Literackie kształtowanie etniczności łemkowskiej w kontekście galicyjskim

LITERACKIE KSZTAŁTOWANIE ETNICZNOŚCI ŁEMKOWSKIEJ W KONTEKŚCIE GALICYJSKIM

Temat, który chciałabym rozwinąć w ramach niniejszego artykułu, dotyczy kontek- stu galicyjskiego jako wyznacznika procesów bazujących na tożsamości, etniczności, przestrzeni kulturowej, instytucjonalności, konkurencyjności, reprezentacji i innych, które od początku moich badań literaturoznawczych były niezbędne do rozpoznawania znaczeń, kategorii, idei, odsłanianych w badanej tekstualności w założeniu określonej jako łemkowska.

Od współczesnej, jasno wyprecyzowanej nazewniczo i dosyć wyraźnie eksplikują- cej się tożsamościowo literatury łemkowskiej, inspirującej moje pierwsze zmagania badawcze, postanowiłam cofnąć się do jakoś tam określonych początków i odnaleźć te miejsca, myśli i idee, które tak, a nie inaczej wyznaczyły ścieżkę rozwojową łemkow- skiego świata tekstowego. Na pewnym etapie badania bardzo ważnego stadium roz- wojowego literatury, a tym samym i tożsamości łemkowskiej, zmierzyć się musiałam z nader istotną, pojemną i wielopoziomową kategorią galicyjskości. W niej dostrze- głam klucz do rozumienia procesu rozwojowego, jaki prześledzić można w konse- kwentnie emancypującej się przestrzeni łemkowskości. Naturalnie, proces ten doko- nywał i dokonuje się w różnorakich zapętleniach, czasem trudnych do rozszyfrowania, niemniej wyprecyzowanie dyskursu galicyjskości także w odniesieniu do literatury łemkowskiej, a może szczególnie w odniesieniu do niej, wydaje się kluczowe i nie- zbędne.

Pogranicze

Pomimo iż pojęcie pogranicza tak mocno jest uogólniane i nadużywane w dyskur- sie humanistycznym (i nie tylko), to przywołam je tutaj w celu zrozumienia bazy kultu- rowej ewokującej rozwój łemkowskości. Galicja w swej istocie stanowiła typowe po- granicze terytorialne, którego zasadą jest współistnienie na danym terytorium w relacji symetrycznej lub asymetrycznej różnych kultur, które są wobec siebie konkurencyjne i rozwijają się bez utraty związku z bazowymi centrami ich kreowania. Istotą relacji kulturowych w tej sytuacji jest przenikanie się tych kultur, czego rezultatem jest two- rzenie się nowej jakości kulturowej. Jeśli dane terytorium posiada jeszcze dodatkowe parametry spajające, typu systemu administracyjnego, instytucji kulturalno-oświato- wych itp., to owo przenikanie zostaje wzmocnione i w jakiś sposób ukierunkowane.

Pewne kategorie wspólne inspirujące tworzenie się i substancjalno-bytowe pojmowa- nie galicyjskości są właśnie zarówno przyczyną, jak i skutkiem pograniczności.

Moje pytanie w kontekście tak skrótowo zasygnalizowanego pojęcia pogranicza dotyczy tożsamości pogranicznych, kreowanych w wysokim stopniu przez piśmien- nictwo. Trzeba przyznać, że Galicja jest tu wyjątkowo wdzięcznym i płodnym polem badawczym, gdyż spotkania, wymiany, przekłady, interferencje, analogie, homologie, adopcje, adaptacje, asymilacje, konwersje, transgresje – typowe dla pogranicza¹ – przebiegały tu wielopoziomowo. Skoncentruję się na wybranym casusie literatury i tożsamości łemkowskiej, ale pomimo to, dotknąć będę musiała wielu ogólnogalicyj- skich problemów, które na łemkowskość oddziaływały i przez które specyficzne proce- sy tożsamościowe stają się bardziej zrozumiałe i oczywiste. Moja uwaga skupi się na drugiej połowie wieku XIX i początku wieku XX, co zostało podyktowane wyrazisto- ścią i intensywnością zarówno stawianych kwestii tożsamościowych, jaki i rozwoju piśmiennictwa w przestrzeni łemkowskiej. Skrótowo zatem przypomnę, czy odwołam się do tych zjawisk, które określone zostały przez galicyjskość, wypełnię je jednak swoistą treścią literacko-kulturowo-etniczną, która będzie eksponować dosyć już wy- raźnie sprecyzowaną przeze mnie kategorię literatury łemkowskiej² jako wynik pogra- nicza kulturowo-etnicznego.

Tożsamość

Tożsamość jest samoświadomą, samozwrotną koncepcją siebie, która pozwala mieć poczucie ciągłości i syntezy, zakorzenienia w przestrzeni i w czasie, sprawiającego, iż jednostka odbiera siebie jako spójną w różnych okresach życia, w sytuacjach społecz- nych i pełnionych rolach, a także ma poczucie własnej odrębności, indywidualności i niepowtarzalności³. Bywa ona odróżniana od identyfikacji, która pojmowana jest jako bardziej zewnętrzne rozumienie siebie, przez odniesienie do pewnej znanej kategorii grupowej. Tożsamość zatem nie miałaby być odwołaniem do czegoś już „gotowego”, istniejącego, z czym się utożsamiam/identyfikuję, lecz byłaby tworzeniem, budowa- niem siebie w swoim rozumieniu okoliczności i czynników, które kształtują własną personalność. Ten potencjał, czy zadanie kreacyjne tożsamości jest szczególnie istotne

1 Por. W. Panas, O pograniczu etnicznym w badaniach literackich, [w:] Księga referatów Zjazdu Polo- nistów, Warszawa 1995, s. 605–613, tu: s. 606.

2 Zob. przykładowo: H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska drugiej połowy dziewiętnastego – początku dwudziestego wieku, „Prace Komisji Wschodnioeuropejskiej PAU”, t. VII, Kraków 2001; H. Duć-Fajfer, Łemkowska przestrzeń literacka – rys historyczny, „Języki Obce w Szkole” 2001, nr 6, s. 64–75; Ци то лем туга, ци надія. Антолоґія повыселенчой лемківской літературы/Czy to tęsknota, czy nadzieja. Antolo- gia powysiedleńczej literatury łemkowskiej. Wybór, opracowanie, wstęp H. Duć-Fajfer, Legnica 2002;

H. Duć-Fajfer, Przez literaturę ku etniczności – literatura łemkowska od połowy XIX w. do dziś, [w:] Polska i jej wschodni sąsiedzi, t. VII, Rzeszów 2006, s. 168–182; H. Duć-Fajfer, Kategoria swój–obcy w łemkow- skich tekstach kulturowych, „Sprawy Wschodnie” 2006, s. 3–22; H. Duć-Fajfer, Etniczność a literatura – na przykładzie piśmiennictwa łemkowskiego, [w:] Łemkowie. Historia i kultura, U. Siekacz (red.), Szre- niawa 2007, s. 10–26

3 Z. Bokszański, Tożsamość – Interakcja – Grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjolo- gicznej, Łódź 1989.

w obszarze dużej różnorodności, gdzie identyfikacje nie są oczywiste i niejako z góry się nasuwające, bezdyskusyjne. Tam istnieje codzienny plebiscyt, jak twierdzi Renan⁴, a ludzie tożsamościowo lokują się w postawach ambiwalentnych, poliwalentnych i biwalentnych⁵. Dwie pierwsze odnoszą się raczej do sposobów rozumienia siebie przez identyfikację, jedynie biwalencja jest w pełni dojrzałą wykreowaną tożsamością pogranicza. Polega ona na akceptowaniu swojej wielopoziomowej tożsamości i twór- czej syntezie różnorodnych elementów kulturowych.

