu to Stare Cło w latach 1527 — 1539 68 i K liku szowa po roku 15 3 9 89. Podczas gdy pierwsza zanikła całko wicie wraz z kościołem w następnych latach, to· Klikuszowa straciła prawa parafialne na skutek „opuszczenia” parafii
65 A rc h iw u m G łów ne Aikt D aw nych. M etry k a K o ro n n a (W arsza wa), vol. 33, к. 4SI, AEp. vol. 10, k. 78’—79; Archiwum ! p a ra fia ln e w No w ym T argu, L iber docum entorum ecclesiae N eoforiensis (z X V III w.), n r 2 —■ C ognitoque q u a lite r ecclesiae parodhialfes in O strow sko, S zaflary, W axm und e t D ługopole p ro p te r p ro v en tu u m ex iq u ita te m e t te n u ita tem , sacerdotes ad däbita illis e t ommilbus eis sutoiectis e t adiacentitous, obsequia e t se rv itia ac cu ras p e ra g e n d a s s u s te n ta re e t su stin e re non valeant, m ag n am n eg lig en tiam ac p eric u lu m ... in a n im a ru m cu ra m a t sa lu te Chiristiifidelium p ra e fa to ru m su b e u n t; u n d e n o s p erm oti p ra e fatas ecclesias p aro c h iale s ... d e expresso consensu e t v o lu n ta te se re nissimi e t in v ictissim i d om ini e t d om ini S igism udi Dei g ra tia regis Poloniae p ra e fa ta ru m ecclesiarum p aro d h ia liu m co llato ris ecclesiae e t parochiae in N ovum F orum a n n e e ta re e t in c o rp o ra re ... p r o u t e t per p raesentes annectim us... cuiquldem pletoano in N ovo F o ra e t suis sucessoriibus p r a e fa ta ru m eccfesiarum e u ru m an im aru m , adlm inistra- tionem sp iritu a liu m e t eorum p aro c h ia n o ru m e t regim en tem p o raliu m adiungim us p e r p ra e se n te s perpetuo.
67 L R 1539, k. 29; Wiz. 1596, (k. 59'—60'. 68 L R 1527, k. 72 w y stę p u je p o r a z o statni.
68 AEp. vol. 55, k. 9741; Arohiiw. p a ra f, w N ow ym T argu, L ib e r documentorum, n r 22.
2 8 8 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [16]
(ecclesia deser tata), lub też sam owolnego przyłączenia jej do No'wego Targu przez tam tejszego proboszcza. Zdaje się na to wskazywać dekret biskupa krakow skiego Piotra Gem- bickiego z 29 X 1649, który dopiero wówczas form alnie afilio w a ł parafię w K likuszowej do Now ego Targu.
Na pew ien okres czasu w XIV w. została wcielona do pa rafii nowotarskiej cysterska parafia w Ludźmierzu, istnie jąca na Podhalu od pierwszej połow y XIII w. Jeszcze w r. 1333 parafia posiada prawa parafia ln e70, podczas gdy dokum ent z r. 1353 zalicza ją do parafii w Nowym T a rgu 71, co potwierdzają rejestry świętopietrza, nie w ym ieniające pa rafii ani jednego razu. Prawdopodobnie na przełomie X IV /X V stulecia Ludźmierz otrzym ał spowrotem dawne pra w a parafialne i w takim charakterze jest w ym ieniona przez Długosza w XV w . 72.
W tym samym czasie powstaje i po roku 1382 zupełnie zanika parafia w Krauszowie, w cielona - następnie do wzno wionej parafii w Ludźmierzu 73.
Od drugiej połow y XVI w. upadło w podobny sposób 6 dalszych parafii podhalańskich: Sromowce Niżne, Łopuszna, Grywałd, K luszkowce, Szczawnica i Sromowce Wyżne. We w szystkich tych wypadkach proces afiliacji przebiegał przez te same etapy: parafia opuszczona (desertata), zlecenie admi nistracji kościelnej opuszczonej parafii sąsiedniem u probosz czowi i prawna formalna, czy zwyczajow a afiliacja kościoła. Spis kościołów diecezji krakowskiej z r. 1577 informuje, że parafia w Sromowcach Niżnach „jest opuszczona, ponie w aż m iejscow y sołtys wraz z mieszkańcami w si zagarnął
uposażenie m iejscow ego plebana” 74. Do końca XVI w. nie byïo tu instytuow anego plebana; prawna administracja pa rafii spoczywała w rękach najbliższego proboszcza, rezydu jącego' w Sromowcach W yżnich. Faktycznie zaś w obydwu
7° K DM P I, 194. 71 K D K K I, 196. 72 LBD III, s. 44)1. 73 К DICK I, 196, 366. 74 IvR 1577, k. 193.
