T. Fonetyczne środki stylistyczne
1. Cele lekcji:
a) Wiadomości:
1. Uczeń poznaje lub powtarza poznane środki stylistyczne.
b) Umiejętności:
2. Potrafi rozpoznawać i nazywać je w tekście.
3. Wskazuje na cele stosowania fonetycznych środków stylistycznych w poezji.
4. Interpretuje fonetyczną stronę utworów.
2. Metoda i forma pracy:
1. Opis – metoda podająca.
2. Pogadanka.
3. Praca w grupach.
3. Środki dydaktyczne:
1. Prezentacja multimedialna „Fonetyczne środki stylistyczne”.
2. Karta pracy.
4. Przebieg lekcji:
1. Wstęp nauczyciela
Zwrócenie uwagi uczniom na dźwiękową stronę utworów poetyckich w odróżnieniu od prozy.
W tekstach nie mających charakteru poetyckiego wartość foniczna znaków językowych jest niezauważalna, ponieważ teksty takie służą przekazywaniu informacji w sposób najprostszy i najbardziej ekonomiczny. Ważna jest tu informacja i dlatego kształt językowy nie powinien zatrzymywać uwagi odbiorcy. Inaczej jest w tekstach poetyckich. Tu wyeksponowanie materiału fonicznego jest bardzo ważne. Dążność do wydobywania walorów estetycznych może przejawiać się w zróżnicowanych zabiegach stylistycznych.
2. Wskazanie, że fonetyczne środki stylistyczne należą do grupy stylistycznych składników języka, które dzielą się na:
a) fonetyczne środki stylistyczne, b) słowotwórcze środki stylistyczne, c) fleksyjne środki stylistyczne, d) składniowe środki stylistyczne, e) słownikowe środki stylistyczne.
3. Zastosowanie prezentacji multimedialnej „Fonetyczne środki stylistyczne” lub przedstawienie ich uczniom w formie ustnego wykładu z podyktowaniem notatki.
a) EUFONIA – dążenie do przyjemnego brzmienia wypowiedzi. W tekst wprowadza się spółgłoski płynne: m, l, ł, n, ń, a unika spółgłosek szczelinowych: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż.
Np. „Jednym tchem, jednym nawiasem tchu zamykającym zdanie, jednym nawiasem żeber”.
S. Barańczak
b) KAKOFONIA – przeciwstawienie eufonii – wprowadzenie dźwięków niezestrojonych, nieprzyjaznych dla ucha, np.
”Gwiazdo gwiazdo gwiazdo Żółta gwiazdo sześciokątna Dom zburzono nam do szczętu Trzy córeczki czarnowłose (…)”
S. Grochowiak
c) ONOMATOPEJA – naśladowanie za pomocą dźwięków językowych zjawisk
akustycznych, pozajęzykowych, imitowanie odgłosów przyrody, np. kukuryku! Hau, hau!
Ćwir ćwir!
• Brzmienie wyrazu wskazuje na jego związek ze zjawiskiem, które oznacza, np.
kukułka, dudnić, miauczeć, krakać, pisk.
Kondensacja dźwięków językowych, które tego zjawiska nie imitują, np. imitacja wycia wichru za pomocą głoski „r”:
„[...] wichry zwarły się, porwały się w poły, Borykają się, kręcą [...]”
A.Mickiewicz
Imitacja odgłosów burzy za pomocą nagromadzenia głosek wybuchowych:
„bura burza od boru i jak dudni piorun” (J. Czechowicz)
d) ALITERACJA rozpoczynanie kolejnych wyrazów od tych samych głosek lub sylab, ale nie w celu naśladowania odgłosów przyrody, tylko by utrzymać utwór w obrębie jednorodnych dźwięków. Służy to doraźnej ekspresji, poetyckiej zabawie językiem, popisowi kunsztu, np.
• Piotrze przepraszam przepuść psa” J.Kowalewski
e) PARONOMAZJA użycie w jednym wyrażeniu lub zdaniu słów podobnie brzmiących spokrewnionych etymologicznie lub nie w celu poszukiwania nowych znaczeń słów, budowania fałszywej etymologii, dźwiękowego oddania jakiegoś zjawiska, np.
• rzeko niedorzeczna – łączy rzekę z rzeczą
• „z jaką łąką swoją wolę łączyć” (J. Przyboś) – sugeruje związek łąki i łączenia
f) ECHOLALIA powtarzanie jednakowych lub podobnych układów głoskowych;
szczególnie licznie występuje w ludowych przyśpiewkach i refrenach. Jest to próba oddania zjawisk dźwiękonaśladowczych, czasem stylizacja na język dzieci, język zaklęć, np.
• Ej, bęc, bęc, łup, łup Ej, bęc, bęc, łup!
4. Praca indywidualna lub w grupach (2-4 osobowych).
Rozdajemy uczniom karty pracy. Znajduje się w nich 16 fragmentów różnych utworów.
Zadaniem uczniów jest odgadnąć jaki fonetyczny środek stylistyczny (poznany i omówiony na lekcji) kryje się w każdym z nich.
Gdy ćwiczenie sprawia uczniom problemy – wykonujemy go wspólnie.
Ćwiczenie można wzbogacić o pokazanie, w jakim celu autor używa danego środka.
5. Bibliografia:
1. Słownik terminów literackich.
2. Jerzy Kowalewski, Jak napisać interpretację (nie tylko) współczesnego wiersza?, Warszawa 2000.
3. A. Z. Makowiecki, Literatura Młodej Polski, Warszawa 1995.
