Próba interpretacji struktury społecznej ludności na cmentarzysku : doniesienie wstępne

Anna Wrzesińska, Jacek

Wrzesiński

Próba interpretacji struktury

społecznej ludności na cmentarzysku

: doniesienie wstępne

Studia Lednickie 5, 13-27

1998

STUDIA LEDNICKIE V Poznań — Lednica 1998

I. ARTYKUŁY I MATERIAŁY

DZIAŁ A

WCZESNOŚREDNIOWIECZNE CMENTARZYSKO

W DZIEKANOWICACH, STANOWISKO 22

P R Ó B A I N T E R P R E T A C J I S T R U K T U R Y S P O Ł E C Z N E J L U D N O Ś C I N A C M E N T A R Z Y S K U . D O N IE S IE N IE W S T Ę P N E *

R ozw ażania na tem at odzw ierciedlenia struktur społecznych na cm entarzyskach opierają się na założeniu, iż znajdow ane w grobach przedm ioty stanow ią w yposażenie pośm iertne zm arłych i odzw ierciedlają ich status społeczny i m ajątkow y w grupie. L iczba i rodzaj w yposażenia grobow ego, a także sposób potraktow ania zm arłego (form a grobu, tow arzyszące — czytelne zabiegi zw iązane z obrządkiem ) odpow iadają jego społecznej pozycji.

N a aktualnie badanym cm entarzysku w czesnośredniow iecznym w D ziekanow icach, stanow isko 22 (gm. Ł ubow o, woj. poznańskie) w yeksplorow ano 268 grobów szkiele­ tow ych i 3 groby puste, oraz 273 przedm ioty zaklasyfikow ane jak o inw entarz grobow y. O m aw iane cm entarzysko zlokalizow ane je s t na w schodnim brzegu je z io ra L ednickiego, około 90 m etrów od je g o brzegu, n aprzeciw w yspy O strów Lednicki. L eży na n ie­ w ielkim w yniesieniu, a jeg o obszar, po o statnim sezonie badań, zw iększył się obejm ując pow ierzchnię do ok. 2 500 m 2. Jego datow anie, po uściśleniu stratygrafii i chronologii, m ożna ogólnie określić na okres od połow y X I-go po koniec X II-go w ieku (A. J. W rzesińscy 1992, 1993, 1995).

W podjętej próbie uchw ycenia struktur społecznych ograniczono się je d y n ie do obserw acji różnic w w ystępow aniu zabytków w ram ach w yróżnionych kategorii wieku i płci zm arłych.

A naliza m ateriału szkieletow ego pozw oliła na w yróżnienie 295 osobników . W iek w chw ili śm ierci ustalono dla 286 osobników: 116 to dzieci i osobnicy młodociani, 170 to dorośli i starcy. W edług ogólnie przyjętych kategorii wieku na cm entarzysku pochow ano: 74 osobników w w ieku Infans I, 20 w wieku Infans II, 22 w w ieku Juvenis, 75 w wieku A dultus, 55 w wieku M aturus, 13 w wieku Senilis, 27 w wieku Dorosłym.

1 P rezen to w an a analiza o p arta j e s t na m ateriale, który w w y n ik u b adań w y k op alisk o w y ch pozy sk an o d o połow y sezo n u (do 15 lipca) 1995 roku.

14 ANNA W RZESIŃSKA, JA C E K WRZESIŃSKI

E l 1 D 3

_

|

M M I I

I I ___________И

I I ______

Rye. I . D ziekanow ice, stan. 22, gm . Ł ubow o. A — p ro porcjonalne zestaw ienie liczebności osobników w poszczególnych klasach w ieku. I — kobiety, 2 — m ężczyźni, 3 — osobnicy o nieoznaczonej płci;

В — p ro porcjonalne zestaw ienie liczebności o sobników z w ydzieleniem płci. O znaczenie skrótów: In f I — d zieciństw o m łodsze, I n f I I d z i e c i ń s t w o starsze, Juv — osobnicy m łodociani, A d — osobnicy dorośli, M at — osobnicy dojrzali, Sen — starcy, D /N O — dorośli o nieoznaczonej płci, N O /N O — osobnicy o nieoznaczonej płci i nieokreślonym

w ieku, К — kobiety, M — m ężczyźni.

Spośród wszystkich osobników pleć ustalono dla 150. M ężczyzn oznaczono w 90 przy­ padkach (2 w wieku Juvenis, 39 w wieku Adultus, 38 w wieku M aturus, 8 w wieku

Senilis i 3 w wieku Dorosłym). Kobiety oznaczono w 60 przypadkach (7 w wieku J u ­ venis, 32 w wieku Adultus, 16 w wieku M aturus i 5 w wieku Senilis) (ryc. 1).

Z arów no m ężczyźni ja k i kobiety najczęściej dożyw ali w ieku A du ltu s i M a tu ru s: 77 m ężczyzn i 48 kobiet. Jednak liczba zm arłych m ężczyzn w obu kategoriach w ie­ kow ych je s t zbliżona (w w ieku A du ltu s zm arło 39 m ężczyzn, a w w ieku M aturus 38), natom iast kobiety rzadziej osiągały w iek M aturus (w w ieku A du ltu s zm arły 32 kobiety, a w wieku M aturus tylko 16). Na om aw ianym cm entarzysku tylko 13 osobników dożyło w ieku Senilis (8 m ężczyzn i 5 kobiet). G rupa D ziekanow icka w 25,1% składała się ze zm arłych dzieci m łodszych (do lat 6), około 6,8% stanow iły dzieci starsze (7 - 14 lat), około 7,5% to osobnicy m łodociani. D orośli w pełni spraw ności p rodu­ kcyjnej i reprodukcyjnej stanow ili 53,2% , a osoby w w ieku starczym (pow yżej 55 lat) stanow iły 4,4% . O sobnicy o nieoznaczonej płci i w ieku w chw ili śm ierci stanow ią 3% i je s t to 9 osobników (ryc. 1).

