Bożena
Pera
Katedra Handlu Z.agranlane._
Transakcje offsetowe a teoria luki technologicznej
I. Wprowadzenie
2004
Wśród wspólcześnie zawieranych miądzynarodowych transakcji gospodarczych porozumienia offsetoweJ stanowi" najbardziej dynamicznie rozwijaj"cą si, fonnę
handlu wiązanego. W większości zawieranych transakcji handlu zagranicznego eksporter zobowiązuje się dostarczyć importerowi towar albo świadczyć uslugę
w zamian za ustaloną zaplatę w dewizach. Obok prostych transakcji kupna-sprze-
daży pojawily się różne ich zlożone rodzaje, określane jako nietypowe czy niekon- wcncjonalne. Porozumienia te często określa się wspólnym pojęciem transakcji wzajemnie uwarunkowanych. Komisja Organizacji Narodów Zjednoczonych ds.
Międzynarodowego Prawa Handlowego (UNCITRAL) traktuje handel wzajem- nie uwarunkowany jako transakcje, w których jedna strona dostarcza towary, wie-
dzę techniczną czy świadczy uslugi na rZecz drugiej, w zamian za znbowiązanie
nabycia od tej ostatniej uzgodnionej ilości towarów, świadczonych uslug lub wie- dzy technicznej czy innych ekonomicznych wartości'. Porozumienia wyrównawcze
stanowią jedną z hardziej zlożonych form handlu uwarunkowanego.
Celem niniejszego opracowania jest analiza porozumień wyrównawczych w świetle teorii luki technologicznej. Przedmiotem rozważań są motywy zawiera-
nia i skutki realizacji transakcji offsetowych z punktu widzenia kraju przodującego
w opanowywaniu technik produkcji nowoczesnych wyrobów czy korzystaniu z po-
stępu technicznego (np. Stany Zjednoczone) oraz kraju zaspokajaj'lcego popyt
I W literaturze można spotkać również określenie "porozumienia wyrównawcze" (por. K. Czu- dak. Wspólcu.me rm/lsllk(jc wi'l::ani', "Handel Z'lgranicmy" 1988. nr 3. s. 25) cly leż .. porozumienia polr4ccniowc" (por. J. Rajski. /(ozwój IImdw kOlllptmsaCJjll)'cll 11' l//;rdZ)'lIll/vdowym obmcie gO.~/)odllr·
c.zym, Acta Universitatis Nicolai Copcrnici, Prawo XXVIII, l. 2fXJ5, 1990, s. 225~238),
2 UN Commission on International Tradc Law (UNCITRAL), Legaj Guide on In\l:rnalional Countcrtradc Transactions. Nowy York, 1993, rozdz. I, s. I.
wewn~trzny przez import nowych wyrobów, technik produkcyjnych i zastosowanie na wlasnym terenie (np. Polska). Zainteresowanie porozumieniami offsetowymi w Polsce pojawilo si9 w latach dziewięćdziesiątych, wzroslo w zwi,)zku z przysq- pieniem naszego kraju do Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) i wynikaj,)cymi z tego faktu zobowiązaniami w zakresie modernizacji uzbrojenia i sprzętu wojsko- wego. Ponadto z realizacje! tego typu porozumień wi'łzanc są oczekiwania osiq-
gnięeia pozytywnych rezultatów w restrukturyzacji polskiej gospodarki.
2. Pol,cle I Istota transakcli oHsetowych
Zgodnie z opracowaną przez Europejską Komisję Gospodarcz,) typologi,) ogólu transakcji wzajemnie uwarunkowanych, porozumienia offsetowe obok umów o samosplacic inwestycji są zaliczane do wspólpracy produkcyjnej. Transakcje te upowszechnily się w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego stule- cia, chociaż pierwsze porozumienia wyrównawcze były realizowane już w latach czterdziestych w związku z pomoc'l Stanów Zjednoczonych przy rozbudowie prze-
mysłu zbrojeniowego, udzielon,) Wielkiej Brytanii i Francji. Obydwa kraje euro- pejskie wytwarzaly części do eksporlOwanego na ich teren uzbrojenia oraz podjęly si~ produkcji sprzętu wojskowego-'- Zarówno transakcje offsetowe, jak i porozu- mienia {) samospłacie inwestycji s" porozumieniami długoterminowymi, opicwaj<!- cymi na wysokie sumy. W transakcjach towarowej samosplaty inwestycji eksporter
zobowiązuje się do sprzedaży importerowi na warunkach kredytowych, komplet- nych obiektów przemysiowych, w zamian za pelne lub częściowe uregulowanie
zobowiązań powstalych z tego tytulu, w postaci dostaw IOwarów wyprodukowa- nych dzi,ki dostarczonym w ustalonym czasie maszynom i urządzeniom. Transak- cje samospłaty inwestycji w praktyce przyjmuj,] bardziej zlożone formy, zwlaszcza wówczas, gdy zaangażowanych w nic jest wi~ccj niż dwóch partnerów handlowych oraz banki'. Podobny stopień zlożoności transakcji występuje w przypadku poro-
zumień wyrównawczych, które pod względem zakresu są zbliżone do umów o mię dzynarodowej kooperacji przemysłowej oraz bezpośrednich inwestycji zagranicz- nych'. Offset w praktyce gospodarczej jest rozumiany jako przeniesienie pewnego fragmentu produkcji zakupywanego produktu do kraju nabywcy. Eksporter gwa- rantuje, że zakupi u importera okrcślom) część produkcji. W transakcje offsetowe
często zaangażowany jest rząd lub agendy w)dowe kraju nabywcy". Rząd kraju
.1 E. Gostomski, Transakcje ofj~'e/()we w IUIIIlI/U ",iędzyllarod()li~'m Iw:) Ub/'ralizac)a Jto.\'llIIkÓw ekolłomic;:n.l'clJ Polski z gO.'1JOdwiq .{wialoH'q. red. nauk. J. Bilski, T. Miziolck, Lbdzkic Tuwarqstwo
Naukowe, Lódi 2UOI, s. 148.
