kiej, ja k że r ó ż n ą od koncepcji Szachm atow a 23), podobnie z w ielkim rozm a chem nakreślonej, lecz powziętej z błędnych założeń „teorii norm ańskie i“ . T oteż praca om ów iona pow inna zachęcić do kon tyn uo w an ia rewizji tej te orii, która w praw dzie przyczyniła się do trafnego ustalenia w ielu szczegóło wych faktów , ale w yciągnęła z nich, sądzim y, nieuzasadnione w nioski co do- decydującej, rzekomo roli żyw io łu norm ańskiego w genezie państw ow ości, ruskiej.
H e n r y k Ł o w m i a ń s k i
M a h n Jean-Berthold: 1.‘ordre cistercien et son gouvernem ent des ori
gines a u milieu du X I1 1-е siecle (1098— 1265). Paris 1945. pp. 320.
Obecne zainteresow ania historiografii zachodniej zakonem cystersów,
których przejaw em jest rów nież om aw ian a praca, przypisać n a leży w d u ży m stopniu w pływ ow i profesora S orbony L udw ika H alphena. N a swoich ćwicze niach w É c o le P ractique des Hautes É tudes za jm u je się on od szeregu lat tym w łaśnie zagadnieniem , przeznaczając swoim uczniom opracow anie pew nych jego odcinków .
Uczniem H alphena byt rów nież obiecujący w ychow anek Ecole des char tes, poległy w w alkach roku 1944 nad G a rig lia n o , Jean-Berthold M alin.
Jego książka, m a ją c a przynieść autorow i tytuł doktora ês-lettres, stanow :
om ówienie początkow ych dziejów zakonu (po rok 1265) ujęte od strony
praw no-organizacyjnej. S kłada się ona z trzech części, z których pierwsza, jest pośw ięcona pow staniu zakonu, d rug a — jego przyw ilejom kościelnym, (ró żn e g o typu egzem pcjom ), trzecia zaś — jego o rg anizacji w ew nętrznej.
W e wszystkich tych trzech kierunkach za s łu g ą autora jest raczej skody- fikow anie naszej w iedzy o cystersach, aniżeli jakieś nowe w tym w zględzie odkrycia. Sum ienne jednak przerobienie b ard zo obfitego m ateriału źr ó d ło wego, ja k rów nież uw zględnienie podstaw ow ej literatury przedm iotu s p ra w ia, że rozpraw a M ahna, zw łaszcza na naszym terenie tak ubogim w m ateria Iv do dziejów cysterskich, m oże uchodzić jako sui generis encyklopedia z tej dziedziny. P atrząc n a o m a w ian ą rozpraw ę pod tym kąte m w idzenia odczu w am y jednak w d uży m stopniu jako jej brak zacieśnienie do z a g ad n ie ń ustrojow ych z zupełnym pom inięciem gospodarczej i kulturalnej roli zakonu. A ta przecież jest chyba w chwil; obecnej w łaściw ym impulsem, który dopro w a d ził do odnow ienia zainteresow ań przeszłością cystersów. T a oto dzie dzina oczekuje więc w dalszym ciągu na swego historyka.
T a d e u s z M a n t e u f f e l
D i d i e r N oël' Le droit des fiefs dans la coutum e de H a in a u t au· Moyen-Age, Paris, 1945, pp. 252.
A utor niniejszej książki, profesor Faculté de D ro it w G renoble, N oël D i dier ju ż w 1931 r. opub liko w ał w Revue du N ord pracę na tem at lenn
ren--·') A. A. Szachm atow : D rew niejszyje s u ď b y russkogo plemeni (iz d .
tow ych w H a in a u t („Les rentes inféodées da.ns le com té de H a in a u t du Xll-èm e au XV-ème s iècle "). D zięki tej pracy i szeregowi następnych autor dat się poznać jako w ybitny znaw ca praw a lennego, toteż jego m o n og rafia pra w a lennego H a in a u t w y w oła ła duże zainteresow anie św iata naukow ego.