[ 1 7 ] A F I L I A C J A K O S C IO Ł O W P A R A F I A L N Y C H 2 8 9
kościołach w Sromowcach W yżnych i Niżnych pełnił Służbę Bożą „Jakub apostata z klasztoru kartuzów w Lechnicy, który przed przybyciem wizytatora ' schronił się na Węgrzech (w Lechnicy)” 75. Z uwag w izytatora możem y wnioskować, że ekszakonny ksiądz Jakub nie posiadał jurysdykcji ordy nariusza krakow skiego (Lechniea leżała w obrębie archidie cezji ostrzyhom skiej na Węgrzech), a co za tym idzie i pre zenty patrona obydw u kościołów, króla polskiego. Takie w y padki nie b y ły czym ś odosobnionym na Podhalu; ta sama w izytacja inform uje o podobnej administracji parafii Harklo wa i Szaflary. W r. 1596 parafia Harklowa, jak inform uje ks. K rzysztof Kazimierski prepozyt kolegiaty tarnowskiej i wizytator kardynała J. Radziwiłła, „nie ma własnego pro boszcza, administruje nią ks. Sebastian a Rosa apostata z klasz toru augustiańskiego św. K atarzyny w K rakowie” 76. Kiedy w r. 1608 ks. J. Januszowski zapytał w czasie w izytacji m iej scowych chłopów o proboszcza, to ci pod przysięgą stw ier dzili, że „był tu przed 10 laty rezydujący proboszcz niejaki ks. K lem ens, lecz od chw ili jego rezygnacji parafią kierują tylko wagabundzi i apostaci aż do obecnego administratora ks. W awrzyńca Chwostanka” 77. Podobne informacje przekazał tenże w izytator odnośnie parafii w S zaflarach78. Ten sam
75 Wiz. Γ5-96, k. 52 n. H aec ecclesia c a re t rec to re , sed a v ariis p resb y teris a d m in is tra tu r; n u n c a d m in is tra tu r a Jacobo A p o sta ta ex m onasterio C arth u sian o , qui a n te a d v e n tu m v isita to ris te rtia die reee- ssdt in U n g aria in v illa Ledhnice, e t m a n e b a t in S u p erio ri Srom ow ce circa ecclesiam .
78 W iz. 1596, k. 58 ... ecclesia... n u n c v a c a t su o rectore, a d m in i s tra tu r au tem p e r Setoastianum a R osa a p o s ta ta m ab o rd in e divi A ugustini ex m o n a te rio S. Catiharinae...
77 W iz. 1608, 34 — De legitim o pleb an o in te rro g a ti (parodhiani)... sub iu ram en to se m em in isse a 10 a n n is q u en d a m C lem entem p lebanum ligitim um resid en tem , sed p o st cessione e ju s om nes iam v agabundi et a p o sta ta e sa c ra m e n ta a d m in is tra b a n t u sq u e a d m o d e rn u m com m en- dariu m L a u re n tiu m C hw ostanek.
78 W iz. 1608, 66 P le b a n u s c irc a h a n c ecclesiam a d ae em anniä nullus Tiigitimus ... fu it, sa lte m p resb y te ri vagi e t a p o s ta ta e ...
2 9 0 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [ 1 8 ]
zresztą wizytator nazwał w łaśnie wówczas cały dekanat no wotarski „schroniskiem wszystkich apostatów” 79.