J Szerzej na ten lemat w prac.j': E. Gostomski.I.~10t(l i [amly mird:Y1lorotlowl'!:() IWlldlll wiązallego,
Prace i materiały Instytutu Handlu Z41graniczncgo Uniwersytetu Gdańskiego 1997, nr 14, s. 35.
~ Ibidem, s. 25.
I, J. Oudziński, R. Knap, Hal/dd zagranicz/lY, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie, Szczecin 1999, s. I~; J. Schrocdcr, H. Wojciechowski, Wl'l"OWlIdZCllie du biz/leslI mirdzynaro(lowego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 199ł\, s. 95.
Transakcje oJf'ictulVc (/ teorill lilki technologieZll")
nabywaj'lcego produkly domaga si, od doslawcy zobowi'lzania do zainweslowania w kraju kupuj'lcego przynajmniej części warlości, jak'l olrzyma za sprzedany lowar.
Przedmiot negocjacji w tego typu porozumieniach stanowi CZysto możliwość pro-
dukcji pewnych uzgodnionych cZ'iści czy komponenlów dobra finalnego w kraju na- bywcy. \V ramach wymagań wyrównawczych eksporler może być wbowi'lzany do zakupu określonej ilości lokalnie wylwarzanych pólproduktów czy komponentów i wykorzystania ich do produkcji zamówionych {owarów. Powi.,zanic materialne po-
między lowarami kompensacyjnymi i produklem finalnym, slanowi'lcym przedmiot zakupu, pozwala określić lego Iypu Iransakcję jako porozumienie offsetowe () cha-
raklerze hezpośrednim.lnnym slOsowanym rozwiązaniem jesl wynegocjowanie pod-
jęcia si, przez sprzedającego dyslrybucji określonych IOwarów pochodZi)cych z kraju nabywcy. \V Iym przypadku CZ,sIO wysl<;puje brak powiązania funkcjonalnego po-
między lowarami kompensat)'jnymi a realizowanym projcklem eksporlowym. Ten
rodzaj porozumienia określa siy jako porozumienie offsetowe pośrednie. Porozu-
mienia offselowe o charakterze bezpośrednim są spolykane przede wszyslkim w sek- lorze mililarnym i w budownictwie'. Obok powyżej wymienionych rodzajów porozu-
micr1 offsetowych można spotkać również tak zwane mieszane formy porozumień
wyrównawczych. \V lakim przypadku uzgodniona eZ9ść zohowi'lzail kompensacyj- nych jesl realizowana w formie offselu bezpośredniego, pozoslala zaś - jako porozu-
mienie wyrównawcze pośrednicH. W porozumienia offsetowe dość czt;sto sq zaanga~
żowane, jako dostawcy, korporacje międzynarodowe. Ze względu na swój zlożony
charakter Iransakeje offselowe, podobnie jak w przypadku samosplaly inweslyt)'j- nej, wymagają zawarcia kilku umów umożliwiających ich realizacj,.
\V przeciwieńslwie do pozoslalyeh rodzajów transakcji kompensacyjnych po- rozumienia offselowe $lI zawierane nic Iylko pomiędzy krajami" zróżnicowanych
poziomach rozwoju gospodarczego, ale także CZęslO wyslępują w handlu pomiędzy
pailslwami gospodarczo rozwinięlymi.
Pierwsza transakcja offsetowa w Polsce dOlyL-zyla zakupu francuskich samolo- IÓW ATR-72 przez Polskie Linie Lolnicze LOT. U offsclObiorcy - PZL Swidnik SA •
- zosIala uruchomiona produkcja cenlralnej cZyści skrzydla, czyli IZW. ceniropialu.
