410
TOMASZ STRZĘPIŃSKI ze Strzępina h. Prus
(ur. 10 VIII 1398 r., zm. 22 IX 1460 r.)
Urodził się 10 sierpnia 1398 r. Był synem Prandoty ze Strzępina (położonego koło Opa- lenicy w ziemi poznańskiej) i Doroty z rodu Leszczyców. Rodzina Tomasza należała do drobnej szlachty i pieczętowała się herbem Prus. Studia na Wydziale Sztuk Wyzwolo- nych Uniwersytetu Krakowskiego podjął w semestrze letnim 1419 r. W nocie immatry- kulacyjnej w uniwersyteckiej Metryce zanotowano, że uiścił całą opłatę wpisową (8 gro- szy). Po dwóch latach nauki, w 1421 r. uzyskał bakalaureat artium, zaś stopień magistra w semestrze zimowym 1426/1427. Zaraz po promocji magisterskiej rozpoczął wykłady na fakultecie artium oraz studia na Wydziale Prawa, które zwieńczył 6 czerwca 1431 r.
stopniem doktora dekretów. Wtedy podjął wykłady z Clementinae, po- sługując się komentarzem (Lectura super Clementinas), który prawdo- podobnie sam opracował. Zachował się on w rękopisie z 1432 r. należą- cym do Strzępińskiego i w dużej czę- ści przepisanym przezeń osobiście.
Po raz pierwszy na rektora uniwer- sytetu został wybrany 23 kwietnia 1432 r. i w czasie ceremonii objęcia urzędu wygłosił mowę De oneribus offi cii rectoratus. Przyrównał w niej władzę rektora do władzy królew- skiej w państwie i rozważał cechy dobrego rektora poprzez analogię do wzorowego władcy. Podkreślał, że panujący ma zapewniać poddanym sprawiedliwość i pokój, zaś poddani
Karta z Summy teologicznej św. Tomasza z Akwinu, rękopisu należącego do księgozbioru Tomasza Strzępińskiego, widoczny inicjał Q z herbem Prus (BJ rkps 1708, k. 1r)
411
winni są posłuszeństwo swoim zwierzchnikom. Tomasz ze Strzępina pełnił urząd rek- tora przez dwie kolejne kadencje do kwietnia 1433 r.
Niebawem arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec wysłał go jako swego peł- nomocnika na sobór do Bazylei, do którego został inkorporowany 17 października t.r.
W obradach soboru aktywnie uczestniczył przez ponad dwa lata, angażując się m.in.
w prace komisji do sprawy reformy kalendarza, kierowanej przez wybitnego uczonego Mikołaja z Kuzy. Świadectwem żywych zainteresowań Tomasza tą problematyką jest jego traktat z około 1440 r. poświęcony reformie kalendarza. Wiosną 1436 r. po powro- cie z Bazylei nie podjął na nowo obowiązków uniwersyteckich, ale osiadł w Gnieźnie, gdzie od 1434 r. posiadał kanonię. Został wówczas lektorem prawa kanonicznego i te- ologii oraz stałym kaznodzieją przy katedrze gnieźnieńskiej. Na początku 1437 r. prze- bywał w Kurii Rzymskiej, skutecznie zabiegając wraz z Janem Lutkiem z Brzezia o kon- fi rmację papieską dla wybranego na stolicę arcybiskupią w Gnieźnie Wincentego Kota.
Najpewniej w semestrze letnim 1438 r. wrócił do Krakowa i rozpoczął studia na Wydziale Teologii, a także ponownie podjął wykłady z prawa kanonicznego, komen- tując Dekretały Grzegorza IX. W 1440 r. został powołany do komisji, która miała wypracować ofi cjalne stanowisko uniwersytetu wobec soboru bazylejskiego i papieża soborowego Feliksa V. Najpierw czterech uczonych: Benedykt Hesse, Wawrzyniec z Raciborza, Jan z Lgoty i Jakub z Paradyża ułożyło odrębne traktaty poświęcone wspomnianej kwestii. Jednak żaden z nich nie spełnił wszystkich oczekiwań komi- sji, dlatego napisanie nowego traktatu zlecono Tomaszowi Strzępińskiemu. Wyko- rzystując dzieła wymienionych wyżej profesorów, opracował traktat Determinatio Basiliense, prezentując problem władzy soboru i papieża w Kościele powszechnym w duchu umiarkowanego koncyliaryzmu. To dzieło zyskało aprobatę całego uniwer- sytetu i zostało wysłane na sobór bazylejski, który po publicznej lekturze i dyskusji nad wywodami Strzępińskiego uznał jego traktat za najlepszą wykładnię doktryny o władzy soboru w Kościele. Determinatio Basiliense zyskało dużą popularność i za- chowało się w kilkudziesięciu rękopisach rozsianych po całej Europie. Tomasz Strzę- piński otrzymał stopień doktora teologii 31 stycznia 1443 r. Po promocji doktorskiej został w połowie października t.r. po raz trzeci wybrany na rektora uniwersytetu. Po zakończeniu urzędowania w kwietniu 1444 r. wykładał przez kilka lat na Wydziale Teologii, ale coraz mocniej angażował się w działalność kościelną i państwową.