Przedłużająca się na długie lata administracja parafii Sro mowce Niżne zaważyła negatyw nie na jej dalszym istnieniu. W r. 1608 ks. Januszowski notuje, że przy kościele parafial nym w Sromowcach Niżnych nigdy nie było własnego pro boszcza, ale obydwom a kościołami kierow ał zawsze jeden kapłan, ponieważ Sromowce Niżne są filią dołączoną do Sro m owiec W yżnich” 80. Było to już urzędowe stwierdzenie afilia cji. Rzecz godna uwagi, że niebawem i Sromowce Wyżnie zostały uzależnione w podobny sposób od parafii Krościenko. K iedy w r. 1639 w izytator z ramienia ordynariusza krakow skiego Jakuba Zadzika bawił znów na Podhalu zauważył, że „obydwa kościoły w Sromowcach Niżnych i Wyżnich są od roku zupełnie opuszczone ... wprawdzie niejaki ks. Jakub Łabęcki jest form alnym proboszczem, ale ponieważ posiada poza granicami K rólestw a inną parafię w archidiecezji ostrzy- hom skiej, dlatego zupełnie nie troszczy się o obydwa kościo ły — nullam prorsus habet curam; Służbę Bożą odprawiają w kościołach od czasu do czasu kapłani podróżujący przez Sromowce na W ęgry” 81. I znów tym razem cały problem znalazł rezultat w stw ierdzeniu wizytatora w r. 1723, że „kościoły w Sromowcach W yżnich i Niżnich należą do parafii Krościenko i M aniowy” 82.
та W iz. 1608, 57.
80 Wiz. 1608, 28 C irca h a n c ecclesiam n u m q u a m fu it p ro p riu s (rector), un u s en im h a s d u a s ecclesias S u p erio re m et In fe rio re m Sro m ow ce g u b ern a b at, q u ia v id elicet h a e c ecclesia In fe rio ris a d d ita est pro filia S uperiio ri ecclesiae Srom ovieensi.
81 Wiz. 1639 (AK apM K n r 43 V isitatio decanatus N eoforiem is an. 1639), k. 329 n. — Ecclesia a b un o an n o plus m in u s d e s e rta ta ... rector Jacobus Ł abędzki in dioecesi S cepusiensi (sic!) e x tra R egnum hab et a lia m p aro c h iale m ecclesiam . De istis d u o b u s neimper In fe rio ri et S u p erio ri S rom ow ce, ta m parochialem , q u am filia lem n u lla m p ro rsu s h a b e t curam .
82 Wiz. 1723/28 (AK apM K n r 60 V isitatio in terna et extern a Officia- latus Sandecensis p er Josephum de Z akliczyn Jordan ... a. 1723 28), 11— 12, 17—18.
[ 1 9 ] A F I L I A C J A K O S C IO Ł O W P A R A F IA L N Y C H 2 9 1
W XVI w. afiliowano do parafii M aniowy sam oistny okrąg parafialny w Kluszkowcach, pow stały przed r. 1513. W ym ie niona w Spisie kościołów parafialnych w r. 1577 parafia Kluszkowce „nie posiada w łasnego duszpasterza, ponieważ m ieszkańcy nie chcą oddawać m esznego” 83. W r. 1596 w izy tacja Radziwiłłowska informuje, że dawna parafia jest na prawach filii w stosunku do kościoła m acierzystego w Ma niowach 84.
W r. 1577 parafia Łopuszna była „opuszczona”, dwadzieścia lat później (1596) w izytator stwierdza, że jest administrowana przez proboszcza z Ostrowska, a w r. 1608 zanotowano, że „posiada tego samego proboszcza co i w Ostrowsku, ponie waż od dawna została afiliowana do tej parafii” 85. Podobne etapy ku afiliacji przechodziła parafia G rywałd w latach 1577 — 1608, włączona ostatecznie do okręgu parafialnego K rościenko86. Przy tej okazji archidiakon sądecki Januszew ski zanotował, że „piąć kościołów t. j. Tylmanowa, Ochotnica, Krościenko, G rywałd i Szczawnica posiada tego samego pro boszcza ..., a to z powodu bardzo małego uposażenia odnoś nych parafii i ich nie w ielkiej od siebie odległości” 87.
Odosobniony nieco i lepiej naśw ietlony przekazami źródło wym i jest przebieg afiliacji parafii w Szczawnicy. Parafia ta istniejąca od XIV w . 88 została 14 VII 1529 przez biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego „ze względu na ubogie
upo-83 LR 1577, k. 102 ... ecclesia d ise rta ta , q u ia coloni non e x tra d e n t m issalia.
84 Wiz. 1596, k. 56 Ecclesia filia lis p aro c h ialis ecclesiae in M aniow y. 85 LR 1577, к. 103 — Ł opuszna ... d e s e rta ta , a d m in is tra tu r sa c ra m e n ta p e r p aro c h u m in O strow sko; Wiz. 1596, k. 59 — Ecclesia c a re t plebano e t a d m in is tra tu r p e r p resb y te ru m , qui m a n e t in (Ostrowsko vicina ecclesia; Wiz. 1608, 37.