W śród 271 grobów w 133 (tj. 49,1% ) znaleziono przedm ioty stanowiące inwentarz grobowy. Łącznie w grobach wystąpiły 273 zabytki, w śród których w yróżnić m ożna 34 kategorie. W 64 grobach wystąpił tylko 1 zabytek, w 40 grobach 2 zabytki, w 8

gro-PRÓBA INTERPRETACJI STRUKTURY SPOŁECZNEJ LUDNOŚCI NA CMENTARZYSKU 15 11 /4 4 / 5 6 4 /1 4 0 / 2 4 / 6 8 / 3 1/7 1/22 1 3 8 / 0 1 3 3 / 2 7 3

R yc. 2. D ziekanow ice, stan. 22, gm . Ł ubow o. L iczb a zab y tk ó w w grobach.

bach 3 zabytki, w 11 grobach 4 zabytki, w 4 grobach 5 zabytków , w 4 innych grobach 6 zabytków , w jednym 7 zabytków i w jednym grobie w yjątkow o aż 22 zabytki2 (ryc, 2),

N ajczęściej zabytki w ystępow ały w grobach m ężczyzn — w 53 grobach znale­ ziono 106 zabytków (38,8% ). W 34 grobach k o b iet było 75 zabytków (27,5% ). W 7 gro ­ bach osobników w w ieku Ju ven is było 14 zabytków (5,1% ), w 6 grobach dzieci star­ szych (Infans II) było 15 zabytków (5,5% ), a w 11 grobach d zieci m łodszych (Infans

Г) było 36 zabytków (13,2% ). W 17 grobach osobników dorosłych o nieoznaczonej

płci b yło 17 zabytków (6,2% ), a w 3 grobach osobników o nieoznaczonej płci i wieku byty 4 zabytki (1,5% ). D w a groby puste zaw ierały 6 zabytków (2,2% ) (ryc. 3).

N ajliczniej w grobach w ystępow ały noże. W 75 grobach w ystąpiło 77 noży (w dw óch grobach znaleziono po dw a noże): aż 42 noże tj. 54,5% w grobach m ężczyzn, 19 noży tj. 24,7% w grobach kobiet, a 11 w grobach d zieci i osobników m łodocianych. P ozostałe 5 noży w ystąpiły w grobach osobników dorosłych o nieokreślonej pici i oso b ­ ników o nieokreślonej płci i w ieku. W 16 przypadkach noże znajdow ały się w sk ó ­ rzanych pochew kach z brązow ym i, ozdobnym i okuciam i. D rugą, co do liczebności,

2 Je st to grób 64/94. P o ch o w an e w g ro b ie 5 -7 -letn ie d zieck o o trz y m ało p u stą skórzaną po chew kę noża z o zdobnym , brązo w y m o kuciem . N a g ło w ie dziew czy n k i (?) z n ajd o w ała się opask a z tk an in y z licznym i ozd o b am i (kabłączki skron io w e, paciorki szk lan e i cy n o w e) (A. J. W rzesiń scy 1995).

1 6 ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

2 3 6 7 1T 1 7 3 4 5 3

G p N O IN F II JUV IN F I N O / O O R К M

G R O B Y

Ryc. 3. D ziekanow ice, stan. 22, gm . Ł ubow o. L iczebność zab y tk ów w g robach w w yróżnionych kategoriach płci i w ieku. Skróty: G p — grób pusty, pozostałe ja k na ryc. 1.

kategorią zabytków w ystępującą w grobach były kabłączki skroniow e — w 19 grobach znaleziono 42 kabłączki. Spośród innych kategorii w ystępujących liczniej m ożna w y­ m ienić: m onety, szklane paciorki, cynow e paciorki3, gw oździe, szydła-rylce kościane (tzw. kolce), przęśliki gliniane, n aczynia gliniane i w iadra, kulki kam ienne. A z w y­ stępujących rzadziej m.in.: m iecz, obrączki brązow e, okucia pasa, gw izdki kościane, osełki (ryc. 4).

D zieci najm łodsze zm arłe przed ukończeniem trzeciego roku życia nie otrzym ały żadnego zabytku. W grobach dzieci pow yżej tego w ieku najliczniej w ystąpiły kabłączki skroniow e (aż 40,5% w szystkich kabtączków w grobach), następnie paciorki z cyny

25

R y c . 4 . D z ie k a n o w ic e , stan . 2 2 , g m . Ł u b o w o . I lo ś ć z a b y tk ó w w w y r ó ż n io n y c h k a tegoria ch ; A — ilo ś ć za b y tk ó w ( x ) w grob ach (y ). L egen d a: 1 — n o ż e ż e la z n e ; 2 — k a b łą czk i s k ro n io w e; 3 — n ie o k r eślo n e p rze d m io ty ż e la zn e; 4 — b rą zo w e o k u c ia p o ch ew e k n o ż y ; 5 — g w o ź d z ie ; 6 — m o n ety ;