Jest rzeczą znam ienną, że historia praw a lennego posiada po dziś dzień szereg nierozw iązanych problem ów o znaczeniu zasadniczym — nie należy tu łudzić się w ielością prac temu tem atow i pośw ięconych. O lb rzy m ią w tej dziedzinie literaturę reprezentują przede w szystkim prace feudystów z X V [ do X V I I I w., nieraz nader cenne i po dzień dzisiejszy aktualne, niemniej jednak u w zględ niające głów nie stan ówcześnie o bo w iązująceg o praw a lennego. P ra ce te na o gół nie traktow ały praw a lennego w jego rozw o ju historycznym , nie tłum aczyły genezy poszczególnych instytucji ani też nie o brazow ały pier wotnej średniowiecznej ich różnorodności. W tej daw nej literaturze jednym z nielicznych, cennych w y jątk ó w była. praca N. Brussela z 1750: Nouvel
examen à ľu s a g e général des fiefs. T oteż nowsze prace o charakterze
syntetycznym ujaw n iły konieczność m onograficznego przepracow ania szeregu z a g ad n ie ń praw a lennego i to o ile m ożności w ram ach regionalnych. W tej dziedzinie w zo ro w ą stała się przede w szystkim , ju ż w 1922 r. opublikow ana - przez prof. O livier-M artin, praw u lennem u pośw ięcona część jego m onum en talnej „H istoire de la coutum e de la prévôté et vicom te de P aris“ . T rudn o o pracy tej nie w spom nieć o m a w iając książkę prof. D id ie r. Z estaw iając jed n a k oba te dzieła, zdać sobie przede wszystkim trzeba spraw ę z ich odm ien nej nieco tem atyki. Podczas gdy praca prof. D id ie r za jm uje się w yłącznie prawem lennym, dzieło prof. Olivier-M artin o bejm uje cały system pra w a p a ryskiego w jego ew olucji historycznej. Podczas gdy dzieło prof. Olivier- M artin zajm uje się tym w łaśnie prawem , które m iało mieć w p rzyszłość o grom ne znaczenie dla całokształtu rozw oju pra w a francuskiego w dobie now oży tnej, to praca prof. D id ie r traktuje pozornie nieznaczny i nieciekawy region hrabstw a H ainaut. Z d a w a ło b y się więc, że i w tej dziedzinie istnieje dysprop orcja na niekorzyść D idier. T ak jednak nie jest: hrabstw o H ainau t poło żon e niem al w całości na w schodnim brzegu Skaldy, na pograniczu F rancji i Niemiec, w chodzące form alnie w skład Rzeszy, budzi nasze po w a ż ne zainteresow ania naukow e nade wszystko ze w zględu na dw a czynniki. Po pierwsze, ze w zględu na jego pograniczne położenie, na fakt k rzyżow ania się na jego terytorium w p ły w ó w francuskiego i niemieckiego praw a lenne go. Po drug ie, ze w zględu na specyficzne cechy praw a lennego w tej części Europy. H a ina u t leży przecież w najpo w ażnie j sfeudalizow anej zonie E uro py, ja k trafnie ustalił M. Bloch. D aw niej jeszcze H. Pirenne zw raca! uw agę na fakt utrzym ania się w tych okolicach D olne j L o taryn g ii przez bardzo dłu
gie wieki ustrojow ych i praw nych cech karolińskich, niezwykle archaicz
nych. O statnio F. 1 . G a nsho f w' swej zwięzłej syntezie praw a lennego (k o rzystając ju ż zresztą z pracy om aw ianej N. D id ie r) zdołał dojść do nadei cennych sform ułow ań w łaśnie dzięki temu, że studium swe w znacznym zrębie oparł na materiale źródło w y m „dolno-lotaryńskim ".
M onograficzne opracow anie lennego praw a w H a in a u t nastręczyć m u siało autorow i szczególne trudności ze w zględu na to, że w łaściw a jego k o d y fik a c ja datuje się dopiero z doby now ożytnej. Z inicjatyw y S tanów H a ina u t
-,praw o to zostalo skodyfikow ane i ogłoszone przez K arola V w 1534 r. Nie od rzeczy jednak będzie podkreślić, że przez cale średniowiecze praw o to ma sw ą odrębną fizjonom ię — „lex H ano nie “ , no і że ostatecznie w łaśnie z te renu H ainau t pochodzi jedna z najdaw niejszych prób kodyfikacji praw a lennego. W 1200 r. B aldw in hr. H ainaut, późniejszy cesarz konstantynopoli tański, w ydal postanow ienia, regulujące pewne tylko dziedziny praw a len nego, akt form alnie zb liżo n y do „Assise au comte G e ffro i“ . Postanow ienia 'B aid w ina ulegały je dn ak w ielokrotnym zm ianom , tak że ostatecznie praca ;N. D i3ier opiera się w yłącznie niem al na dokum entach, na aktach praktyki
sądowej itp., zgrom adzonych przezeń w im ponujących ilościach.
Jest rzeczą niem ożliw ą w ram ach niniejszego om ów ienia przedstaw ić całą .treść pracy, oznaczałoby to podanie w y kładu praw a lennego. Z an o tujm y więc jedynie głów ne jej osiągnięcia, ja k i specyficzne cechy praw a w H a i naut.' Przede wszystkim więc autor w y kazał istnienie n ajbliższych zw iąz ków między prawem lennym H a in a u t i praw em sąsiednich prow incji fra n cuskich, ja k Flandrii, A rtois czy P ikardii. M im o że kraj ten form alnie przy należał do Rzeszy, „L ib ri feudorum “ nie dochodziły tu. P raw o lenne w y k a zuje tn cały szereg nader archaicznych cech. P ełna ie n d a liza c ja doko nała się -tu dość pó źn o ; stąd też w X I I jeszcze і X III w. w łasność a lod iain a jest b a r
dzo rozpowszechniona, w tym że jednak czasie szeroko stosow ana praktyka „fiefs de reprise“ przyczynia się do n a da n ia caleniu krajow i charakteru w pełni feudalnego.