Powszechnie mówi się o tożsamości indywidualnej oraz o tożsamościach zbioro- wych, co budzi poważne zastrzeżenia od strony merytorycznej, gdyż tożsamość jest przede wszystkim „kluczowym elementem rzeczywistości subiektywnej”⁶. Jeśli bo- wiem tożsamość jest świadomością, rozpoznawaniem siebie, to kto miałby w przypad- ku grup być takim samorozpoznającym się podmiotem? Antonina Kłoskowska mówi o zbiorowej samowiedzy, samookreśleniu zbiorowości narodowej, tworzeniu własnego obrazu, zawierającego się w tekstualności tej zbiorowości, jej uniwersum symbolicz- nym, w którym rozpoznaje się zbiorowo wspólnota⁷. Wykorzystując takie rozumienie tożsamości zbiorowej, zapytajmy o odczytywaną w tekstach tożsamość łemkowską u źródeł jej zaznaczania się.

Jesteśmy w rzeczywistości galicyjskiej, która po raz pierwszy w historii stworzyła warunki konkurencyjności pomiędzy czynnikiem polskim i ruskim, stworzyła płasz- czyznę odniesień dla relacji nie tylko kulturowych i społecznych, lecz też etnicznych.

Pojawienie się pojęcia łemkowskości w tekstach wiąże się z romantyczno-galicyjskim chłopomaństwem, z wędrówkami z kosturem w lud, z poszukiwaniem rdzenności, zapisami i klasyfikacjami folklorystycznymi. Już pod koniec lat dwudziestych XIX wieku nazwa, która funkcjonowała raczej w charakterze przezwiskowym, oparta na osobliwości gwarowej, za sprawą folklorystów i dialektologów wchodzi do tekstów opisowych. Coraz bardziej precyzuje się folklorystyczne rozumienie kultury ludowej, która z tą nazwą jest wiązana. Precyzacje te stają się niebawem inspirujące dla dyspo- nentów instrumentarium tożsamościowego zbiorowości, czyli inteligencji wywodzącej się z obszaru określanego jako zamieszkany przez Łemków. Co charakterystyczne, ukształtowani w tym samym co inteligencja polska i niemiecka modelu romantycznego pojmowania tożsamości etnicznej (narodowej), ci duchowni ruscy używają argumen- tów bazujących na jakości kultury ludowej, jej rdzenności, osobliwości, odmienności, w polemice etnicznej. Konkurowanie tożsamości polskiej i ruskiej w Galicji, na teryto- rium łemkowskiej Rusi (pojmowanej jako część Rusi galicyjskiej) miało szczególny charakter. Położone w całości w granicach Galicji zachodniej, gdzie bezsprzecznie dominowała kultura polska, terytorium to określić można jako szczególną pogranicz- ność w pogranicznej Galicji. Rozwój tożsamości łemkowskiej jest wyrazistym przy- kładem tworzenia się swoistej, wykreowanej na bazie wielu przenikających się różno- genetycznych czynników, świadomości zbiorowej.

4 E. Renan, Qu’est-ce qu’une nation, Paris 1934 (1882), p. 88.

5 A. Kłoskowska, Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej,

„Kultura i Społeczeństwo” 1992, nr 1, s. 140–141.

6 P.L. Berger, T. Luckman, Społeczne tworzenie rzeczywistości, przeł. J. Niżnik, Warszawa 1988, s. 263.

7 A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 99, 103.

Pierwszym krokiem, linią etnicznego odgraniczenia, było posłużenie się typowo mitycznym argumentem autochtonizmu, który w romantycznej etniczności/narodo- wości/ludowości miał pierwszorzędne znaczenie dla prawa istnienia i rozwoju. Rodzi- ma ludowość, stając się bardzo ważnym argumentem etnicznym, wzbudzała coraz głębsze zainteresowanie elit związanych z tym terytorium, aktywnych w przestrzeni ogólnogalicyjskiej. Teksty Mychaiła Krynyckiego⁸, Aleksija Torońskiego⁹, Matwija Astriaba¹⁰, Władymira Chylaka¹¹, Iwana Łytyńskiego¹² ustawiają opozycyjnie różne aspekty kultury łemkowskiej wobec dominujących przeświadczeń, idei, kategorii wy- obrażeniowych. Jeśli skonstatować sens etniczności, którym jest komunikowanie róż- nic kulturowych w kontaktach między jednostkami i grupami w celu ustalenia relacji, takich jak dominacja, podporządkowanie, zawieranie, wykluczanie, asymilacja itp., to oczywiste staje się znaczenie tych tekstów w samozrozumieniu i eksponowaniu siebie (swej grupy) w kontekście ogólnogalicyjskim. Że wykrystalizowanie swej pozycji nie było proste w różnicującej się etnicznie Galicji, świadczy wielo- i różnoopozycyjność stanowisk tekstualnych. Pierwsza i zasadnicza z nich, to opozycyjność ruskości wobec polskości. Polemika pod hasłem pierwotności i wysokiego rozwoju kulturowego osad- nictwa ruskiego w namiestnictwie muszyńskim i na Jasielszczyźnie przeprowadzona przez Krynyckiego, czy stwierdzenie Torońskiego: „Лемки суть aborigenes, и суть потомками Хорватовъ”¹³, to proste argumentacje obronne wobec odczuwanej domi- nacji tekstów historycznych i etnograficznych. Wobec polskości pozycja tekstów łem- kowskich była jednolicie scalona w stanowisko galickoruskie i stanowiła najszersze pole odniesień różnicująco-oponujących.

Łemkowskość jednakże sygnalizowała tekstualnie różnice także wobec innych, już nie tak oczywistych pozycji etnicznych czy tożsamościowych. Koncentracja na kultu- rze ludowej pociągała za sobą siłą rzeczy odniesienia samoświadomościowe w prze- dziale wyznaczonych granic tej kultury. Skomplikowana ruskość galicyjska, rozwijają- ca się w co najmniej trzech opcjach tożsamościowych, była jednolitym odniesieniem identyfikacyjnym wobec czegoś znacznie bardziej odległego nie tylko przez kulturę, ale głównie przez religię, politykę, realia społeczno-klasowe. W obrębie samej ruskości peryferyjna, a w istocie pograniczna lokacja łemkowskości dała o sobie znać już w pierwszych próbach wyznaczenia stanowisk tożsamościowych. Jeśli Mychaił Kry- nyckij próbował dowieść wysokiego rozwoju kultury ruskiej w dekanacie muszyńskim

8 М. Kрыницкiй, Историческое состоянiє Намђстничества Мушынского въ взглядђ фiзично- политичнoмъ, моральнoмъ, и религiйнoмъ oтъ основанiя 54 хъ тутъ существуючихъ чисто-рускихъ сђлъ и двохъ городкoвъ: Мушина и Тыличь, списанноє Михаиломъ Крыницкимъ приходникомъ ру- скимъ въ Тыличи, въ окрузђ Сандецкoмъ 1852 года, „Отечественный Сборникъ повђстокъ, сказокъ, историческихъ воспоминанiй, господарскихъ и инныхъ общеполезныхъ вђстей и пр. и пр.”, Вђдень 1853, № 15–20.