7 — p a cio rk i s zk la n e ; 8 — s z y d ła -r y le e k o ścia n e ; 9 — p rzę ślik i g lin ia n e; 10 — p aciork i c y n o w e ; 11 — n a czy n ia g lin ia n e; 12 — kulki k am ien n e; 13 — o k ła d z in y k o ś c ia n e ; 14 — sp r z ą c z k i, k lam ry pasa; 15 — w iad ra; 16 — o s e łk i z fy llitu ; 17 — ig ły k o ścia n e ; 18 — g r z e b ie n ie , o k ła d zin y grz eb ien ia ; 19 — o b rą czk i srebrne, p ie rścio n ek b rą zo w y ; 2 0 — o k u c ia p asa; 21 — g w iz d k i k o ścia n e ; 2 2 — o s e łk a z p ia sk o w c a ; 2 3 — g ła d z ik k am ien n y; 2 4 — m iec z;

-— k r z e s iw o ; 2 6 — n o ż y c e ; 2 7 — s z p ila z k ó łk iem ; 2 8 — k lu cz ; 2 9 — szlab k a o ło w iu ; 3 0 — g r o t strzały; 31 — o z d o b a p ozłacan a; 3 2 — o z d o b a z brązu; 3 3 — o z d o b a z e srebra; 3 4 — h ak ż e la z n y . PR Ó B A IN T E R P R E T A C JI ST RUKTURY S PO ŁE CZ N EJ LUD NOŚ CI NA C M EN TA RZ Y S KU 1 7

1 8 ANNA W RZESIŃSKA, JA C E K WRZESIŃSKI

i paciorki szklane, W dw óch grobach w ystąpiły gw oździe. N oże pojaw iają się dopiero w grobach dzieci zm arłych pow yżej 5-go roku życia i stanow ią 3,9 % w szystkich noży w grobach (ryc. 5).

W grobach d zieci starszych (zm arłych w w ieku Infans II) zm niejsza się ilość kab- łączków skroniow ych, brak paciorków . Z bliżona je s t ilość noży. W tej kategorii w ie­ kowej w dw óch grobach w ystąpiły naczynia gliniane, a w jed n y m fragm ent m onety (ryc. 5).

W grobach osobników m łodocianych (Ju ven is) o nieoznaczonej płci utrzym uje się dotychczasow a liczba noży, brak paciorków , obrączek. W ystępują nieokreślone przed­ m ioty z żelaza, gw oździe, a także przęślik gliniany. D w a noże znaleziono w raz z oz­ dobnym i brązow ym i okuciam i pochew ek, a jed n em u tow arzyszyły brązow e okucia p asa (A. J. W rzesińscy 1993, s. 1 7 4 - 1 7 5 , ryc. 1C).

W grobach kobiet zm arłych w w ieku m łodocianym (Ju v e n is) zw iększa się ilość kablączków skroniow ych (21,5% w szystkich). Ilość ta utrzym uje się w grobach kobiet zm arłych w w ieku dorosłym (Adultus). K abłączków skroniow ych nie otrzym ały kobiety zm arłe w wieku pow yżej 35 roku życia. S rebrne i brązow e ozdoby, a także paciorki szklane i srebrne obrączki, n ielicznie w ystępujące w grobach dzieci m łodszych, w gro ­ bach kobiet zm arłych w w ieku A d u ltu s pojaw iają się częściej. W śród grobów kobiet je s t to kategoria w iekow a najliczniej w yposażana w noże (63,2% w szystkich noży w grobach kobiet). Jedynie w tej kategorii w iekow ej, w śród grobów kobiet, w ystąpił 1 fragm ent m onety i 1 w iadro (ryc. 6).

W grobach kobiet zm arłych w w ieku dojrzałym (M a tu ru s) brak ozdób, znacznie zm niejsza się liczba noży. B rak przedm iotu charakterystycznego, w yróżniającego tę kategorię w iekow ą4 (ryc. 6).

W grobach m ężczyzn zm arłych w wieku dorosłym (A d u ltu s) i dojrzałym (M a tu ru s) najczęściej w ystępującym przedm iotem są noże (46,8% w szystkich noży w grobach). D odatkow o m ężczyźni zm arli w w ieku A du ltu s częściej otrzym yw ali noże z ozdobnym i, brązow ym i okuciam i pochew ek. T ylko w tej kategorii wieku w grobach m ężczyzn w ystąpiły naczynia gliniane i w iadra (ryc. 7).

N ajw iększa liczba m onet na cm entarzysku w ystąpiła w grobach m ężczyzn zm arłych w w ieku dojrzałym (M aturus) (8 m onet — 66,7% w szystkich m onet w grobach). T ylko dw ie m onety w ystąpiły w grobach m ężczyzn zm arłych w w ieku dorosłym (Adultus). W dw óch grobach m ężczyzn zm arłych w w ieku M aturus w ystąpiły po dw ie m onety (ryc. 7).

Groby m ężczyzn zm arłych w w ieku dojrzałym charakteryzują się najw iększym asortym entem przedm iotów (w ystępują tu m .in. kolce kościane, kulki kam ienne, g w izd ­ ki, sprzączki, ozdoba pozłacana, osełki, przęśliki). Do tej kategorii w ieku należy także (jedyny dotąd) m ężczyzna pochow any z m ieczem (A. J. W rzesińscy 1995).

G roby osobników zm arłych w w ieku starczym (Senilis), zarów no kobiet ja k i m ęż­ czyzn, charakteryzują się w yjątkow ym ubóstw em w yposażenia — zarów no co do asor­ tym entu jak i ilości (ryc. 6 i 7).