Na począlku lal dziewięćdzicsi'llych propozycja la slanowila ogromne wyzwanie dla
świdnickich zakladów. Obecnie zaklady ze Świdnika produkują ccnlroplaty dla sa- mololów ATR-72 na zasadach wylączności. Zrealizowana z sukcesem Iransakeja offselowa dla zakladów świdnickich przyczynila się do uzyskania kolejnych zamó-
wień na produkcję drzwi bagażowych z francuskiej firmy Latecoerc i niemieckiego oddzialu Eurocoplera". \V Mielcu natomiasl, w ramach Iransakeji offselowej rcali- zuje się produkcję drzwi do samolotów Iypu Boeing B757"'. Decyzja o najważniej-
; E. Goslomski, op. cir., s. 149.
slbidem,s. 151.
.. Szt:rzcj na ten lemat B. Szymoniuk. E. l-łyl. TmllSakcje of!'·CIOJ.W! 110 rY/lku IO/lIic::y", Okf/zjll do
jJ()dw)'z.\'!cllia kOIlk.llrcllC)'lflości polskich pnct!sirlJiorslw, Zeszyty Naukowe SGB, Kolegiulll Gospodar- ki Światowej, SGH, Warszawa 2000, s. 62. .
lU Ihidl'lII, s. 63.
Bożena Paa
szej do tej pory transakcji offsetowej została podjąta 27 grudnia 2(0) r. Mi<;dzyrcsor- (owa komisja przelargow,) ookonała wyhoru samolotu wielozadaniowcgo dla pol- skiej armii. Wartość całego zamówienia oszacowano na 3,5 mld USD. Wybrano samolot wielozadaniowy F-16, jednak warunkiem realizacji zamówienia jcst wyne- gocjowanie umowy offsetowej. Do skladanej oferty koncern ameryk,"iski zal'lczyl ponad sto listów intencyjnych i wst<;pnych umów warunkowych, dotYCZ'lcych zobo-
wiązań offsetowych". Do tej transakcji offsetowej po raz pierwszy zastosowano ure- gulowania prawne w zakresie offsetu.
Mając na wzgl<;dzic , przyjęte zobowi'jzania międzynarodowe wynikaj'lce chociażby
z czlonkostwa w Swiatowcj Organizacji Handlu (WrO), Polska podohnie jak wiele innych palistw, podjęla się uregulowania k'Westii porozumień wyrównawczych w swoich prawodawstwach wewnętrznych. Postanowienie Ukladu Ogólnego w sprawie Ceł
i Handlu dopuszcza stosowanie wyj'jtków od ogólnie przyjętych zasad niedyskrymi- nacji wymiany w zakresie podejmowania środków niezb<;dnych dla ochrony bezpie-
czeństwa państwa". Podobnie w krajach Unii Europejskiej dopuszcza się podejmo- wanie niezbędnych środków dla ochrony bezpie'Leństwa oraz dotyczących produk- cji i handlu artykułami i sprzętem wojskowym u Obowiązuj,!",! w Polsce ustawa określa
zasady zawierania umów offsetowych oraz wyznacza prawa i ohowi,!zki stron zaan-
gażowanych w transakcję. Ogranicza ona jednak swój zakres do dostaw uzbrojenia lub sprzętu wojskowego. wyprodukowanego poza granicami Polski a przeznacZllnc- go na potrzeby obronności i bezpieczeilstwa państwa.
W przypadku Polski konieczność prawnego uregulowania kwestii porozumieil wyrównawczych wynikala nie tylko z potrzeby określenia zagranicznym kontrahen- tom wymogów zawarcia umowy na dostawę sprzętu wojskowego, ale przede wszyst- kim z potrzeby nicnaruszania przyjętych zobowi'lzań międzynarodowych oraz z pra- wodawstwa krajowego, Porozumienia offsetowe naruszaj'l zasadę wolności dzialal-
nośei gospodarczej w świetle art. 20 Konstytucji RP, zasadę wolności umów zawartą
w Kodeksie cywilnym (art. 353'), mogą być także traktowane jako praktyka mono- polistyczna (art. 5 ust. I pkt7 Ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycz- nym i ochronie konsumenta, Dz,U. z 1990 r. nr 52, poz, 547 z późno zm.), Dlatego też
unormowanie rozwiązań, które odbiegają od przyjętego systemu prawa w Polsce,
II Z. Lcntowicz. Amcl)'kmb'kic skr.:yd/a dla PO/Jki, "Rlcczpospolila" 2002, nr JO I. s, A3.