9 А.И. Тороньскiй, Русины-Лємки, [w:] Зоря Галицкая яко альбумъ на годъ 1860, Львовъ 1860, c. 292–297.

10 М. Астрябъ, Кôлька слôвъ о лемковскôй бесђдђ, „Учитель” 1871, № 43–52, Львовъ 1871.

11 В. Хылякь, Свадебныи звычаи у Лемковъ, „Литературный сборникъ издаваемый Галицко- Русскою Матицею”, 1871, c. 4–29; В. Хылякь, Юморъ у Лемковъ (Этнографическiй эскизъ В. Неляха), „Родимый Листокъ” 1880, № 12, s. 188–190, № 13, c. 203–205, № 14, c. 219–221.

12 И. Литинський, Про емiграцiю Лемкôвъ до Америки, „Дђло” 1892, № 25–29.

13 А.И. Тороньскїй, Русини…, c. 395.

i jasielskim w dawnych czasach, która w nowszych czasach uległa mocnej degradacji pod wpływem czynników zewnętrznych, to Aleksij Torońskij już bezpośrednio mówił o obcych wpływach, jakich doznaje ruskość Łemków, przez co staje się ona „zepsutą”

ruskością. Ze stanowiskiem tym ostro polemizował Matwij Astriab, starając się wyka- zać wspaniałą, archaiczną, oryginalną ruskość Łemków, zachowaną przez nich lepiej niż w innych regionach. Ironizujący Chylak jeszcze inaczej dystansuje łemkowskość w stosunku do innych, „wspanialszych” odmian ruskości, gdzie oczywista degradacja kultury łemkowskiej ma ośmieszyć tak zapewne przez niego odczuwane pogardliwe odnoszenie się do ubogiego „mieszańca” łemkowskiego przez „rasowych” Rusinów.

Każde z tych tekstualnych odniesień jest tak bądź inaczej wyrażoną dystynkcją prze- strzeni łemkowskiej z równoczesną oceną jej pozycji, zarówno ze stanowiska ze- wnętrznego, jak i własnego. Niezależnie od bardziej lub mniej zdystansowanej pozycji piszącego inteligenta, charakteryzowana kultura ludowa jest autorom emocjonalnie bliska i znacząca. Podkreślane różnice i osobliwości trudno jeszcze uznać za sygnały etniczności, bo myślenie w kategoriach etnicznych rozwija się dopiero w odniesieniu do ogólnie pojętej przestrzeni ruskości. Jednakże wyznaczają one podłoże ku wkrótce już formułowanym etnicznym koncepcjom tożsamości łemkowskiej.

Nie sposób pominąć tu jeszcze pytania o udział niemieckiej przestrzeni kulturowej w tych krystalizujących tożsamość etniczną klasyfikacjach różnic. Jej bezpośredni udział w łemkowskich tekstach piśmienniczych okresu galicyjskiego odnosi się do konstatacji różnic cywilizacyjnych doświadczanych i odnotowywanych zwłaszcza w tekstach podróżniczych. Konfrontacja z odmiennością np. Włoch w czasie podróży do Rzymu¹⁴ powoduje odczucie ulgi, gdy powraca się w znane niemieckoobszarowe normy i zwyczaje cywilizacyjne. Odczytać to można jako doświadczanie pewnego rozpoznawalnego jako swój na poziomie porządku instytucjonalnego, organizacyjnego i obyczajowego świata, który jest dany poza przestrzenią własnych wyborów, deklara- cji, zaświadczeń, obronnych odgraniczeń i różnicowań. Natomiast pośrednio cały kontekst galicyjskości wynikł z relacji trzech kultur galicyjskich w określonym ukła- dzie. Typ pogranicza i możliwych tożsamości etnicznych, które w tym układzie się wytworzyły, powstały w sposób oczywisty przy bardzo dużym udziale kultury, a jesz- cze bardziej cywilizacji, mentalności czy ekonomii niemieckiej.

Język

Nie jest kwestią przypadku, że to właśnie na obszarze Austro-Węgier za wyznacz- nik odrębności etnicznej uchodziła jako coś naturalnego odrębność językowa. Wpływ filozofii Herdera i Fichtego, którzy kładli zdecydowany nacisk na znaczenie języka, stanowiącego świadectwo swoistych doświaczeń zbiorowych, w procesach narodo- twórczych¹⁵ w Galicji był czymś oczywistym. Rusini galicyjscy także stanęli wobec

14 Згадки зъ подорожи въ Римъ на ювилейне торжество Єго Святости папы Льва ХIII 1893 року. Списавъ о. Василiй Чернецкiй, Львовъ 1894.

15 Language and Nation, W. Miodunka (red.), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Polonijne”, z. 11, Warszawa–Kraków 1987.

konieczności określenia swego języka narodowego. Posługująca się na co dzień języ- kiem polskim, w uczonych dysputach i piśmiennictwie językiem niemieckim czy łaci- ną, inteligencja ruska, formułując swe koncepcje etniczne, musiała nie tylko wyrazić pogląd, co kryje się pod pojęciem języka ruskiego, lecz przede wszystkim konse- kwentnie realizować go w praktyce. Znano dwie dosyć odległe formy ruszczyzny – książkową (cerkiewno-literacką) i żywą ludową. Podczas gdy opcja narodnicka, wy- raźnie precyzująca ukraiński program narodowy na bazie kultury ludowej, za ru- ski/ukraiński uznała język ludowy, którego literacką wersję najpełniej rozwinął w praktyce piśmienniczej Taras Szewczenko, spora i znacząca część inteligencji gali- cyjskiej określanej jako starorusini nie zgodziła się na taką formę językową i tożsamo- ściową.

Starorusiństwo postrzegam jako twór tożsamościowy typowo galicyjski¹⁶. Pograni- cze, wymagające ciągłej opozycji wobec konkurencyjnych wartości i idei, gruntuje w sporym stopniu postawy konserwatywne. Starorusini uznawali rzeczywistość gali- cyjską za bazę swej tożsamości. Obok wiary greckokatolickiej, swej przynależności do szeroko, głównie kulturowo-religijnie, pojętego rusiństwa, utożsamienie z państwem austro-węgierskim było ważnym czynnikiem samorozpoznawczym. Towarzyszył temu lojalizm obywatelski i celebrowanie określonych form zachowawczych. Starorusini uznawali ukraińskość za jedną z regionalnych odmian ruskości (dotyczącą guberni ukraińskich państwa rosyjskiego), natomiast ukraiński program narodowy uznawali za groźny i szkodliwy dla Rusinów separatyzm. W kwestii języka ruskiego wykazali kon- sekwencję postaw, tworząc język ruski (galickoruski rozszerzony na wszystkich staro- rusinów w Austro-Węgrzech) na bazie języka ksiąg, głównie cerkiewnych. To tzw.

jazyczije było znów swoistą osobliwością galicyjską i jako język piśmiennictwa godne jest większej uwagi, niż się mu poświęca.