Na podstaw ie w ystępujących w grobach przedm iotów m ożna w yróżnić cztery ka­ tegorie zam ożności: I — groby ubogie (74 — tj. 55,7% grobów z w yposażeniem ),

PRÓBA INTERPRETACJI STRUKTURY SPOŁECZNEJ LUDNOŚCI NA CM ENTARZYSKU 19

R yc. 5. D ziekanow ice, stan 2 2, gm . Ł ubow o. Frek w en cja p oszczeg ó ln y ch k ategorii zabytków ' w grobach dzieci, osob n ik ó w m ło docianych i n ieoznaczonych. O zn aczen ia ja k na ryc. 1.

2 0 ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

R yc. 6. D ziekanow ice, stan. 22, gm . Ł ubow o. Frek w en cja p o szczególnych k ategorii zabytków w grobach kobiet w p o szczególnych klasach w ieku. O zn aczen ia ja k na ryc. 4.

II — średniobogate (31 - 23,3% ), III — bogate (23 - 17,3%) i IV — w yjątkow o b o ­ gate (5 - 3,7% ) (ryc. 8). Do kategorii ubogich zaliczam y groby, w których zm arli posiadali jed y n ie nóż (na tym etapie badań bez zróżnicow ania w ielkościow ego), lub inny pojedynczy przedm iot nie w ykonany z brązu, srebra, czy szkła. Do kategorii średniobogatej zaliczam y groby, w których obok noża w ystąpiły inne (pojedyncze) przedm ioty w rodzaju: w iadro, naczynie gliniane, osełka, k ablączek skroniow y, kulka

PRÓBA INTERPRETACJI STRUKTURY SPOŁECZNEJ LUDNOŚCI NA CMENTARZYSKU 21

Ryc. 7. D ziekanow ice, stan. 22, gm . Ł ubow o. Frek w en cja poszczeg ó ln y ch k ategorii zab y tk ó w w grobach m ężczyzn. O z n aczen ia ja k na ryc. 4.

2 2 ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

ЕЭ1

И 2

И 3

□ *

EU5

Ryc. 8. D ziekanow ice, stan. 22, gm . Ł ubow o. F rekw encja g robów w w y różnionych kategoriach zam ożności. 1 — groby kobiet; 2 — groby m ężczyzn; 3 — groby dzieci; 4 — groby zm arłych

nieoznaczonych; 5 — groby puste; I-iV — kategorie zam ożności.

kam ienna, grot strzały, sprzączka, a także groby z jed n y m lub dw om a kabłączkam i skroniow ym i, czy z paciorkiem szklanym i np. nieokreślonym przedm iotem żelaznym . W kategorii grobów bogatych znalazły się groby z m onetam i, i te w których nóż znajdow ał się w skórzanej pochew ce z brązow ym okuciem . Do tej kategorii zaliczy ­ liśm y groby, gdzie obok m onety, czy noża znajdow ały się także ozdoby z brązu, srebra i szklą. W grobach tych w ystępow ały rów nież: okucie pasa, sprzączka, krzesiw o, osełka, gw izdek, w iadro, naczynie gliniane, a także brązow a ozdoba pozłacana. N atom iast w śród grobów w yjątkow o bogatych znalazł się grób 40-letniego m ężczyzny z nożem i m ieczem przykryty brukiem kam iennym , oraz grób 5 - 7-letniego dziecka (dziew ­

PRÓBA INTERPRETACJI STRUKTURY SPOŁECZNEJ LUDNOŚCI NA CM ENTARZYSKU 23

czynki) z pustą skórzaną p ochew ką noża okutą brązow ą blachą i z licznym i ozdobam i zaw ieszonym i na opasce z tkaniny (łącznie 22 przedm ioty, por. A. J. W rzesińscy 1995). O prócz nich także grób dziecka z 4 kabłączkam i skroniow ym i i m onetą, grób m ężczyzny z nożem , dw iem a m onetam i, brązow ą o zdobą (?) w kształcie pięciolistnej koniczynki, oraz g rób kobiety z nożem w skórzanej pochew ce z brązow ym okuciem , m onetą, kabtączkiem , srebrną ozdobą (?), kulką kam ienną i igłą kościaną.

N a om aw ianym cm entarzysku niem al p ołow a (133 z 271 tj. 49,1% ) grobów po­ siadała w yposażenie. W śród nich 74 (27,3% w szystkich grobów ) zaliczono do kategorii ubogich, 31 (11,5% ) do średniobogatych, 23 (8,5% ) do bogatych i 5 (1,8% ) do w y­ ją tk o w o bogatych.

W iększa liczba przedm iotów i bogatszy asortym ent w ystępuje w grobach kobiet zm arłych w wieku dorosłym , natom iast u m ężczyzn w w ieku dojrzałym . W tych grupach wieku znalazły się groby zaliczone do kategorii bogatych i najbogatszych. M a to nie­ w ątpliw ie zw iązek z osiągnięciem przez kobiety i m ężczyzn najlepszego wieku p ro­ dukcyjnego i reprodukcyjnego W tych klasach w ieku stoją na czele trw ale uform ow anej rodziny. Jest to okres życia gdy kobiety i m ężczyźni osiągają najw yższy p restiż i naj­ w iększe znaczenie w lokalnej społeczności. P rzeciętna um ieralność kobiet i m ężczyzn na cm entarzysku D ziekanow ice 22 przy p ad a w łaśnie na te klasy w ieku. Ś rednia wieku w chw ili śm ierci dorosłych kobiet w ynosi 32,5 lat, natom iast średnia w ieku w chw ili śm ierci dorosłych m ężczyzn w ynosi 38,5 lat.