86 LR 1577, k. 103; iz. 1596, k. SI'—©2; Wiz. 160», 1 4 -4 6 .
87 W iz. 1608, 16 — N otan d u m e s t h a s q u in q u e ecclesias p ra e fa ta s scilicet in T ylm anow a, in O strow sko, in K rościenko, in G riw ald, in Szczaw nica g u b e rn a ri aib u n o M a rtin o D ylow ski, v id e lic e t parocho T ylm anoviensi ... exiguos enim vel n u llos fe re iproventus h ab e n t.
2 9 2 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [20]
sażehie i ubóstwo m iejscow ego proboszcza” inkorporowana na czas życia ks. Marcina proboszcza krościeńskiego do pa rafii K rościen ko89. Już w r. 1577 zanotowano, że „parafia w Szczawnicy jest opuszczona a Sakram enty św. administruje w iernym pleban z Krościenka” 90. Ta też administracja była m. in. przyczyną, że po kilku dalszych latach przed r. 1596 pleban z Krościenka ks. Jan Nieruski „przyłączył ją do pa rafii w Krościenku bez zgody biskupa”. Wprawdzie infor m ujący o tym wypadku wizytator ks. K rzysztof Kazimierski dodaje z ubolewaniem, że „stało się to z w ielką szkodą dla kościoła, ponieważ ten posiada w łasne uposażenie w ziemi upraw nej” 91, ale faktycznie nic nie zrobił dla restytuowania praw parafialnych kościołow i .szczawnickiemu. Co więcej jego milcząca zgoda przesądziła o filialnej zależności Szczawnicy od Krościenka aż do r. 18 7 0 92; w izytacja z r. 1608 nazywa kościół szczawnicki filią K rościen ka93.
Nieco* inny charakter posiada problem afiliacji kościołów w Jordanowie, Ochotnicy, Białce, Sieniaw ie i Chochołowie, m ający m iejsce od drugiej połowy XVI w. do drugiej połowy w ieku XVIII. We wszystkich tych w ym ienionych wypadkach afiliacja następowała bezpośrednio po zorganizowaniu ośrod ka duszpasterskiego. N ależy się jednakże zastrzec, że we w szystkich przytoczonych wypadkach nie wchodził w grę m oment demograficzny.
Jordanów n. p. był w roku 1565 miastem, i już w r. 1665 z okręgu parafii filialnej w Jordanowie przystąpiło do Ko
89 AOffie.( A'KM'K A cta O fficialatus dioecesis Cracoviensis), vol. 95, te. 10Ί5*—<№16.
90 LÆt 1577, k. 102 — S to b n ica a lia s S zczaw nica d e se rta ta , ad m i n is tra tu r sa c ra m e n ta p e r p le b a n u m in- K rościenko.
91 W iz. 1596, к. 51 — H aec ecclesia 'h ab u it qu o n d am specialem re c to re m seu pletoanum e t p rim u m p e r Jo a n n e m N ieruski p le b an u m in K rościenko a d iu n e ta est sin e consensu episcopi cu m m a x im o d e tri m e n to ecclesiae, n a m halbet p ro d a te su u m agrum .
92 Schem atism us dioec. Tarnoviensis 1875, 81 info rm u je, że w roku 1870 bp ta rn o w sk i J. A. Pukal&ki przy w ró cił kościołow i p ra w a p a ra fialne.
[21] A F I L I A C J A K O Ś C IO Ł Ó W P A R A F I A L N Y C H 2 9 3 munii wielkanocnej około 2000 osób 94, a mimo to b ył afilio wany do parafii wiejskiej Łętownia od pierwszych chwil swego istnienia 95. Nie wchodzi w grę w ty m wypadku i mo ment uposażenia; 19 X 1699 erygow ano w Jordanowie przy kościele Trójcy Przenajśw. pre pozy turę wraz z kolegium m as- sjonarzy, uposażone przez ks. Marcina M atysiewicza, który na ten cel legow ał 16 000 f. poi., sumę jak na ow e czasy bardzo znaczną " . Zagadnienie zależności filialnej Jordanowa od Łę towni wyjaśniają usiłowania podejmowane dwukrotnie przez biskupa krakowskiego Jana M ałachowskiego 71 i 16 1 1682, zmierzające do utworzenia w Jordanowie parafii sui iuris, któ re spotkało pełne niepowodzenie na skutek oporu proboszcza z Ł ę to w n i97. Samodzielną parafię erygow ał w r. 1856 bp tar nowski J. A. P u k a lsk i97a.