Starorusini i ich koncepcja tożsamościowo-językowa są dla mnie szczególnie ważni jako mocno określający się w przestrzeni galicyjskiej i, co uważam za powiązane z powyższym, stanowiący poglądowo prawie 100% wśród inteligencji związanej z regionem łemkowskim (łemkowskiej Rusi). Nie trzeba tym samym dodawać, że pi- śmiennictwo konsekwentnie określane przeze mnie jako łemkowskie w XIX i na po- czątku XX wieku powstawało w jazycziju, na które składała się swoista mieszanka form książkowych i dialektalnych. Interesująca jest ewolucja tych form, a także towa- rzyszące jej wypowiedzi autorów na tematy językowe. Przebiega ona od generalnie powszechnych skrajnych negacji zapisu języka ruskiego w wersji fonetycznej (ludo- wej), zawierających się chociażby w stwierdzeniu: „…вовсе не предпологая, що сочиненiе то будетъ по части обезображено фонетикою”¹⁷, przez wyjątkowe – jak na czas i okoliczności – stanowisko Matwija Astriaba, aż po ogólne zaakceptowanie pod koniec epoki galicyjskiej potrzeby pisania hovorom.

Zrozumienie łemkowskich wyborów czy działań językowych wpisane musi być znów w kontekst galicyjskiego pogranicza, w którym działają różnorakie napięcia, skrajności i przeciwwagi. Wypreparowane dla potrzeb odrębności rusko-galicyjskiej

16 P.R. Masgocsi, Старорусинство i русофiльство: Новi концептуальнi напрями для аналiзу нацiональних iдеологiй, [w:] P.R. Masgocsi, Галичина (iсторичнi есе), Львiв 1994, c. 156–184.

17Θ.Θ. К. [T. Kaczmarczyk], Отъ Грибова, „Галицкая Русь” 1892, № 58, c. 2.

jazyczije było w swej istocie językiem sztucznym, elitarnym, nieprzystającym do zadań społecznych, które brała na siebie duchowna inteligencja ruska. Napięcie, jakie tu za- chodziło, zostało mocno odczute i polemicznie objawione przez Astriaba, który gani wywyższającą się inteligencję za pogardliwy stosunek do języka i kultury ludowej. Ale – tak właśnie objawił się fenomen pogranicznego przenikania – nie chodzi tu o obronę języka ludowego, który stał się normą literacką ukraińskiego uniwersum symboliczne- go, tylko o lemkivsku besidu, język ludu, którym, jak sam autor mówi, „przyśpiewywa- no mu do kołyski” (на такой бесђдђ, на якôй ми колиси мати приспђвувала при колысцђ и на якôй я самъ спђвалъ до самого свого парôбства!)¹⁸. Nie byłoby pew- nie w tym nic dziwnego, gdyby tylko o obronę ludowości chodziło, lecz argumenty Astriaba sięgają głębiej, w sferę tożsamościową. Polemizując z Torońskiego tezą o „zepsutym” języku i kulturze, Astriab stara się udowodnić, że język ten jest pełno- wartościowy, samodzielny i wywodzący się bezpośrednio z prasłowiańskiego źródła.

Wobec innych języków ruskich (wielko- i małoruskiego) nie jest on w pozycji pod- rzędnościowej, wręcz przeciwnie, zachowawszy pewne archaiczne osobliwości, wy- różnia się pierwotnością i rdzennością. Takie zestawienie pozycji językowych i kieru- nek przeprowadzonej argumentacji jawnie wskazuje na przyjęcie lemkiwskoj besidy za wyznacznik etniczności. Jej pełnowartościowość i potencjał literacki zaświadcza Astriab, praktycznie stosując w swej polemice konsekwentnie w zapisie fonetycznym właśnie tenże język ludu z карпатскихъ верхoвъ¹⁹, którego się nie wstydzi, tylko z dumą się nim posługuje w formie literackiej.

Nie znalazł Astriab w swym pokoleniu inteligentów w sutannach naśladowców za- prezentowanej postawy językowej i tożsamościowej. Emocjonalne przywiązanie do swych stron rodzinnych, do kultury ludowej, nie znajdowało jeszcze przełożenia na postawy etniczne. Galickoruskie jazyczije i ruska (obszczeruska) tożsamość panowały zarówno w działaniach, jak i w poglądach językowych i tożsamościowych aż do końca wieku XIX. Dopiero w związku z upowszechnieniem oświaty w Galicji oraz innymi zjawiskami kulturowymi i ekonomicznymi, z początkiem XX wieku coraz większe znaczenie w środowiskach ruskich zaczyna mieć inteligencja świecka, często wywo- dząca się bezpośrednio z ludu, nieprzejawiająca tyle konserwatywnego oporu, co po- kolenie poprzednie. Ona to podejmie Astriabowe wyobrażenie o możliwościach lite- rackich łemkowskiego hovora i wraz z początkiem publikacji regularnego periodyku

„на языцђ, наближенномъ до лемковского говора”²⁰, a z czasem już „на лемкoвскомъ говорђ”²¹, w 1911 roku podąży konsekwentnie drogą emancypacji języ- ka i kultury Łemków w kierunku etnicznym. Jest to już finał okresu galicyjskiego, ale owa droga jest jego istotną konsekwencją.

18 М. Астрябъ, op.cit., № 43, c. 170.

19 Ibidem, № 51, c. 202.

20 „Лемко” 1911, № 1, Львiв 1911, c. 1.

21 „Лемко” 1912, № 1, Нoвый Санчъ 1912, c. 1.

Religia

Wyznanie greckokatolickie było jednym z najistotniejszych wyróżników tożsamo- ściowych Rusinów galicyjskich. Będące konsekwencją unii wyznanie zawierało już w swym systemie wewnętrznym pogranicze chrześcijaństwa wschodniego (w porządku rytualno-obrzędowym) z zachodnim (w porządku instytucjonalno-dogmatycznym).

Rzeczywistość galicyjska była sprzyjająca dla Kościoła unickiego, który decyzją Marii Teresy miał być zrównany w prawach z Kościołem rzymskokatolickim i uzyskał rów- norzędną nazwę Kościoła greckokatolickiego. Cesarzowa zadbała o kształcenie du- chownych, by zerwać z modelem antique educationis. W Wiedniu powstało w 1774 roku seminarium duchowne dla grekokatolików z wszystkich krajów monarchii, zwane Barbareum, a w 1783 roku powstało Generalne Seminarium Duchowne dla grekokato- lików z Galicji, Węgier, Siedmiogrodu i Chorwacji we Lwowie. W rezultacie w Galicji wzrosła liczba dobrze wykształconych duchownych greckokatolickich z dużym poczu- ciem odpowiedzialności duszpasterskiej nie tylko za rozwój religijno-moralny, lecz też za świadomość etniczną swych parafian. Na pewnym etapie rozwijania tej odpowie- dzialności kwestie religijno-etniczne uległy dosyć daleko idącemu scaleniu, co było dosyć prostą konsekwencją równoległości podziałów wyznaniowo-narodowościowych:

Polacy – rzymskokatolicy, Rusini – grekokatolicy, Żydzi – wyznawcy religii mojże- szowej. Stąd analogicznie do opozycji ruskości wobec polskości tworzyła się opozycja dwóch obrządków tego samego wyznania katolickiego.