A nalizując w ystępow anie przedm iotów w grobach stw ierdziliśm y, że w grobach dzieci zm arłych przed ukończeniem trzeciego roku życia nie w ystępują jak iek o lw iek zabytki. N ajbardziej charakterystyczne w grobach dzieci — dziew czynek i kobiet — są kabłączki skroniow e, które w ystępują m iędzy 3 a 35 rokiem życia. M iędzy trzecim a dziesiątym rokiem życia dzieci o trzym ują po k ilk a kabłączków skroniow ych (2, 4, 6, 9). D zieci pow yżej dziesiątego roku życia i osobnicy m łodociani jed en , dw a lub trzy kabłączki. N atom iast dorosłe kobiety rzadko dw a, a najczęściej je d e n 5. D om inu­ ją c y m p rzedm iotem w grobach kobiet dorosłych je st nóż. T ylko w jed n y m grobie dorosłej kobiety ja k i w jed n y m grobie d ziecka (zm arłego w wieku 10 lat) w ystąpiły pojedyncze m onety. D om inującym p rzedm iotem w grobach m ężczyzn zm arłych w w ie­ ku dorosłym i dojrzałym są noże, w ystępujące w rów nych proporcjach ilościow ych w obu klasach w ieku. O bok nich najliczniej w ystępują m onety, które otrzym yw ali przede w szystkim m ężczyźni zm arli w w ieku dojrzałym .

W iększość przedm iotów uw ażanych za atrybuty zajęć w ykonyw anych przez zm ar­ łych (m .in. krzesiw a, osełki, klucze, igły, nożyce) w ystępują w pojedynczych eg zem ­ plarzach, lub w niew ielkiej liczbie. D latego też trudno w skazać znaczące preferencje. W ystępujące w w iększej liczbie szydła-rylce kościane (zw ane kolcam i) w ystępują głów nie w grobach m ężczyzn zm ariych w w ieku dojrzałym (J. W rzesiński 1994). C iekaw e, iż p rzęśliki gliniane (jak dotąd brak przęślików w ykonanych z innego su­ row ca) częściej w ystępują w grobach m ężczyzn.

Na cm entarzysku w ystąpił je d e n bezdyskusyjny grób z uzbrojeniem — m ężczyzna z m ieczem i nożem . P rócz tego w jed n y m z grobów znaleziono pojedynczy grot strzały,

5 Jeden k ab lączek sk ro n io w y w y stąp ił w gro b ie m ężczy zn y — nie u w zg lęd n io n y w nin iejszy m op ra­ c o w an iu z racji p ó źn iejszeg o zn alezien ia (por. p rzy p is 1).

24 ANNA W RZESIŃSKA. JA C E K WRZESIŃSKI

a w kilku innych kulki kam ienne — przypuszczalnie pociski procy. B rak natom iast przedm iotów pełniących funkcję atrybutów zw iązanych z określonym i zajęciam i (rze­ m iosło, rolnictw o czy hodow la)6.

K ażdy grób, poddany analizie antropologicznej, rozpatryw ano indyw idualnie pod w zględem w yposażenia. Na obecnym etapie nie uw zględniono różnic w konstrukcji grobów , ułożeniu szkieletu, w zajem nych relacji planigraficznych, chronologicznych, czy też szeroko rozum ianych rodow ych. P rzedstaw iona analiza przybliża zróżnicow anie m ajątkow e grupy dziekanow ickiej i m oże posłużyć jak o podstaw a do dalszych, bardziej szczegółow ych analiz.

Struktura społeczna je s t układem skom plikow anym i w ynika z szerszych uw arun­ kow ań. Składa się na nią struktura dem ograficzna i w ielkość grupy, a także struktura zaw odow a, stanow a oraz w zajem ne relacje m iędzy poszczególnym i członkam i społe­ czeństw a i w yodrębnionym i grupam i. R elacje te i oddziaływ ania, niekiedy bardzo skom plikow ane, m ogą być krótkotrw ałe (trudno uchw ytne) lub stałe (łatw iejsze do rozszyfrow ania). W ram ach tych w zajem nych relacji członkow ie poszczególnych grup (silniej lub słabiej) są pow iązani z podstaw am i biologicznym i, historycznym i, kultu­ row ym i, a także środow iskow ym i. W yposażenie grobow e w ynika nie tylko ze straty­ fikacji społecznej, ale zapew ne także ze stosunku w spółczesnych do dzieci, osób star­ szych, ułom nych i chorych, oraz roli kobiety i m ężczyzny w analizow anej społeczności. C złonek każdej grupy m oże przynależeć do kilku grup jednocześnie. Na podstaw ie analizy m ateriałów z cm entai'zysk staram y się przypisać każdem u zm arłem u p rzy n a­ leżność do jednej z w ydzielonych przez nas grupy. A n aliza przeprow adzona jed y n ie w oparciu o w yposażenie grobow e nie daje odpow iedzi na pytanie czy przynależność do grup je s t stała (dziedziczna), czy przypisana danem u osobnikow i na podstaw ie je g o indyw idualnych osiągnięć.

U chw ycenie jak ich ś praw idłow ości, m im o stosunkow o obfitego m ateriału, nie je st łatw e. W iększość w yróżnionych kategorii zabytków reprezentow ana je s t przez nie­ w ielką liczbę egzem plarzy. A przy szczegółow ej analizie każdy grób staje się obiektem w yjątkow ym , unikalnym . Identyfikacja rzem iosł (w yróżnionych np. u W. H ensla 1987) na stanow iskach poza sepulkralnych następuje na podstaw ie całego szeregu zjaw isk tow arzyszących procesow i w ytw arzania. O bok narzędzi (w arsztatów ) są to odpady produkcyjne, półw ytw ory, surow iec itp. N atom iast w przypadku cm entarzysk id en ty ­ fikacja „rzem ieślników ” następuje jed y n ie na podstaw ie znalezisk pojedynczych p rzed ­ m iotów uznanych za atrybuty ich pracy.