12 ArI. XXI pkt b Ukladu Ogólnego w sprawie Cel i Handlu (GATT) upoważnia s1rony GA1T do podejmowania wszelkich środków niezhędnych dla ochrony bezpieczeństw;) w z<lkrcsic: uhrolu hroni:,.
amunicją, materiałami wojennymi j innymi wyrohami przeznaczonymi dla :taopatrzenia sil zbmjnych,
w: T. Bartosiewicz, GA
rr
(I mi~~d=)'rUlrod()w(lI'0lilyk(llwl!dlowtl, PWN, Warszawa 1 'JM8, s. 34.l' Art. 296 ust 1 pkt h: "Postanowienia niniejszcgo Traktatu nic stanowi;1 prlcszkody dla Zólslosn· wania nas1ttpuj;lcych zasad ł ···1 każd\! Parislwo Członkowskie mOlc podejmować niezbędne jego zda-
niem środki w celu ochrony zasadniczych intcresów swego bczpicczcństwa owz dotycz;,cc produkcji bmni, amunkji i SprLi;IU wojennego albo handlu tymi artykułami.; środki te nic puwinny pogarszać
warunków konkurencji na wspólnym rynku w zakrcsie produktów nic przeznaczonych dla celów wyraz- nic wl)jskowych", Dokl/mcllty Cl/rol)('j.~kiI~ w opracowaniu A. Prl)'horowskicj·Klimewk i E:. Skrzydło
-Tcfclskicj. Wyd. "Morpol", lublin IW9,I. III. s. 323.
Transakcje off'ietowe a teoria luki technologicznej
jest możliwe jedynie w drodze ustawy". Umowy offsetowe są przedmiotem stosow- nych regulacji w niektórych patistwach ezlonkowskich Unii Europejskiej takich jak:
Belgia, Dania, Finlandia, Grecja, Hiszpania, Holandia, Szwecja, oraz w innych krajach, przykladowo: w Australii, Izraelu, Kanadzie, Korci Pld., Norwegii, Szwaj- carii czy Zjednoczonych Emiratach Arabskich. W polskich uregulowaniach praw- nych negocjowanie umowy offsetowej zostalo przypisane ministrowi wlaściwemu
do spraw gospodarki, który następnie zawiera ją w imieniu Skarbu Państwa oraz nadzoruje jej wykonanie. Wprowadzono również wymóg zatwierdzenia przez Radę
Ministrów zawarcia umowy offsetowej oraz stwierdzenia jej wykonania. Przy reali- zacji powierzonych czynności minister korzysta z analiz i ocen mit:;dzyresortowego eiala doradczego - Komitetu do Spraw Umów Offsetowych". W niektórych pati- stwach przyjęto rozwiązanie powierzające negocjowanie umowy offsetowej resorto- wi obrony narodowej (np. kraje skandynawskie z wyj'Itkiem Finlandii, Szwajcaria,
Hiszpania, Korca Pld.). Ustawa nic obejmuje umów, których wartość nic przekracza
równowartości 5 mln euro. Zobowiązania offsetowe maj::} charakter jednostronny i dotyc", jedynie zagranicznego dostawcy. Ustawa tworzy mechanizm ekonomiczny wspierania restrukturyzacji polskiego przemysiu obronnego. Dostawca zagraniczny
sprzętu wojskowel;\o zobowi'Izuje się do określonego świadczenia na rzecz polskich przedsic:;biorców. Swiadczenia zagranicznego dostawcy mogą polegać na wniesieniu wkladów do spółek kapitalowyeh prawa polskiego bądź na zawarciu z polskimi przed-
siębiorcami dowolnych umów, których treścią jest przeniesienie prawa materialnego albo świadczenie uslug. W związku z dostawą zagranicznego spm;tu wojskowego w ramach transakcji offsetowych mog'l zostać zawarte przynajmniej trzy różne umo- wy: ramowa umowa offsetowa, umowa dostawy, umowy wykonawcze do umowy off- setowej (umowy zalożyeielskie spólek kapitalowych lub wywoluj,!ce skutki podobne
umowy poddostawy)"'. Umowa offsetowa jest zawierana pomiędzy Skarbem Pań
stwa a zagranicznym dostawc'!. W umowie tej określa się przedmiot i wartość zobo-
wiązania, wraz z harmonogramem prac. Zagraniczny dostawca ma wykonać przyjęte zobowiązania offsetowe, na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub na obszarze
państw obcych, wspólnie z polskim przedsiębiofCll. Umowa offsetowa ma charakter ramowy. Proponowane zobowi'lzania offsetowe nic mog,! być realizowane bez za- warcia umów dostawy i umów wykonawczych. Wartość umowy offsetowej powinna
być równa równowartości dostawy uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Realna wartość zobowiązań jest jednak niższa dzięki zastosowaniu mnożników offsetowych. S,! to
I~ Por. art. 20 Konstytucji RP: "Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności
gospodarczej ( ... J stanowi podstawę ustroju gospodarczego; oraz art. 22: "Ograniczenie wolności dzia-
łalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny" (Dz.U. nr 78 z ]Y'J7, poz. 483).