Natomiast na bazie wspólnoty wschodniochrześcijańskiej, co pokrywało się jakoś z szeroko rozumianą общерусскостью (wszechruskością), tworzyła się międzywy- znaniowa więź z prawosławiem. Oba te wyznania traktowane były jako „ruska wiara”, co je jakoś tam, całkiem ponad dogmatami, spajało. Warto przypomnieć, że w epar- chiach lwowskiej i przemyskiej unia przyjmowana była z największymi oporami. Obaj biskupi nie podpisali aktu unijnego w Brześciu, a kres przemyskiej eparchii prawo- sławnej nastąpił dopiero w 1692 roku. Siłą rzeczy galicyjski grekokatolicyzm istniał w formule „pomiędzy”. Napięcia te i ich dynamika rozgrywały się wielopoziomowo w konfrontacji z opozycjami etnicznymi, podlegały manipulacjom i agitacjom.

W regionie łemkowskim na swój sposób rozgrywały się owe wyznaniowo-etniczne zbliżenia i oddalenia. Konserwatyzm poglądowo-mentalny tego regionu, opozycjonizm wobec dominującej polskości, a równocześnie dokonujące się procesy przenikania kulturowego oraz utożsamienia etniczno-religijne, powodowały, że łemkowska Ruś w aktywnych działaniach budzicielsko nastawionych księży mocno pielęgnowała tra- dycje wschodniochrześcijańskie, przeciwstawione „łacińskim”. W praktyce dokony- wało się wiele przeformułowań obu odłamów chrześcijańskich w kierunku regionalne- go uludowienia form obrzędowych i uetnicznienia (z konsekwencjami pograniczności) czynnika religijnego. Władymir Chylak we wspomnieniach dotyczących biskupa Ioan- na Snihurskiego²² twierdzi, że lud łemkowski szczególnie się angażował w rozwój

22.Воспоминанiя изъ минувшости. Къ столђтной годовщинђ рожденiя пок. владыки

I. Снђгурского. Собралъ русскiй Quidam, „Новый Проломъ” 1884, № 157, c. 1–2; № 158, c. 1; № 159, c. 1–2; № 164, c. 1–2.

życia religijnego wspierającego rozwój etniczny. Mówiąc o biskupie Snihurskim, mó- wi równocześnie o Łemkach:

Знаемъ положительно, що онъ радовался надмђрно, майже дђтинно, когда при визитахъ замђтилъ мальчиковъ, которыи знали читати русскую грамоту. По той причинђ особенно Лемковщина ему нравилась. Тамъ существовали уже давнђйше дьяковскiи школки, нђкоторыи даже отъ 1813 года; тамъ майже въ каждой церкви читали Апостолъ мальчики, а много старшыхъ читало псалтыри или часословы изъ своихъ собственныхъ книгъ, такъ зовимыхъ «поставцевъ»... а гдђ-куда самы священики въ поповскихъ комнатахъ обучали молодежь въ русской грамотђ и въ богочестiи²³.

Anonimowy korespondent z Łemkowszczyzny, podpisujący się pseudonimem Ru- syn-Łemko, zauważa:

Цђлая жизнь въ Лемковщинђ есть впрочемъ еще довольно патрiархальною (…) духъ русскiй дђльно держиться. Нђтъ здђсь семейного торжества безъ розговора о дђлахъ русско-народныхъ, иначе бо пришлобъ намъ тутъ между Мазурами ополячитись (…) Народъ русскiй стоитъ твердо при своей церкви и идетъ шагъ за шагомъ за своими духовными примђрними проводниками и отличными господарями…²⁴.

Przy takim warunkowaniu etniczności religią i odwrotnie, siłą rzeczy następowały pewne kolizje i napięcia na linii prawosławie–ruskość, katolicyzm–polskość. Opory przeciw unii, odnotowane na Łemkowszczyźnie jeszcze w XVIII wieku, miały głównie podłoże antyasymilacyjne. Równocześnie grekokatolicyzm staje się bazą tożsamo- ściową Rusinów galicyjskich. Musieli dostrzec w nim to, co ich wyróżniało i od katoli- ków (rzymskich), i od prawosławnych. W zależności, zapewne od dokonującego się nacisku, dominacji, eksponowana czy używana była potrzebna dla przeciwwagi strona tego pogranicznego wyznania. Wobec Łemkowszczyzny dominacja była zdecydowa- nie po stronie katolickiej, stąd w uwagach tych greckokatolickich duchownych (bo spośród nich wywodzi się istotna większość łemkowskich autorów) pojawiają się cza- sem zaskakujące spostrzeżenia, takie jak chociażby to, które nasuwa się Czerneckiemu podczas wizyty rumuńskich księży: „честно в мантіяхь съ бородами ходятъ”, wska- zujące na odczuwanie nacisków latynizacyjnych w Kościele greckokatolickim. Wyra- ziste sygnały dyskomfortu unity, który mocno identyfikuje się z (łemkowską) rusko- ścią, znajdujemy w tekstach Mykołaja Małyniaka. Podczas podróży do Jerozolimy w gronie pielgrzymów katolickich doświadcza „poniżających konsekwencji unii”:

Подчинену юрисдикцiи духовного паломнического начальства мне не слђдовало прибђгати на собственну руку о соизволенiе тамъ и овде служити – кь несоединеной Iерусалимской Iерархiи, – притворятися латинникомъ я не могъ – и тако: терпя понижающее поношенiе унiи съ тихою ресигнацiею примђнялъ я ся къ необходимому – «волею пожряй Господеви»²⁵.

On jako wychowanek rzymskiego kolegium greckokatolickiego, człowiek głębo- kiego intelektu i dużej wrażliwości, krytycznie nastawiony do wielu zjawisk życia

23 Ibidem, № 159, c. 1–2.

24 Русинъ-Лемко, Изъ Горлицкого, „Слово” 1882, № 116, c. 1–2.

25.Зерна горушичны Н.Д. Камянина. (Жменя третая). Путъ до Iерусалима исполненъ

въ Септембрђ 1901, Перемышль 1902, c. 56.

ziemskiego, formułujący ostre osądy, głęboko przeżywa traktowanie grekokatolików przez Rzym „съ недовђрiємъ, двоемђрiемъ (Притч. Ма.) по мачошему”²⁶.

Takie odczuwanie i pojmowanie swej tożsamości wyznaniowej z pozycji podległej wobec doznawanych dominacji i zawłaszczeń skutkuje dokonującymi się już pod ko- niec okresu galicyjskiego (1911 r.) na Łemkowszczyźnie konwersjami na prawosławie.

Ich masowa kontynuacja w międzywojniu wskaże procesualny rozwój tendencji eman- cypacyjnych na bazie samorozumienia grupowego przez wyznacznik religijny.