N ieco odm ienne problem y w iążą się z grobam i z uzbrojeniem . Jedyny m ężczyzna p ochow any z m ieczem , zaliczony przez nas do kategorii najbogatszych, plasuje się na szczycie lokalnej społeczności. Jednak czy jeste śm y w stanie określić je g o rzeczy­ w istą pozycję społeczną? M ieszko I zaopatryw ał sw ych w ojów w odzież, konie, broń (T. K ow alski 1946, s. 9 0 - 9 1 ) . W Polsce pierw szych P iastów obok zaciężnej drużyny (M . K ara 1993) funkcjonow ała w arstw a w ojów w yw odząca się z m iejscow ego sp o ­ łeczeństw a (K. M odzelew ski 1991, s. 1 8 9 - 190). W strukturze społecznej zapew ne obie grupy zajm ow ały różne m iejsca. O dm ienne były także ich m iejsca grzebania.

6 N ie o zn acza to, iż w og ó le brak przed m io tó w zw iązan y ch z co d ziennym i zajęciam i. Jed n ak brak p rzed m iotó w k tó re m ożna je d n o z n a c z n ie tączy ć z szero k o ro zum ianym i rzem io słam i (W . H en sel 1987).

PRÓBA INTERPRETACJI STRUKTURY SPOŁECZNEJ LUDNOŚCI NA CMENTARZYSKU 25

P ierw si chow ani byli na w ydzielonych, specjalnych cm entarzach (M. K ara 1993). N a­ tom iast m iejscem spoczynku drugich staw ały się cm entarzyska lokalne. Być m oże w spom niany w yżej m ężczyzna z m ieczem stał na czele oddziału pow oływ anego doraźnie spośród lokalnej społeczności w ram ach pow inności pełnionych na rzecz lednickiego grodu7.

W ystępujące w grobach m onety są jed n y m z elem entów najczęściej w ykorzysty­ w anych przy rekonstrukcji zróżnicow ania społecznego (K. W achow ski 1992). Jednak nie były one jed n o zn aczn y m odzw ierciedleniem stosunków ekonom icznych ó w cze s­ nego społeczeństw a, um ieszczano je w grobach w ch arakterze sym bolu (S. Suchodolski 1985, s. 230; W . D zieduszycki 1995, s. 96). W ydaje się, że obok przedm iotów zw ią­ zanych z kultem pogańskim , czy relig ią chrześcijańską je d y n ie m onety interpretow ane są ja k o elem enty o znaczeniu sym bolicznym . N atom iast w przypadku pozostałych kategorii przedm iotów chcem y w nich w idzieć atrybuty określonych zajęć w y k o n y ­ w anych przez rzem ieślników , rolników czy w ojów 8.

Problem y, tutaj jed y n ie zasygnalizow ane, m nożą się w raz z pow iększaniem się m ateriału źródłow ego. U w zględnienie poruszanych w yżej aspektów przybliży p ełn iej­ szy obraz struktury społecznej. T rw ające nadal badania cm entarzyska w D ziekanow i­ cach, stan. 22 pozw olą na je g o niem al kom pletne rozpoznanie. W w yniku szczegółow ej analizy pozyskanego m ateriału (poszerzonej m.in. o bad an ia dem ograficzne, przy ro d ­ nicze, historyczne, fizyko-chem iczne) uzyskam y p ełniejszy obraz cm entarzyska.

B IB L IO G R A FIA

B u lsk a E., W rzesińscy A. J. 1996, Z aw artość naczyń grob o w y ch — p róba analizy i interpretacji, S L 4. D zieduszycki W . 1995, K ruszce w system ach w artości i w ym iany spo łeczeń stw a P olski w czesn o średn io w ie­

cznej, Poznań.

H ensel W . 1987, Słow iań szczy zn a w czesn o śred n io w ieczn a, W arszaw a.

K ara M . 1993, S iły zb rojn e M ieszka I. Z b adań nad sk ład em etn iczny m , org an izacją i d y slokacją drużyny p ierw szych Piastów , KW 3 (62), s. 33 - 4 7, Poznań.

K ow alski T . 1946, red., R elacja Ib rahim a ibn J a k u b a z po d ró ży do k rajów sło w iańskich w przek azie al-Be- k riego, М Н Р seria nova, t. 1, K raków .

M o d zelew sk i K. 1991, N ow e form y w ięzi sp ołecznej na Śląsku w X I-X II w ieku, [w:] O d p lem ien ia do państw a. Ś ląsk na tle w czesno śred n io w ieczn ej Sło w iań szczy zn y Z ach o d niej, L. L eciejew icz, red., s. 181 - 194, W rocław , W arszaw a.

S uchodolski S. 1985, P o czątek ob o la zm arły ch w P o lsce i krajach ościen n ych w e w czesn y m śred n io w ieczu , Tezisy dokladov polskoj delegacji na V M K SA , s. 2 2 3 - 2 3 2 , K ijów .

W achow ski K. 1992, O bol zm arłych na Śląsku i w M ało p o lsce w e w czesnym śred nio w ieczu , P A r 39, s. 123 - 138.

W rzesińscy A. J. 1992, S p raw ozdanie z badań na w czesn o śred n io w ieczny m cm en tarzy sk u szk ieleto w y m w D ziekanow icach, stan. 22, gm. Ł ubow o, w oj. poznańskie, W S A 1, s. 1 0 3 - 112.