I~ Art. 20-23 Ustawy z dnia 10 wrzcśnia 1999 r. o niektórych umowach kompensacyjnych, zawiera- nych w Z\\'i'łZku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa. Dz.lJ. nr 80
z 1999, poz. 903, z późno zm.
li. A. Szumański, Usltlwa o umowach offIctOwych Komct/tarz, Kantor Wydawniczy Zakamyczc, Kraków 2000. s. 48,
HoiCl/ll Pem
liczbowe współczynniki zaliczania zooO\\,j;lzaTl offsetowych zagranicznego uostawcy na poczet wartości umowy offsetowej. Wartości mnoźników offsetowych sq zróżni
cowanc. Im bardziej jest preferowana dziedzina w państwie zamawiaj'Jeym sprząt,
tym bardziej jest korzystna wartość mnożnika offsetowego dla jego zagranicznego uostawey. Wartości mnożników offsetowych s'I wyższe, czyli korzystniejsze z punktu widzenia zagranicznego dostawl)', w przypadku zaliczenia zobowi'Izania jako offset
bezpośredni. Ustalone wartości mnożników offsetowych kształtują si9 w przedziale od 0,5 do 2,0"- W przypadkach szczególnie uzasadnionych interesem gospod"rki lub wzgl9dami bezpieczeństwa i obronności państwa mog'l być zaslOsowane mnożniki
offsetowe o podwyższonej wartości (z przedzialu od 2,0 do 5,0)". Ustawa pozwala
również zaliczyć wartość zobowiązań z umów innych niż dostawy uzbrojenia lub sprzę
tu wojskowego, które zostaly zawarte przez zagranicznego dostawc9 w terminie do 3 lat poprzedzających zlożenie oferty offsetowej. Wartości zobowi'Izail offseto- wych w takim przypadku s'l jednak na poziomic niższym i wynoszą od 0,5 do 0,85
wielkości odpowiadaj'lcych im przedmiotowo mnożników offsetowych. Wyznaczo- no również maksymalny łimit udziału zagranicznych materialów i komponentów w przedsięwzil'ciu będącym zobowi'lzaniem offsetowym. W przypadku, gdy war-
tość udziału materiałów i komponentów dostarczanych przez zagranicznego do- stawc9 kształtuje si9 w przedziale pomiędzy 20 a SO% wartości zamówienia, do rozliczenia zobowi'lzania offsetowego przyjmuje sią wartość zamówienia pomniej-
SZOIUI o wartość elementów dostarczonych przez zagraniczmł finl1(;. Poziom 8W:h
wartości zamówienia nic może zostać przekroczony. Całkowita wartość zamówie-
nia jest uznawana jedynie wówczas, gdy udzial materiałów i komponentów zagra- nicznych jest niższy niż 20% wartości zobowiązania offsetowego. Należy również dodać, że umowa offsetowa jest dlugoterminowym porozumieniem, nic może być
jednak zawarta na okres dluższy niż 10 lat.
W Stanach Zjednoczonych wprowadzono w przedsiębiorstwach obowiązek in- formowania Biura Administrowania Eksportem, działającego w ramach Departa- mentu Handlu, o zawieranych transakcjach offsetowych na dostawy uzbrojenia i sprzętu wojskowego, których wartość przekracza 5 mln USD. Zasada ta jest rów-
nież stosowana w przypadku porozumień już zakończonych (po I stycznia 1993 r.), gdy kontrahent zagraniczny wynegocjował kredyt w ramach umowy offsetowej na kwot9 powyżej 250 tys. USD. Zebrane w ten sposób informacje "I wykorzystywane do określenia wpływu transakcji offsetowych na zmiany w zakresie konkurencyj-
ności przemysiu, zatrudnienia czy handlu zagranicznego".
11 Rozportądzcnic Rady Minislrów z dnia 2 lipca 2002 r .. w sprawie szczegółowych lHSiłd zalicza- nia wbuwiąwń offsclO"'-'Ych zagranicznego doslawl..)' ulbrojcni~l lub sprlC;lu wojskowego na pt"lCZl't
warlości umowy offsetowej (Dz.U. nr 100 l 2002, poz. <](7).
1~ Art. 10, pkt 1 U~l<lwy z dnia IOwrzcsnia 1999 f. o niektórych umowach kompensacyjnych, za- wieranych w zwi:'łZku z umowami dostaw na pOlfl.chy obronności i bezpieczeństwa państwa, Dz.U
nr 80 z 1999, poz. 903, z póżn. lnl.