Przestrzeń

Przestrzeń galicyjska, ściśle określona politycznie, geograficznie, administracyjnie, kulturowo, rozwijała się na wyznaczonych zasadach instytucjonalno-administracyjnych i wszelkie wewnętrzne przestrzenie wyodrębniające się w jej ramach nosiły znamiona wpływu całości uwarunkowań kształtowania się tej przestrzeni i jej specyfiki. Zasadni- czy podział Galicji na wschodnią i zachodnią w znacznym stopniu pokrywał się z gra- nicą podziału etnicznego. Łemkowszczyzna stanowiła tu istotny wyjątek, była klinem osadnictwa ruskiego w całości ulokowanym administracyjnie w granicach Galicji za- chodniej. Stąd też opisany czynnik pograniczności działał tu zdecydowanie mocniej.

Łemkowszczyzna, a w zasadzie łemkowska Ruś w znaczeniu przestrzennym została pierwotnie wyznaczona przez dwa czynniki – etnograficzno-dialektalny i emocjonalny.

Obydwa były mało precyzyjne i stwarzały pole do wieloznaczności. Rozciągając gra- nice Łemkowszczyzny aż po San, co było praktyką XІX-wiecznych tekstów, wpisywa- no w jej obszar dosyć mocno zróżnicowane etnograficznie i gwarowo terytorium. Za sprawą literatury stawało się ono mocno nacechowane emocjonalnie, jak i specyficzne oraz wyjątkowe pod wieloma względami. Zarówno literatura faktu, jak i fikcyjna, bar- dzo mocno podkreśla ów genius loci, który kształtuje niepowtarzalnych ludzi i niepo- wtarzalną kulturę. Znany Władymir Chylak w swej beletrystyce z ciepłym ironicznym dystansem (wszak do inteligenta wschodniogalicyjskiego, który wyobrażalnie patrzył z wyższością na ten region, kierował głównie swe utwory) opisuje ubogość pejzażowo- -materialną łemkowskiej Rusi:

(…) всюда тђ же хаты однообразныи, тягнущiися вздолжь потока, всюда церковця деревяна, съ трема червоными куполами, одна управа полева, овесъ рђдонькiй, картофля низенькая, луги скупенькiи²⁷.

Natomiast w szkicach etnograficznych i korespondencjach daje całkiem przeciwne świadectwo walorów pejzażowych i innych tej krainy:

(…) Подобно якъ цђлая Лемковщина вообще отличается живописнымъ романтизмомъ, дђлающимъ ю похожою на Швейцарiю²⁸.

26 Ibidem.

27.Iеронимъ Анонимъ [W. Chylak], Шибеничный верхъ, [w:] Iеронимъ Анонимъ, Повђсти

и разсказы. т. I, Львовъ 1882, c. 1.

28 Лемко [W. Chylak], Воды в Выссовой, „Червоная Русь” 1889, № 55, c. 1.

Не знаю, есть ли гдђ нибудь мђстность, съ которою бы сама природа сдђлала такое чудо, якъ въ Выссовой?²⁹.

Przestrzeń łemkowska wyznaczona bywa i określana głównie przez czynnik górski i góralski, który wskazywany jest jako istotny element różnicy w stosunku do „podol- skości”, czyli ziem, gdzie rodzi się pszenica, a ludzie są bogaci. Wszelkie niedostatki ubogiej materialnie ziemi kompensowane są jej innymi, waloryzowanymi emocjonal- nie cechami. Ku górskiemu Beskidowi kierowane są płomienne apostrofy niepozosta- wiające wątpliwości co do jego znaczenia dla identyfikacji przestrzennej „podbeskidz- kiego ludu Łemków”:

Бескиде! – сђдый Бескиде! ты опасалъ нашу землю, смотришь поважно на жизненныи нивы и долины, на густы боры и просторныи степы, и освђжаешь ихъ своими водами. Не одна уже туча и не одинъ громъ перейшолъ по-надъ твою голову, а ты стоишь все твердо и непоколебимо. Не разъ ты уже засумувався, видячи народъ, на котрый смотришь, въ кровавой нуждђ, – а однакъ ты все веселый, и все зъ весною новая зелень покрывае тебе, новый цвђтъ прозябае на тобђ и новая вонь роздаеся отъ тебе. Не диво про тое, що смотрячи на тебе новыми надђями наполняются люди³⁰.

Lokująca się na granicy ludowego (bo do takich wyobrażeń często się odwołuje) i inteligenckiego pojmowania rzeczywistości, tekstualność łemkowska mityzuje i ak- sjologizuje przestrzeń, która przez te działania uzyskuje na pewnym etapie myślenia ideowego walory przestrzeni etnicznej. Już Matwij Astriab, podejmując swą polemikę z tezą o „zepsutej” przez obce wpływy ruskości Łemków, przywołuje niezwykle istot- ne dla tożsamości znaczenie ojczystej przestrzeni, przywiązanie i miłość do niej:

Ой, Лемко любитъ свои жбири, и якъ ихъ любитъ! Онъ буде пантрувати по цђлой Європђ за кускомъ хлђба, котрого не дораблятся на своемъ грунтђ, алe зароблений кусокъ приходитъ зъђсти на своихъ жбирахъ зъ женомъ и дђтми³¹.

Nie ulega więc wątpliwości, że to kształtowany przez teksty stosunek emocjonalny do przestrzeni pejzażowej i kulturowej powoduje coraz pełniejsze utożsamianie się z nią inteligencji, która w swych wyborach, a raczej konstruktach etnicznych, nie mo- gła pominąć owego silnego wyprecyzowania specyfiki i walorów tej części „Rusi”.

Mocno różna, jak to odczytujemy w wielu tekstach, od innych ziem ruskich (i to znów wynik pograniczności z jednej i wywołanego przez nią swoistego izolacjonizmu z drugiej strony) przestrzeń Rusi łemkowskiej, powoduje modyfikowanie budowanej w opozycji tylko do polskości ruskiej tożsamości etnicznej aż do otwartego zaznacze- nia potrzeby jej odrębności od całości przestrzeni Rusi galicyjskiej:

Уже долгое время раздавались на Лемковщинђ голоса, требующiе изданiя для этой страны Руси, хотя бы маленькой газеты. Требовали этого многiе лемки, такъ какъ Лемковщина находится въ нђсколько другихъ условiяхъ, нежели остальные уголки нашей Галицкой Руси. Поэтому многое, что для остальной Галицкой Руси важно – для Лемковщины – безпредметно. Мало того! Русскiй лемковскiй говоръ значительно различается отъ говоровъ, употребляемыхъ въ другихъ частяхъ Руси (…) Этими – именно – обстоятельствами объясняєтся, что принимаемся за изданiе предлежащей газетки «Лемко»,

29 Ibidem.

30 А.И. Тороньскiй, Ганця. Повђсть зъ житья Подбескыдского народа (Лемковъ), „Галичанинъ – Литературный сборникъ” 1862, c. 57–98, tu: c. 57.

31 Ibidem, № 51, c. 202.

на страницах которой будемъ обсуждать вопросы, относящiеся преимущественно къ Лемковщинђ, и издавать её будемъ на языкђ, приближенномъ къ лемковскому говору (…)³².

Tak zatem musiało zadziałać, preparowane tekstualnie na bazie opisywanej i ak- sjologizowanej specyfiki pejzażowej, poczucie odrębności przestrzeni kulturowej. Jej odrębna jakość (vide efekt pogranicza) to baza kolejnych kroków ideologicznego bu- dowania łemkowskiej tożsamości zbiorowej.