— 1993, W czesn o śred n iow ieczn e cm en tarzysko szkieletow e w D ziekanow icach, gm . Ł ubow o, w oj. poznań­ skie, stan. 22 — sezon badaw czy 1992, W SA 2, s. 1 5 7 - 184.

7 M ę żczy zn a z m ieczem o w yższej sp o łeczn ie ran d ze i być m oże w ięk szy m s ta tu sie m ajątk o w y m po­ chow any zo stał m iędzy g o rzej w y p o sażo n y m i p o d w ład n y m i (grot strz a ły , k am ien n e po cisk i procy).

8 Przy an alizie c m e n tarzy sk a należy p am iętać o je g o w y jątk o w y m z n a czen iu , g d zie n aw et przedm io ty c o d z ien n eg o użytku n ab ierają c h arak teru sy m b o li. N a sym b o liczn y asp ek t łąc z ą c y się z naczy n iam i „ g ro ­ bo w y m i” zw racaliśm y u w ag ę w innym m iejscu (E. B ulska, A. J. W rzesiń scy 1996).

26 ANNA W RZESIŃSKA, JA C E K WRZESIŃSKI

— 1995, D w a interesujące groby z w czesnośredniow iecznego cm en tarzy sk a szk ieleto w eg o w D ziek an o w i­ cach, gm . Ł ubow o, woj. poznańskie, stan. 22, W SA 3, s. 2 0 7 - 2 1 8 .

W rzesiński J. 1994, Lednicki p rzyczynek do znajom ości plecionkarstw a, S L 3, s. 151 - 171.

V E R SU C H EIN E R IN T E R PR E T A T IO N D E R G E SE L L S C H A F T L IC H E N S T R U K T U R D ER A U F D EM FR Ü H M IT T E L A L T E R L IC H E N S K E L E T T G R Ä B E R F E L D IN D Z IE K A N O W IC E

B E S T A T T E T E N B E V Ö L K E R U N G

Z u s a m m e n f a s s u n g

Bei dem au fg enom m enen V ersuch d er E rfassung gesellschaftlich er Strukturen (d u rch g efü h rt a u f dem M aterial aus frü h m ittelalterlichem S k elettgräberfeld in D ziekanow ice, G em . Ł ubow o, W oj. Poznań, Fst. 22) haben w ir uns a u f B eobachtung von U nterschieden in dem A uftreten von F u n d g ü tem im R ahm en d er abge­ sonderten A lterskategorien und G esch lech ter d er freigelegten Toten beschränkt.

Eine A n alyse des S k elettm aterials ließ es zu, 295 T o ten (aus 268 freigelegten S k elettg räb em ) abzuson- d em . D as A lter zum Z eitp u n k t des Todes w urde bei 286 T o ten bestim m t. 116 T o ten w aren K in d er und Ju gendlichen, 170 — E rw achsene und G reise, N ach allg em ein angenom m enen A lterskategorien w urden: 74 To ten im A lter Infans /, 20 T o ten im A lter Infans II, 22 im A lter Juvenis, 15 im A lter A d u ltu s, 55 im A lter M aturus, 13 im A lter S enilis, 2 7 E rw achsene bestattet. D as G eschlecht w urde fü r 150 T o ten von allen bestim m t. D ie M änner w urden in 9 0 F ällen b estim m t (2 im A lter Juvenis, 39 im A lter A d u ltu s, 38 im A lter M aturus, 8 im A lter S en ilis und 3 im erw ach sen en A lter). D ie F rauen w urden in 60 F ällen b estim m t (7 im A lter Juvenis, 32 im A lter Ad u ltu s, 16 im A lter M a tu ru s und 5 im A lter S en ilis) (A bb. 1).

In 271 G räbern w urden die G egenstände freigelegt, d ie d ie G rabbeigaben bildeten. Insgesam t gab es in den G räbern 273 Funde, die in 34 K ategorien gezäh lt w erden können (A bb. 4). In 64 G räbern trat n u r 1 Fund auf, in 4 0 G räbern 2 Funde, in 8 G räbern 3 Funde, in 11 G räb em 4 Funde, in 4 G räbern 5 Funde, in 4 anderen G räb em 6 Funde, in einem G rab 7 F u nde und in einem G rab ausn ah m sw eise so g ar 22 Funde (A bb. 2).

A u f dem b esprochenen G räberfeld h atte fast ein e H älfte G räb er (133 von 2761, d.h. 49,1% ) G rabbei­ gaben. 74 von ihnen (27,3% a lle r G räber) w urden zu r K ategorie d er arm en G räber, 31 (11,5% ) zu den m ittelreichen, 23 (8,5% ) zu den reichen und 5 (1,8% ) zu den au snehm end reichen G räbern (A bb. 8) gezählt. D ie m eisten G egen stän d e und ein reich eres S o rtim en t tritt in den G räbern d er im erw achsenen A lter g estorbenen F rauen und bei den M ännern — im reifen A lter a u f (A bb. 6 und 7). In diesen A ltersgruppen befinden sich die zu r reichen und reich sten K ategorie gezählten G räber. E s ist sicher m it dem Erreichen d urch die Frauen und M änn er des besten Produktions- und R ep ro duktionsalters verbunden. In diesen A lters­ klassen stehen sie an d er S p itze d er dau erh aft gestalteten Fam ilie. Es ist d ieser L eb ensabschnitt, w enn die F rauen und M än n er das h öchste A nsehen und höchste B edeutung in d er L okalg em ein sch aft erreich en . D urch­ sch n ittlich e Sterblichkeit d er F rauen und M än n er a u f dem G räberfeld D ziekanow ice 22 fällt eben a u f diese A ltersklassen. Das durch sch n ittlich e A lter zum Z eitp un k t des T o d es beträgt bei erw ach sen en Frauen 32,5 Jahre und bei erw ach senen M än nern 38,5 Jahre.