1'< Fcderal Register Final Rule 1994 - Offscts in Mililary Exports, DcpartmctH ot' Commercc,
Burcau of Exporl Adminislration. Orfice ofStratcgic Induslrics and Economic Security-Dcfcncc Marekt Rcscarc:h Reports, http://Www.uoc-bxa.hmpcoc,Clrg.
Transakc.je off\·('toW(~ (l lt!OIia II/ki technologicznej
Z przedstawionych rozważali można wnioskować, że realizacja transakcji off~
setowych bardzo cz~sto pociąga za sob,! transfer najnowszej technologii, prowa- dZ'lccj do rozwoju i modernizacji galęzi przemysiu, przyspieszenia postępu tech-
nicznego hel ponoszenia wysokich kosztów n" badania i rozwój.
3. Charakterystyka teorII luki technologlanel
Zwi,!zki między postępem technicznym, transferem wiedzy a wymianą han-
dlową staly się przedmiotem badań wielu ekonomistów'''. Za autora teorii luki technologicznej jest uważany J. A. Schumpeter". Znaczny wklad w rozwój tej teo- rii wnieśli A. Marshall" i M.V. Posner". Zgodnie z omawian" teorią, () kierunkach i strukturze handlu mi~dzynarodowcgo decyduj" opóźnienia poszczególnych kra- jów w opanowaniu technik produkcji nowoczesnych wyrobów oraz w wykorzysta-
niu osiągnięć postc;pu technicznego. Kraje, w których galęzie gospodarki, branże
czy przedsic;biorstwa mog'! sprostać wymaganiom zmian nieustannie zachodzl!cym w technice produkcji i wprowadzaniu innowacji, maj,! latwiejszy dostęp do zagra- nicznych rynków zbytu. Innymi slowy, posiadanie nowoczesnej technologii umożli
wia w pewnym czasie prowadzenie dzialalności monopolistycznej i osiąganie z niej zlHtcznych zysków. Powstanie luki technologicznej umożliwia wyróżnienie - wśród
krajów biorących udzial w wymianie - grupy. w której pojawiają si~ i rozwijane są
nowe rozwi'Izania. Do drugiej grupy należą te kraje, które naśladują procesy. Prze- waga kraju posiadającego nowoczesną technologię zależy od tempa, w jakim ko- lejne firmy podejmują się prowadzenia nowej dzialalności produkcyjnej, czasu potrzebnego firmom zagranicznym na zareagowanie na nowe rozwiązania tcchno~
logiczne, opóźnienia popytu". Ze względu na występuj'Icy niekiedy brak akcepta- cji nowych produktów zagranicznych, wiele firm eksportujących d"ży do zmniej- szenia opóżnienia popytu poprzez ekspansywną dzialalność, maj'ICiJ na cclu wy- tworzenie nowych potrzeb oraz preferencji konsumpcyjnych. Proces zmiany tech- nologicznej zależy więc nic tylko od zagranicznego opóźnienia reakcji. ale również
od mechanizmów transferu wiedzy technicznej i technologii mi~dzy krajami.
Teoria luki technologicznej powstala w celu wyjaśnienia wymiany między kra- jami bardziej i slabiej rozwiniętymi gospodarczo, czyli znacznie różniącymi się pod
względem potencjalu technologicznego czy naukowo-badawczego. Obecnie jest ona
)1 SZCrLcj na len lemal: J. Misala, IVsl'ólcze.me leorie W)'miOllr międz)'lIarrxlowej i ::.agrwlicznej
pQlityki 1,J.;CI/JOmiallcj, SGH. Warszawa 2001. s. 53-60; A. Ziclińska·Gh;hocka, HalIdei krajów llpne-
mYJ/owionych w .~wje"c teorii hand/lI międzynarodowego, Wyd. UG, Gdańsk 19%, s. 107.
!ł Tcmia la lOslała :liIprczcnlowana w dziele: Tllf'0I1(' clic wirlschaftliclrclI Entwicklllllg, Leipzig 19t 2.
u Por. A. Marshall,/lIdusny and Trade. London 1919.
li M. V. Posncr, IIIWnw(iolla! Trade and Technical CJwl/ge, Oxford Economic Papcrs, 1 ()61, vol. 12.
14 A. Ziclińska·Glębocka, Wprowadzanie do ekollomii międzynarodowej. Teoria handlu i polityki handlowej, Wyd. UG. Gd:ulsk 1997, s. 111.
Ro:cna Pcra
również wykorzystywana do opisu handlu towarami technologicznie zaa\Vansowa~
nymi mi,dzy krajami o zbliżonych potencjalach gospodarczych. W przypaukll kra- jów o zbliżonym poziomic rozwoju gospodarczego luki technologiczne powstaj~
w skali sektorów, wewnątrz gal,zi lub w skali przedsi"biorstw.
