T. Składniowe środki stylistyczne
1. Cele lekcji:
a) Wiadomości:
1. Uczeń poznaje lub powtarza poznane środki stylistyczne.
b) Umiejętności:
2. Potrafi rozpoznawać i nazywać je w tekście.
3. Wskazuje na cele stosowania składniowych środków stylistycznych w poezji.
4. Interpretuje składniową stronę utworów.
2. Metoda i forma pracy:
1. Opis – metoda podająca.
2. Pogadanka.
3. Praca w grupach.
3. Środki dydaktyczne:
1. Prezentacja multimedialna „Składniowe środki stylistyczne”.
2. Karta pracy.
4. Przebieg lekcji:
Lekcję proponuję rozpocząć od podyktowania tematu i omówienia środków stylistycznych wspólnie z uczniami. W tym celu można posłużyć się konspektem i metodą podającą lub skorzystać z prezentacji multimedialnej „Składniowe środki stylistyczne” w celu urozmaicenia lekcji lub powtórzenia poznanych już wiadomości.
1. POWTÓRZENIE – wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w obrębie określonego odcinka wypowiedzi. Wyróżnia się powtórzenia leksykalne: anafora, epifora, refren i powtórzenia brzmieniowe: aliteracja, instrumentacja głoskowa, rym.
ANAFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi, np. „Usłyszałem cichy szelest godzin nieżywych. Usłyszałem cichy krok rozpaczy idącej ku mnie.” (S. Żeromski, Popioły).
EPIFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi, np. "Nie idzie, ale skrada się przez życie,/ Czołga się przez życie,/ sunie przez życie/ Ślimaczym, śliskim śladem". (A. Kamieńska, Iść przez życie)
REFREN – powtórzenie dosłowne lub z niewielkimi zmianami części wersu, całego wersu lub całej strofy w tych samych, stałych miejscach. Refren występuje zwykle w utworach o charakterze pieśniowym. Powtarzany element może służyć wyłącznie
1
czystej ekspresji, np. „oj, da dana…” lub może zawierać motyw przewodni utworu.
Refren sugeruje więc rytmiczność wiersza lub zwraca uwagę na coś ważnego.
3. APOSTROFA – bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, zjawiska lub upersonifikowanego przedmiotu, np. „Luno! Ty córo niebios wysoka, / Boskiej podobna Temirze!” (F.D. Kniaźnin, Do księżyca).
INWOKACJA – rozwinięta apostrofa rozpoczynająca poemat epicki, w której autor zwraca się do muzy lub istoty boskiej z prośbą o coś (zwykle o natchnienie i roztoczenie opieki nad powstającym dziełem), np. „Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi zburzywszy, długo błądził…” (Homer, Odyseja)
4. PYTANIE RETORYCZNE – pytanie, na które nie wymagana jest odpowiedź.
Stawia się go nie dla uzyskania informacji, tylko dla wyeksponowania celu wypowiedzi i jej sproblematyzowania. Pytania retoryczne podkreślają przekonania mówcy, angażują słuchaczy apelując do ich współudziału, np. „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie, / Że ci ze złota statuę lud niesie, / Otruwszy pierwej?...” (C.K. Norwid, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie)
5. PRZERZUTNIA – rozbieżność między granicą wersu a granicą jednostki składniowej. Łączy sąsiadujące wersy, urozmaica tok rytmiczny wiersza, uwydatnia ciężar znaczeniowy pewnych słów, np. „Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję / Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję, / Że go nie gaszę, w płaczu opływając?” (J.A.
Morsztyn, Cuda miłości).
6. ANTYTEZA – (przeciwstawienie) – łączenie w jedna frazę skontrastowanych znaczeniowo wyrazów lub zdań. Zdania łączy się na zasadzie ich jaskrawej sprzeczności, np. „Lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć”; „Pełno nas a jakoby nikogo nie było” (J. Kochanowski, Tren VIII). Spiętrzenie antytez jest charakterystycznym elementem poezji barokowej.
7. INWERSJA – (szyk przestawny) – naruszenie, odwrócenie szyku zdania, czyli taki szyk zdania, który odczuwa się jako niezwykły z powodu np. zmiany normalnej kolejności wyrazów lub rozbiciu jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów 2
do nich nie należących, np. (…)”którem nieraz w księżyca pobiałach przemierzał / urocze miasteczko / włodzimierzu” (J. Czechowicz, Westchnienie).
Inwersja nadaje narracji wartki tok, zmienia porządek intonacyjny, uwypukla słowa- klucze, jest stylizacją np. na język biblijny lub języki obce, służy efektom brzmieniowym oraz podkreśla odmienność poetyckiego języka.
8. ELIPSA – pominięcie w zdaniu lub w wyrażeniu jakiegoś składnika (np. orzeczenia), który przy odbiorze daje się zrekonstruować na podstawie kontekstu. Elipsa jest więc konstrukcją niekompletna, ale zamkniętą znaczeniowo. Często występuje w postaci równoważnika zdania. Elipsa w języku codziennym jest przejawem skrótu myślowego (np. „nie chcę do kina!”) natomiast w języku poetyckim spełnia funkcje ekspresywne, umożliwia kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej.
PODSUMOWANIE:
Składniowe środki stylistyczne mogą pełnić następujące funkcje:
- eksponowanie wyrazów szczególnie ważnych dla utworu (powtórzenie, anafora, epifora, refren);
- podkreślanie czegoś, wyrażanie uporu, przekonania (epifora, anafora);
- tendencja do skrótowości, brak słów, zachwyt, przerażenie (elipsa);
- wskazanie adresata w liryce bezpośredniej, wyrażanie emocji (apostrofa);
- wstęp wiersza, stylizacja na epos, prośba (inwokacja);
- uwypuklanie słów – kluczy, stylizacja na język biblijny, archaizacja (inwersja);
- zmiana toku wiersza, porządku intonacyjnego, sfery brzmieniowej (przerzutnia, inwersja);
- ukazanie kontrastu (antyteza).
Po omówieniu wyżej wymienionych środków poetyckich możemy przejść do samodzielnej pracy uczniów. W karcie pracy znajdują się fragmenty wierszy. W każdym z nich jest ukryty pewien środek stylistyczny. Zadaniem uczniów jest wskazanie i nazwanie go. Praca może odbywać się w małych grupach (2-4 osoby), indywidualnie lub wspólnie z nauczycielem na zasadzie pogadanki (kto wie to odpowiada).
Bibliografia:
1. Słownik terminów literackich
3
2. Adam Kulawik, Poetyka
4