Historia

Jeśli koncentrujemy się na tożsamości etnicznej, pytanie o tekstualne interpretacje historii musi zostać postawione wśród tych najważniejszych. Galicja, oczywiście, jest tworem historycznym, zamykającym się w przedziale chronologicznym 1772–1918, który kojarzony jest z określoną sytuacją polityczną, administracyjną, cywilizacyjną, kulturową, etniczną, uzyskującą, co oczywiste, odpowiednie do celów i wizji danej osoby oraz wspólnoty interpretacje i usensownienia. Łemkowski punkt widzenia po- trzebował takiego widzenia historii, które by wyjaśniało nie tylko historycznie, lecz też mitycznie pewne zdarzenia, fakty, zjawiska, procesy, w sposób służący podstawowemu interesowi grupy, którym jest jej trwałość i rozwój w czasie.

Mityczna konstrukcja przeszłości – charakterystyczna dla grup etnicznych – jest istotnym elementem tożsamości grupy etnicznej. Interpretacja przeszłości uprawomocnia teraźniejszość, pozwala ją zrozumieć. Przeszłość jest używana selektywnie, przywłaszczana, zapamiętywana, zapominana czy wynaleziona. Manipulacja historią, będąca praktycznie czymś uniwersalnym, pojawia się wszędzie tam, gdzie przeszłość jest używana, by uzasadnić teraźniejszość. Mity historyczne są obecne szczególnie wśród ludzi, którzy poszukują korzeni swej tożsamości i którzy przez tworzenie swej własnej trаdycji odróżniają siebie od innych poprzez swoją „szlachetną przeszłość”³³.

Do tej wypowiedzi socjologicznej warto jeszcze dodać istotne z punktu widzenia trwałości grupy posiadanie wizji jej przyszłości, która także potrzebuje swoistego za- korzenienia w przeszłości.

Istota ludzka ma korzenie, jeżeli rzeczywiście, w sposób aktywny i naturalny uczestniczy w egzystencji wspólnoty przechowującej jakieś skarby przeszłości i obdarzonej poczuciem jutra³⁴ – twierdzi Simone Weil.

A zatem przyjrzyjmy się, jak radzili sobie galicyjscy pisarze łemkowscy z potrzebą używania historii do celów etnicznych i jak te wizje wpływały na samorozumienie grupowe wyodrębniające wspólnotę.

W zakresie dziewiętnastowiecznego piśmiennictwa łemkowskiego spora część tek- stów ma walor historyczny. Poczynając od powieści historycznej Władymira Chylaka, przez historyczno-beletrystyczne opowieści Wasyla Czerneckiego, po historyczno- -realioznawcze szkice tegoż autora i różnorodne воспоминанiя изъ минувшости

32 Отъ Редакцiи, „Лемко” 1911, № 1, Львiв 1911, c. 1.

33 E. Michna, Łemkowie. Grupa etniczna czy naród, Kraków 1995, s. 16.

34 S. Weil, Zakorzenienie, [w:] S. Weil, Wybór pism, Warszawa 1983, s. 247.

Chylaka, Czerneckiego, Małyniaka, Polańskich, Szczawyńskiego i innych. Gros tych tekstów, chociaż nie wszystkie, ma oczywisty związek z obszarem Galicji, a przede wszystkim z przestrzenią łemkowską.

Mamy zatem uruchomione w tekstach, głównie we wspominanych szkicach etno- graficzno-historycznych, mity i poglądy etnogenetyczne dotyczące osadnictwa ruskie- go w Karpatach. Sam fakt powoływania się na prehistoryczne plemię Białych Chor- watów jako łemkowskiej bazy genetycznej oraz cyrylo-metodiańską misję chrystia- nizacyjną po północnej stronie Karpat tworzy istotny zalążek wyszczególnienia grupy łemkowskiej wśród innych, w jakikolwiek sposób rozumianych wspólnot, do których ona należy.

Pojawia się także typowe dla myślenia mitycznego odwoływanie się do „złotych czasów”, „dawnych czasów”, „dobrych czasów”, gdy panowały lepsze porządki, ludzie byli bardziej moralni, lepiej się im wiodło (np. Krynyckij, Chylak). Dotyczy to znów nie zuniwersalizowanej przestrzeni, tylko konkretnie wyróżnionej przestrzeni łemkow- skiej. Takie odwoływanie się do niegdysiejszych lepszych czasów przede wszystkim przesuwa postrzeganie wszelkich negatywnych zjawisk teraźniejszości nie jako zależ- nych od działań, cech, charakteru ludzi przynależnych do opisywanej wspólnoty, tylko od uwarunkowań zewnętrznych, związanych z porządkiem polityczno-administra- cyjno-instytucjonalnym, w jakim żyją, a który nie od nich zależy, jest zewnętrzny, narzucony. Drugi cel takiego przywoływania historii odnosi się do wizji przyszłościo- wych – skoro były „dobre czasy”, jest szansa, że jeszcze nadejdą.

Historia także przywoływana bywa w znaczeniu negatywnym, wyjaśniającym wszelkie współczesne traumy, uprzedzenie, złe relacje, stereotypy, upośledzenia itd.

Najlepszy przykład stanowi tu typowo budzicielska powieść historyczna Chylaka Шибеничный верхъ, która przedstawia epizod konfederacji barskiej na Łemkowsz- czyźnie z całym uschematyzowanym dramatyzmem napięć dominacji i podporządko- wania, jakim podlegali łemkowscy wieśniacy i duchowni ulokowani w poddaństwie politycznym i ekonomicznym Polsce oraz w związku ideowym i religijnym z Rosją. Te relacje zostają jeszcze niejednokrotnie powtórzone przez Chylaka czy to w kontekście powstania styczniowego, czy innych faktów historycznych, w ramach których pogra- nicznie ulokowana Łemkowszczyzna znajdowała się między przysłowiowym młotem a kowadłem. Ostatnim takim epizodem historycznym czasów galicyjskich, który zna- lazł również głębokie i ważne dla wyobrażeń etnicznych odzwierciedlenie w piśmien- nictwie, jest austriacki obóz dla internowanych w Talerhoffie, gdzie poddani austriaccy ponosili ostre konsekwencje swych „obszczeruskich” zapatrywań.

Istotne dla samozrozumienia, dla tożsamości etnicznej są też wszelkie wspomnienia o charakterze pamiętnikarskim czy podróżniczym, które dotyczą faktów i wydarzeń dziejących się w czasach galicyjskich (zazwyczaj na pewnym etapie życia danego au- tora) i są przytaczane w formie zsyntezowanej, zawierającej oceny i komentarze, po upływie określonego, dającego odpowiedni dystans oceniający czasu. Są to zazwyczaj wspomnienia (Czerneckiego, Małyniaka, Chylaka, Szczawyńskiego, Polańskich), które mocno krytykują różne, zazwyczaj kościelne (cerkiewne), oświatowe, kulturalne, po- lityczne instytucje galicyjskie. Krytyce też poddawane są stosunki społeczne, relacje międzyetniczne, porządek prawny itd. Taka forma zdystansowanych do rzeczywistości administracyjno-politycznej wspomnień znów wskazuje na łemkowskie swoiste outsi-