Kościół w Ochotnicy, w ybudow any i uposażony przez chło pów m iejscow ych wraz z sołtysem W alentym Ochotnickim w 60-tyeh latach XVI w . 98, już w r. 1596 był afiliow any do parafii Tylm anowej ". Na jego filialnym charakterze nie mogły zaważyć m om enty ludnościowe, bo już w r. 1639 w i zytacja biskupa Zadzika informuje, że „podczas gdy Tylm a nowa posiada zaledwie od 600 do 700 wiernych, to w samej Ochotnicy mieszka ich co najmniej 2 000” 10°. Można się tedy domyślać, że i w tym wypadku opór ze strony proboszcza w Tylm anowej przesądził o afiliacji kościoła w Ochotnicy do parafii w Tylm anowej.
9,> Wiz. 1665 (AKaipMK n r 47 A cta visitation is p er me A lexan drum M athiam R u dzki duobus decanatibus L ipn icensi e t V oyniciensi et Dob-
czicen si a. D. 1065), 382— 389.
s5 W iz. 1596 (A K apM K nr 7 A cta visitation is exterioris decanatuum Tarnaviensis, D obczicensis ...ad archidiaconatum Cracoviensem p e r ti nentium ... a. D. 1596), k. 27—29.
96 W iz. 1727, 69— 76.
97 AEp. v o l. 68, k. 371— 372, 402.
97a S ch em a tism u s d io ecesis T a rn o v ien sis 1863, J a sîo 1863, s. 170.
98 Wiz. 1608, 5.
99 Wiz. 1596, k. 48'— 49. 100 Wiz. 1639, k. 327.
2 9 4 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [2 2]
W podobnych okolicznościach przyłączył 4 VII 1635 r. kard. Jan Albert Waza biskup krakowski ufundowany przez kanc lerza Zamojskiego i uposażony przez króla W ładysława IV kościół w Białce do parafii Ostrowsko, mimo iż sam m iej scowy proboszcz miał podówczas już 3 kościoły pod swoim zarządem w Ośtrowsku, Maniowach i Waksmundzie. Nic dziwnego, że w takich okolicznościach sam wizytator stawia sobie pytanie retoryczne: „nie w iem czy jeden proboszcz w ystarczy dla w szystkich” 101.
W Chochołowie natomiast afiliacja kościoła, wybudowanego w r. 1630 przez m iejscow ych sołtysów Tomasza i Bartłomieja Chochołowskich do parafii w Czarnym Dunajcu miała swe podstawy w podłożu ekonomicznym. Wprawdzie i w tym wypadku oficjalat krakowski powołał do życia 6 III 1652 r. komisję, celem której było przygotowanie erekcji prafii w Cho chołowie sui iu r is 102, ale rezultatem jej działalności był dekret biskupa sufr. krakowskiego Wojciecha Lipnickiego z dnia 2 III 1654 r. stwierdzający przynależność filialną kościo ła w Chochołowie do parafii Czarny Dunajec 103. Da się stw ier dzić, że na tej decyzji zaważył przede w szystkim ten moment, że chochołowski kościół został wybudow any bez zgody ordy nariusza krakowskiego i nie posiadał prawie żadnego uposa żenia i wyposażenia w sprzęt liturgiczny 104.
Erygowana 8 VII 1750 r. przez biskupa sufr. krakowskiego Michała Kunickiego placówka duszpasterska w Sieniawie została równocześnie uzależniona jako filia do parafii Raba Wyżnia, chociaż w m omencie erekcji posiadała pełne w ypo sażenie w sprzęt liturgiczny i uposażenie, jakie otrzymała
101 W iz. 1639, k. 3'38—339 — P leb a n u s p ro d u x it in c orporationem dicta® ecclesia® in B iałk a ad m a tric e m ecclesiam in O strow sko nem pe eju sd em em m en tissim i C a rd in a lis (Jo an n is A lb erti) 4 V I I 1636 — nescio utnujm u n u s re c to r p ro o m n ib u s sufficiet.