W procesie zmniejszania luki technologicznej ważml rol<; odgrywaj'I przeplywy wiedzy technicznej i technologii. które "I ściśle powi'Izane z omawi'IO'I tcori"
i stanowią również względnie nowe zjawisko w gospodarce światowej. Sama wic- dza techniczna jest rozumiana jako zasób zdolności i umiej<;tności prowadzących bezpośrednio luh pośrednio do wywolania zmian w środowisku materialnym i/lub spolecznym". Obejmuje ona zespól systemów informacji dotYC"Icych regul dzia-
lań ludzkich. prowadzących do zmian w środowisku otaczającym czlowieka". Wspól-
cześnic pojmowana wiedza techniczna stanowi nic tylko produkt dzialalności na- ukowej, alc dodatkowo jest ona wzbogacona o doświadczenia zdobyte w procesie produkcji. Ponadto wiele różnorodnych procesów wykazuje zdolność przenosze- nia wiedzy technicznej poza granice kraju. Jednak o międzynarodowym transferze wiedzy technicznej. bez wzgl<;dll na jej ogólny czy też specjalistyczny charakter,
można mówić wówczas, gdy staje się ona dostępna poza granicami kraju w sposób inny niż samodzielnie prowadzone badania czy gromadzenie doświadczeń. Wspól-
cześnie wykorzystywanych jest wicie uniwersalnych kanalów prleplywu wiedzy tech- nicZl1ej. W grupie tej spotyka się l11.in.: międzynarodowe operacje licencyjne. 'prze-
daż patentów za granicę, sprowadzanie zagranicznych produktów jako wzorców i ieh kopiowanie, międzynarodową kooperaej<; przemysIową. międzynarodowe in- westycje bezpośrednie, wspólpracę techniczną wewnątrz przedsi<;biorstw transna- rodowych, handel gotowymi obiektami i nowoczesnymi produktami oraz mi<;dzy- narodowe targiiwystawy przemysIowe czy migrację ludności". Wymienione kanaly transferu wiedzy technicznej różnią się przede wszystkim rodzajem przenoszoncj informacji. Za najważniejszy nośnik transferowanej wiedzy uważani są ludzie. Sto-
pień wykorzystania wymienionych kanalów jest również uwarunkowany czynnika- mi politycznymi, spolecznymi czy ekonomicznymi.
Luki technologiczne istniej'Ice między krajami z jednej strony tworz'! bodźce
do wykorzystania przewagi przez przodujących, z drugiej zaś zach<;caj'I opóźnio
nych do imitacji procesów innowacyjnych oraz do zmniejszania i likwidowania ist-
niejących luk.
Na podstawie przedstawionych zalożeń teorii luki technologicznej, w następ
nych punktach zostaną zaprezentowane motywy zawierania transakcji offsetowych oraz skutki ich realizacji z punktu widzenia offsetobiorcy i offsetodawcy.
l'I 1. Misala, op. ci" , s. 202.
:!h Por. m.in. J. Monkicwicl. Mifcll)'lIilrOllmtl)' muufer wiedzy ledmkzl1cj. Elemnrl)' Il'oni i polityki. PWN. Wars:t:awa 1981, s. 15; Międl)'l/arOllowt' przrplywy gospodarcze. Now,- 100dl'lIcje i I"ó/Jy regl/lacji, pod red. L 13alc~rowicza, PWN, Warszawa 19S7, s. 177; 1. Misala, op. cit., s 197.
n Pc!na lisI a kanałów przepływu wiedzy technicznej zawarta jest m.i 11. w: Mird::pw/'m/oll'f' przeply- wy go.\podarcu .. , s. ISO- lXI, oraz J. Misala, op. cir .. s. 199-200.
Transakcje offsetowe a teoria Juki tec/llwJogil'Zl1ej
4. Motywy zawierania luki technologlemel
oHsetowych w Ul9Clu teorII
W latach dziewięćdziesiątych transakcje offsetowe stanowiły znaczny udział
w handlu wiązanym. Przyczyny zawierania omawianych transakcji "I różne z punk- tu widzenia kraju dostarczającego towar zaawansowany technologicznie oraz kra- ju, który go zamawia.
Powody, dla których zawierane są transakcje offsetowe, są dość podobne w przypadku offsetobiorców, będących na niższym poziomie rozwoju gospodar- czego w stosunku do kraju offsetodawcy. Celem porozumień offsetowych jest przede wszystkim zapewnienie udziału zagranicznych dostawców w restrukturyzacji i roz- woju gospodarki. Mają one prowadzić nic tylko do rozwoju polskiego przemysłu obronnego, ale także przemysłu lotniczego, elektronicznego oraz zapewniać wdra-
żanie nowych technologii. Ponadto powinny przyczynić się do otwarcia nowych rynków eksportowych dla wyrobów polskiego przemysłu i zwiększenia dotychcza- sowych możliwości eksportowych. Maj')c na względzie istniej'lcą lukę technolo-
giczną, kraj offsetobiorcy jest zainteresowany nic tylko przekazaniem nowych tech- nologii czy usprawnień organizacyjnych, ale także prowadzeniem prac naukowo- -badawczych. Przy zawieraniu porozumień offsetowych często jest rozważana moż
liwość tworzenia nowych miejsc pracy".