derstwo w Galicji, którego źródło tkwiło w pozycji wielopoziomowego podporządko- wania, ale też w dążeniu, by drogą wieloperspektywicznych opozycji (zróżnicowań) wykrystalizować swą tożsamość. Cenne także z tego samego punktu widzenia są dosyć liczne wspomnienia dotyczące podróży. Naturalnie, podróż rozszerzała perspektywę konfrontacyjną wszelkich różnic kulturowo-etnicznych, co przyczyniało się (podobnie jak sytuacja diasporyjna) do krystalizacji tożsamości etnicznej. Niezwykle interesująco rysuje się tu wspomnienie z podróży do Jerozolimy Mykołaja Małyniaka. Jego kon- frontacja z doświadczanym w czasie podróży światem zewnętrznym toczy się paralel- nie z konfrontacją ze zbiorowiskiem pielgrzymów galicyjskich, z którymi znalazł się na statku. Małyniak-Łemko (bo za takiego się uważał) znalazł się w opozycji nie tylko wobec tureckiego świata dokonującego inwazji na świat bizantyński w Istambu- le/Konstantynopolu, lecz też w opozycji do tłumu pielgrzymów, którzy w tym ze- wnętrznym świecie reprezentowali w skoncentrowanym wymiarze galicyjskość ze wszystkimi mocno go drażniącymi i ograniczającymi wymiarami.

Perspektywa wspomnień czy innych sposobów tekstualnego przywoływania i da- wania interpretacji historii, z punktu widzenia „wspólnoty bez historii” jest perspekty- wą mającą wymiar kompensacyjny, ale też projekcyjno-budujący. Wyraziste przeja- wianie się napięć i opozycji w ocenach i interpretacjach jest wskaźnikiem ruchu „od”

w całym kontekście bycia, kształtowania się i dojrzewania „w”.

Dopowiedzenie

Czy galicyjskość wykreowała łemkowskość? Pytanie tak postawione jest ogrom- nym uproszczeniem, w jakie czasem próbuje się zamknąć złożone i niejednorodne procesy dokonujące się w zależności od działania w danym czasie i przestrzeni wielu wzajemnie uzupełniających się, a równocześnie wykluczających, ambiwalentnych czynników. Centrystyczne (uproszczone, usystematyzowane) i pograniczne (niejedno- rodne i sprzeczne) procesy wzajemnie siebie nie rozumieją, wykluczają się, ale działają też komplementarnie. Wynikła z pograniczności łemkowskość na pewnym etapie sa- moświadomości zaczyna działać w modelu centrystycznym, esencjalizując się opozy- cyjnie do zewnętrza i podejmując coraz bardziej usystematyzowane działania etniczne.

W swej pracy dotyczącej literatury łemkowskiej drugiej połowy XIX i początku XX wieku wyraziłam pogląd, że jeśliby nie doświadczenia kolejnych etapów rozwoju literatury i kultury łemkowskiej, nie byłoby potrzeby wyodrębniania literatury łem- kowskiej od galickoruskiej. Ale fakt, że galicyjska ruskość była zjawiskiem pewnego okresu historycznego, skutkującego swymi rezultatami na późniejsze procesy rozwo- jowe uniwersów symbolicznych narodów i grup etnicznych objętych działaniem gali- cyjskości, jest nieodwracalny. A zatem dzisiejsza łemkowskość, podobnie jak ukraiń- skość czy polskość z regionu galicyjskiego zawiera istotne, warte otwartego, prowadzonego dialogicznie prześledzenia czynników integrujących i wykluczających, warunkujących i inspirujących to, czego dzisiaj nie rozumiemy, czy rozumiemy w sposób uproszczony w relacjach między tymi społecznościami.

Wydaje się, że Galicja mogłaby być w jakimś sensie porównana do dzisiejszej Eu- ropy, a przynajmniej takiej Europy, jaka jest postulatywnym projektem wspólnoto- wym. W ramach pewnego systemu ekonomiczno-cywilizacyjnego procesy demokraty- zacji dają pole wolnej wymianie kulturowej (przenikaniu się kultur), z czego budują się pewne, bardziej naturalne niż regulowane granicami politycznymi tożsamości. Oczy- wiście, Galicja to twór innej epoki historycznej, ale nie jest to powód, by nie widzieć w niej pewnego zalążka tego, czym mogłaby być dzisiejsza Europa, przynajmnej Eu- ropa Środkowo-Wschodnia. Nie jestem odkrywcza w tym stwierdzeniu. Powtarzam tylko z własnej perspektywy badawczej to, co tak mocno inspiruje w odkrywaniu toż- samości przestrzennej dzisiejsze pojęcie Europy centralnej czy Środkowo-Wschodniej, tworzone przez podróż w przestrzeni i czasie.

Олена Дуч-Файфер

Литература лемков в галицийском контексте Резюме

Учет галицийского контекста в исследованиях литературы лемков позволяет обнаружить некую существенную основу процессов эмансипации, которые имели место в ее истории.

Будучи типичным культурным пограничьем, Галиция развивалась за счет взаимопро- никновения и творческих конфликтов между культурами, идеями, политическими программами. Декларация национальной принадлежности не могла ограничиваться простой идентификацией – она требовала глубокого, концептуального самосознания. Романтики, оперировавшие категорией национального своеобразия, развивали этнические концепции в применении к крестьянским народным культурам. Этот подход склонил лемковскую интеллигенцию к поискам национальной идентификации в сфере, ясно обозначенной как народно-крестьянское национальное своеобразие лемков. В отличие от остальных галицийских русинов они, оттолкнувшись, как от точки отсчета, от консервативной «общерусскости», эволюционировали не к украинскому народно-крестьянскому национальному своеобразию, а к особой, чисто лемковской народной этничности. В этом процессе просматривается интенсивное воздействие эффекта пограничья, следствием которого обычно является возникновение нового культурного качества.

Конфликтная напряженность, возникающая в результате взаимопроникновения конкурирующих друг с другом различий, сильнее всего обнаруживала свое воздействие в сфере языка, религии, осмысления собственной национальной территории и исторических мифов и концепций, а наиболее отчетливо проявлялась в области литературного творчества.

Таким образом, постгалицийская эмансипация Лемковины уходит своими корнями в «общерусские» (в сознании Лемков) реалии прежней Галиции.

Helena Duć-Fajfer

Lemko literature in the Galician context Summary

In the case of researching the evolution of the Lemko literature, the Galician context exposes es- sential base for the emancipation processes that were taking place in the Lemko literature. Galicia, as a typical borderland, evolved on the basis of influences and tensions within cultures, ideas, and politi- cal projects. Ethnic identity could not be limited to a simple characteristics, it required conceptual and profound self-consciousness. Romantic folklorism evolved ethnic concepts in relation to folk cultures.

This inspired Lemko intelligentsia to seek ethnic identity in a space clearly identified by the Lemko folklore. From the conservative common Russian (obshcherusski) they did not evolve, like other Galician Rusyns, towards national-folk Ukrainian identity, but they were gradually stepping in the direction of Lemko ethnic identity. The process exposes an intensified influence of the borderland that usually results in creation of a new cultural quality.

Tensions created as an effect of the influence of competing differences were strongly present in the areas of language, religion, territory, historical vision, and were most prominent in literary art.

Post-Galician emancipation of the Lemko Land is deeply rooted in seemingly common Russian (obshcherusski) Galician reality.