B ei d er A n alyse des A u ftretens von G egenständen in den G räbern haben w ird festgestellt, d aß in den G räb em d er K inder, die vo r d er B eendigung d es d ritten L ebensjahres gestorben sind, k eine Funde auftreten. D ie am m eisten ch arak teristischen G egen stän d e in den K inder- und F rauengräbern sind S ch läfenringe, die zw ischen dem 3. und 35. L eb en sjah r Vorkommen. D ie K in d er zw ischen dem dritten und zeh n ten L eb en sjah r bekom m en j e einige S ch läfenringe (2, 4, 6, 9). D ie K in d er üb er dem zehnten L eb en sjah r und Ju g endliche — ein , zw ei od er drei Schläfenringe. E rw ach sen e Frauen dagegen selten zwei und m eistens nu r einen. Der dom in ierend e G egenstand in den Frau en g räbem ist das M esser. N u r in einem G rab e in e r erw ach sen en Frau und in einem K indergrab (g estorben im A lter von 10 Jah ren ) traten ein zeln e M ünzen auf. D e r dom in ieren d e G egenstand in den G räbem d er im erw ach sen en A lter g estorbenen M än n er sind M esser, die in g leichem A nteil in beiden A ltersklassen Vorkom men. N eben ihnen treten am zahlreichsten die M ünzen auf, die vo r allem M än n er erhielten, die im erw achsenen A lter gestorben sind (A bb. 5 - 7 ) .

PRÓBA INTERPRETACJI STRUKTURY SPOŁECZNEJ LUDNOŚCI NA CMENTARZYSKU 27

A B B IL D U N G E N

A bb. 1. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. A — proportionale A ufstellung d er T oten an zah l in ein ­ zelnen A ltersklassen. 1 — Frauen, 2 — M änner, 3 — Toten m it dem unbestim m ten G eschlecht; В — p roportionale A u fstellu n g d e r T otenanzahl m it G esch lechtsabsonderung.

A bkürzungen: In f I — jü n g ere s K inderalter, In f II — älteres K indesalter, Juv — ju g en d lich e T oten, Ad — E rw achsene, M at — reifes T o tenalter, Sen — G reise, D /N O — E rw ach sen e m it dem un b estim m ­ ten G eschlecht, N O /N O — T o ten m it dem unbestim m ten G eschlecht und unbestim m ten A lter, К — Frauen, M — M änner.

A bb. 2. D ziek an o w ice, G em . Ł u b o w o , Fst. 22. F u ndenzahl in den G räbern.

A bb. 3. D ziek an o w ice, G em . Ł u b o w o , Fst. 22. F u ndenzahl in den G räbern, in abg eso n d erten G esch lech ts­ und A lterskategorien. A bkürzungen: G p — leeres G rab, sonst w ie in A bb. 1.

A bb. 4. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. Fundenzahl in ab g esonderten K ategorien; А — Funden­ zahl (x) in den G räbern (у). 1 — eiserne M esser; 2 — S chläfenringe; 3 — u nbestim m te eisern e G egen­ stände; 4 — eiserne B esc h lä g e für M esserscheiden; 5 — N ägel; 6 — M ünzen; 7 — G lasp erlen ; 8 — Pfriem e — S te ch e r aus K nochen; 9 — T o n spinnw irtel; 100 — Zinnperlen; 11 — T o n gefäße; 12 — Steinkugel; 13 — K nochenbeläge; 14 — S chnallen, G ürtelschnallen; 15 — Eim er; 16 — S ch leifstein e aus Phyllit; 17 — K nochennädel; 18 — K äm m e, K am m beläge; 19 — silberne Ringe, R ing aus Bronze; 20 — R ie­ m enzungen; 21 — P feifen au s K nochen; 2 2 — S chleifstein aus Sandstein; 23 — Sch lich th am m er aus Stein; 2 4 — Schw ert; 25 — Feuerstahl; 26 — Schere; 2 7 — N adel m it Ring; 28 — Schlüssel; 29 — B leistäbchen; 30 — Pfeilsp itze; 31 — v ergoldetes S ch m uckstück; 32 — Schm u ck stü ck aus B ronze; 33 — S chm uckstück aus S ilb er; 3 4 — eiserner Haken.

A bb. 5. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. H äu fig k eit des A uftretens von ein zeln en Fu n d k ateg o rien in den K in d erg räb em , G räb ern d er Jug en d lich en und in u n b estim m ten G räb em . B ezeich n u n g en w ie in A bb. 1.

A bb. 6. D ziek an o w ice, G em . Ł u b o w o , Fst. 22. H äu figkeit des A u ftretens von ein zeln en F u n d kategorien in F rau en g räb em , in e in zeln en A ltersklassen. B ezeichnungen w ie in A bb. 4.

A bb. 7. D ziek an o w ice, G em . Ł ubow o, Fst. 22. H äu fig k eit des A u ftretens von ein zeln en F u n d kategorien in M än n erg räb em . B ezeich n u n g en w ie in Abb. 4.

A bb. 8. D ziek an o w ice, G em . Ł u b o w o , Fst. 22. H äu fig k eit d es G räb erau ftreten s in abg eso n d erten Reich­ tum skategorien. 1 — F rauengräber; 2 — M än n erg räb er; 3 — K indergräber; 4 — G räb er d er u n bestim m ­ ten T oten; 5 — leere G räber; 1 - IV — Reichtuniskategorien.