W przypadku umów transakcji offsetowych, związanych z dostawą sprzętu woj- skowego, priorytetem są względy militarno-strategic'Zne. Dla importera oznaczają
one stworzenie nowoczesnego systemu obronnego. Natomiast dostawca sprzętu
ma na uwadze możliwość zacieśnienia stosunków nie tylko politycznych, alc i go- spodarczych z krajem dokonującym zakupu. Ponadto eksporter jest zainteresowa- ny możliwością dostaw CZ9ści zamiennych w przyszłości. Jednym z motywów za- warcia transakcji offsetowych może być również stworzenie warunków do bezpiecz- nego inwestowania w kraju nabywcy. Nie bez znaczenia z punktu widzenia ekspor- tera może okazać się chęć zwiększenia mocy produkcyjnych w przemyśle zbrojc- niowym. Porozumienia wyrównawcze mogą stwarzać szansę uzyskania potrzeb- nych surowców jako formy zaplaty za eksportowane towary, jak również dawać możliwość likwidowania wąskich gardeł w produkcji pewnych wyrobów, poprzez zlecenie ich wytwarzania partnerowi"'. Rys. I przedstawia najczęściej stosowane
rozwiązania w umowach offsetowych, w których dostawcą sprzętu wojskowego są
Stany Zjednoczone.
!~ Por. arl. 5 Ustawy z dnia 10 września 1999 c. o niektórych umowach kompensacyjnych, zawiera- nych w związku z umowami dosl:lw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa pańSIwa, Dz.U. z 1999 nr MO, poz. 903.
1'1 E. Gostomski, Traluokcjc o/belOWi! w handlu międzyllorodoHJYm [w:) Liberaliuujll slOsunk6w ckonomiczllych Polski z gospodarkq światowq, s. 149.
Złkupy bl.!zpośrcunic
Zkccntc !lnt.!",,)'konarua
"lransfer technologii
Kredy, kupiccki InwcMycj.;: kapitaltw.'c
Sz.kolenia Inne
" ooperacja Produkcja licencyjna
l) 5 tO t5 2U 25 .111
Rys, I. Rodzaje zubowi,~za{ł stosow,lnych w transakcjach offsetowych przy dostawjJch
sprz~tu wojskowego w latach 1993- 1998
Źródło: dane Biunl Admini!<.1row3nia Eksportem Ocpartamcn1u Handlu Iw:l StalUs Report nf lhe
PresidcRliał Commis.'\ion on Offscts in I nlcrlliuional Tntdc, Approvcd by l he Commi!lsion I K(II.}OO I.
.
,
s. o.
Z punktu widzenia kraju offsctodawcy, w przypadku dosww spm,:tu wojsko- wego, w ramach porozumie;l wyrównawczych, stosowane są najcz~ściej zakupy
bezpośrednie w kraju importera przy zobowiązaniach offsetowych pośrednich.
Nadmienić należy, że w przypadku zakupu towarów są one dość CZysto zbliżone do zlecenia podwykonania. Towary nabyte przez ek'ponera amerykańskiego, będą
cego dostawcą sprzętu wojskowego, wykorzystywane są przez niego do produkcji innego rodzaju sprzętu dostarczanego do innego kraju" . Ważną rolę odgrywają również umowy zlecające wykonanie komponentów czy części wykorzystywanych do produkcji wyrobu finalnego. W umowie o podwykonawstwo eksponer cz"sto
zobowiązuje się również do zakupu uzgodnionych części czy komponentów, wy- twarzanych na podstawie jego instrukcji. Wielkość zakupów eksponera może do-
tyczyć części lun calkowitej wartości jego dostaw. Dość duże znaczenie w zakresie
zobowiązań offsetowych odgrywa również transfer technologii, szczególnie w przy- padku krajów rozwijających się. Zawarcie transakcji offsetowych może w takim przypadku przyczyniać się do zmniejszania istniejącej luki technologicznej. Wy- przedzanie technologiczne może być zmniejszane poprzez wymianę międzynaro dową dóbr b'idących efektem postępu technologicznego, przez sprledaż myśli tech- nicznej (handel technologią, uzyskanie licencji czy patentów), czy przez "tgranicz- ne inwestycje bezpośrednie. Rozwiązanie takie jest szczególnie istotne z punktu
:II, Np. eksporter amerykański samolotu wojskowego nabywa UWidzenia nawigacyjne w ramach
zobowiązania offsclowcgo i monlujc je następnie w hclikoplcrach c.:ywilnych.