102 AOfific. vol. 136 (pod p o d an ą datą. W olum en te n zaginął, za chow ał się ty lk o In dóks z reg estam i dokum entów ).
103 A rc h iw u m w C zarnym D unajcu, L iber jurium , 1(10.
104 w iz . 1639, k. 34l5 — Ecclesia ... sin e consensu loci O rd in arii e x tru c ta , sin e dote e t quovis provisione, n u lla ap p a ram e n ta.
[ 2 3 ] A F I L I A C J A K O Ś C IO Ł Ó W P A R A F I A L N Y C H 2 9 5
z rąk m iejscow ego posiadacza Andrzeja Sędzimira 105. W w y padku Sieniaw y na takim rozwiązaniu problemu zaciążyły prawdopodobnie przyczyny natury demograficznej. W r. 1727 w trójwioskowym okręgu parafialnym w Rabie (Raba, Ro kiciny i Sieniawa) przystąpiło do K omunii wielkanocnej za ledwie 600 osób 106, a w r. 1765 — 1074 osoby 107. B ył to: więc pod względem ludnościow ym nie w ielki okręg parafialny, więc i z tego względu trudny do dzielenia administracyjnego.
Podsum owując całość procesu afiliacji odrębnych ustrojów parafialnych na Podhalu w dekanacie nowotarskim, należy stwierdzić, że proces ten rozpoczęty jeszcze w XIV w. tak co do sw ej istoty, ja'k i intensyw ności trw ał po przez cały wiek XV i XVI i zasadniczo nie przesilił się z zakończeniem XVI stulecia. Dalsze przykłady afialiacji parafii (Białka, Cho chołów, Sieniawa) spotykam y rówież w w ieku XVII i XVIII. Był to rezultat funkcji czynnika osadniczego i ekonomicznego. Obydwa w ym ienione czynniki w ystępow ały w relacji do kościołów podhalańskich w formie bardzo ubogiej — jeśli chodzi o uposażenie, i bardzo rzadkiej — odnośnie osad nictwa.
Ostatecznym rezultatem tego procesu b ył już to całkowity zanik (Stare Cło, Długopole, Krauszów), lub afiliacja 18 koś ciołów parafialnych na przestrzeni czasowej 400 lat. .W przed dzień pierwszego rozbioru Polski i józefińskiej regulacji sieci parafialnej w latach 1783 — 1785 na 27 kościołów podhalań skich tylko 12 z nich posiadało pełne prawa parafialne, pod czas gdy dalszych 15 m iało tylko charakter filialny. Tylko 4 parafie nie posiadały kościołów filialnych, 4 dalsze posia dały po 1 f il ii ,. 1 — m iała 2 filie i 3 — po trzy kościoły filialne. Jest to liczba bardzo wysoka i świadczy w ym ow nie o swoistej sytuacji ustrojów parafialnych na Podhalu.
Załączony poniżej wykaz stanu prawnego kościołów deka natu nowotarskiego z r. 1765 jest końcow ym dokumentem
105 A O ffic. vol. 183, 344^365. 106 W iz. 1727, 56’—62.
2 9 6 K S . B O L E S Ł A W K U M O R [ 2 4 ]
niniejszego artykułu, który ze swej strony jest niczym innym, jak udokum entowanym komentarzem do załączonego w y kazu.
Dekanat nowotarski w r. 1765
Białka — filia ad Ostrowsko
Chochołów — filia ad Czarny Dunajec Czarny Dunajec
Dębno — filia ad M aniowy (Długopole — zanikła w XVI w.) G rywałd — filia ad Krościenko Harklowa
Jordanów — filia ad Łętownia Klikuszowa — filia ad Now y Targ K luszkowce — filia ad M aniowy
(Krauszów — zanikła w XIV w.) Krościenko
Ludźmierz Łętownia
Łopuszna — filia ad Ostrowsko M aniowy
N ow y Targ
Chochotnica — filia ad Tylm anowa Ostrowsko
Raba Rabka
Sieniawa — filia ad Raba Spytkow ice
Sromowce W yżne — filia ad M aniowy Srom owce Niżne — filia ad Krościenko (Stare Cło — zanikła w XVI w.)
Szaflary — filia ad Now y Targ Szczawnica — filia ad Krościenko Tylmanowa