W latach trzydziestych i czterdziestych uzyskał wiele benefi cjów kościelnych. Poza wspomnianą już kanonią w kapitule gnieźnieńskiej posiadał kanonie katedralne:
krakowską (1436–1455), wrocławską (1436–1455), włocławską (1443–1445), płocką (1442) oraz scholasterię gnieźnieńską (1446–1449), a także kanonie w kapitułach ko- legiackich: kurzelowskiej (1439–1455), kieleckiej (1442–1443), uniejowskiej (1450) i skalbmierskiej (1450). Wielokrotnie był powoływany na sędziego polubownego w Gnieźnie i Krakowie. Należał do bliskich współpracowników arcybiskupa gnieź- nieńskiego Wincentego Kota oraz biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego.
Cieszył się też dużym autorytetem w kapitułach katedralnych w Gnieźnie i Krakowie.
Po śmierci arcybiskupa Władysława Oporowskiego w marcu 1453 r. Tomasz Strzępiński był kandydatem na stolicę arcybiskupią i otrzymał w czasie elekcji kilka-
naście głosów, ale zrezygnował na rzecz kandydata królewskiego Jana Sprowskiego.
Kazimierz Jagiellończyk docenił tę postawę Strzępińskiego i mianował go podkan- clerzym koronnym po śmierci Piotra Wody ze Szczekocin w bitwie pod Chojnicami (18 września 1454 r.). Urząd podkanclerzego sprawował tylko kilka miesięcy, po- nieważ 25 maja 1455 r. przy poparciu monarchy został jednomyślnie wybrany przez kapitułę krakowską na biskupa krakowskiego po zgonie Zbigniewa Oleśnickiego, zaś papież Kalikst III prekonizował go 10 października t.r. Wspierał króla (także fi nan- sowo) w wojnie trzynastoletniej przeciw zakonowi krzyżackiemu i podkreślał prawa Królestwa Polskiego do Pomorza Gdańskiego oraz ziem chełmińskiej i michałow- skiej. Dbał o swoją diecezję i zwołał w maju 1459 r. synod, na którym ogłosił statuty regulujące wiele spraw dotyczących m.in. majątku kościelnego, życia duchowieństwa, wykształcenia kandydatów na duchownych i zaprowadzenia w każdej parafi i Metryki zawieranych małżeństw (wraz ze wzorem zapisu).
Zmarł 22 września 1460 r. i został pochowany w katedrze krakowskiej. W te- stamencie sporządzonym przed śmiercią Tomasz Strzępiński poczynił hojny zapis 2 tysięcy fl orenów na rzecz Wydziału Prawa Uniwersytetu Krakowskiego. Z tego legatu powstało w 1465 r. uposażenie dla dwóch nowych katedr prawa kanonicz- nego złączonych z altarią pw. Przemienienia Pańskiego, Trzech świętych Tomaszów i św. Heleny w katedrze krakowskiej. Profesorowie obejmujący te dwie katedry mieli obowiązek wykładać tzw. Nova Iura, tj. Liber Sextus Bonifacego VIII i Clementinae.
Ponadto część swojej bogatej biblioteki (liczyła w sumie ok. 100 rękopisów), głów- nie z dziełami prawniczymi i teologicznymi, przekazał testamentem uniwersytetowi.
W Bibliotece Jagiellońskiej znajduje się 39 kodeksów z księgozbioru Strzępińskiego.
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie – Biblioteka Kapitulna rkps 17 (k. 356v–363r: traktat Strzępińskiego o reformie kalendarza), rkps 51 (Lectura super Clementinas); MUK 1400–1508 s. 33 [P178], 158–161, 200-202; Prima verba. Krakowskie mowy uniwersyteckie, red. E. Jung-Palczewska, Łódź 2000, s. 168–185; Scripta manent. Textus ad theologiam spectantes in Universitate Cracoviensi saeculo XV conscripti, wybór i oprac. Z. Włodek, przy współpracy R. Tatarzyńskiego, Kraków 2000, s. 227–292 (Determinatio Basiliense); Czyżak Kapituła gnieźnieńska s. 398–399; Dembiński Kapi- tuła poznańska s. 676–679; J. Fijałek, Mistrz Jakób z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w dobie so- boru bazylejskiego, t. I–II, Kraków 1900; idem, Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego i jego Wydziału Teologicznego w XV wieku, Kraków 1898, s. 160–164; M. Koczerska, Elekcja Tomasza Strzępińskiego na biskupa krakowskiego w 1455 roku [w:] Miasta, ludzie, znaki, instytucje. Księga jubileuszowa ofi arowana Profesor Bożenie Wyrozumskiej w 75. rocznicę urodzin, red. Z. Piech, Kra- ków 2008, s. 319–347; L. Korczak, Strzępiński Tomasz, PSB, t. 45, Warszawa–Kraków 2007–2008, s. 80–84; Korytkowski Prałaci 4 s. 27–38; Kowalczyk Krakowskie mowy wg indeksu; K. Ożóg, Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły (1384–1434), Kraków 2004 wg indeksu; idem, Th e Role of Poland in the Intellectual Development of Europe in the Middle Ages, Kraków 2009, s. 122–130; Pietrzyk Poczet s. 59; W. Świeboda, Innowiercy w opiniach prawnych uczonych polskich w XV wieku. Poganie, żydzi, muzułmanie, Kraków 2013 wg indeksu; W. Urusz- czak, Tomasz Strzempiński [w:] Złota Księga s. 67–72; T. Wojciechowski, Działalność soborowa (bazylejska) Tomasza Strzępińskiego, Prace Historyczno-Archiwalne, 11, 2002, s. 5–22; J. Zathey, Biblioteka Jagiellońska w latach 1364–1492 [w:] Historia BJ t. 1 s. 96–100.
Krzysztof Ożóg