W ś ró d instytucji praw a lennego w H a in a u t na szczególną uw agę zasłu g u ją trzy urządzenia: 1) stosowanie zasady starszeństw a w dziedziczeniu lenn, 2) znaczenie „służby sądo w e j“ jako pow inności w asalskiej, 3) prakty ka świadczenia, tzw. „lig e t“ (a rm a tu ra ), na rzecz seniora po śmierci w asala. Z as a d a starszeństwa, w myśl której lenno dziedziczy najstarszy z synów', w iąże się z zasadą niepodzielności lenna. Z daniem autora zasada ta w H a i naut posiada niespotykane w innych częściach F.uropy, we Francji w szcze gólności, cechy archaiczne. O ile we Francji zasada ta zd ołała się przyjąć -późno w zw iązku z aspiracjam i szlachty i w interesie rodów szlacheckich,
o tyle w H ainaut, n a w iązu jąc do pierw otnej jeszcze, karolińskiej koncepcji praw a lennego, służy ona interesom seniora. C hodziło przecież o to, by na skutek podziału lenn św iadczenia należne seniorow i nie ulegały o grani czeniom.
Niezwykle ciekawie przedstaw ia się w H a in a u t spraw a służby sądow ej wasalskiej. Jest to form a służby dw orskiej, określana tu jako „service de p la id “ , a która utrzym ała s;ę tu w pełni do końca ancien régim e'u. W tekstach X V ju ż і X V I w. obow iązki w asała często sp ro w a d za ją się tu do tej tylko
powinności. Szczegół niezwykle znam ienny, gdy ż w y ró żn ia jąc y H a in a u t
w tym zakresie zarów no od francuskiej, jak i niemieckiej praktyki lennej. W e Francji, ja k w iadom o, sądow nictw o lenne zostało zaabsorbow ane przez sądow nictw o królewskie ju ż w X I I I w. W Niemczech natom iast ju ż w tym sam ym czasie ustala się konsekw entny podział kom petencji m iędzy lennymi Lehngerichte i krajow y m i I.andgerichtam i. T ego rod zaju podział kompe tencji istnieje ju ż w H ainaut, atoli jedynie na niższych szczeblach sądowych. N ajw yższy sąd w hrabstwie, „suprêm e cour de M o n s“, obsadzony w asalam i,
za jm u je się nie tylko spraw am i lennym i, lecz i spraw am i w Niemczech podle g ający m i Landgerichtom . Ten rys wielce 'konserwatywny jest n ader z n a m ienny dla H ainaut.
Ź ró d ła X V — X V I w. z a jm u ją się w H a in a u t dość d użo pow innością,. określaną ja k o „lig e t“ (a rm a tu r a ). Senior po śmierci w asala m a praw o do „lig e t“ , to jest do jego konia bojow ego i do zbroi. Spraw ę „lig e t“ referował N. D idier ju ż w 1938 r. w Revue d'H istoire de D ro it F rançais et Etranger,, św iadczenia tego typu w y stęp ują też w pewnych okolicach Francji (O rléanais, P o ito u ) oraz w Niemczech i to w odniesieniu do m inisteriatów . Z tej też racji- w nauce w ielokrotnie łączono problem „li'get“ z zagadnieniem m m isteriałów w D olnej L otaryngii, ja k i z rzekom ym zw iązkiem m iędzy ustrojem m iniste rialnym i genezą „ho m m agium lig iu m “ . N oël D idier w skazuje n a to, że istotnie· „ lig e t“ ciążył na homines ü g ii; u w aża on jednak „ lig e t" ze specyficzną for mę tzw. „relevium “ , czyli oplaty zw iązanej ze zm ia n ą stosunku lennego po stronie w asala. A utor pośw ięca piękny i pełny praw niczej subtelności w y w ód, by w ykazać, że nie należy w iąza ć „ lig e t“ ze stanow iskiem osobistym:
w asala (b ra k zw iązku z ustrojem m in iste rialny m ). „L ig e t“ stanow i po prostu reminiscencję z czasów karolińskich, w których senior ekw ipow ał w a sala w konia bojow ego i w zbroję. P raktykę tego ro d za ju pośw iadcza w hrabstw ie H e in aut jeszcze w X I I w. G islebert z M ons. W sze lka więc zm ia na w osobie w asala po ciąg ała za so b ą zw rot tych przedm iotów , otrzy m a nych od seniora.
T ych parę uw ag, ja k sądzić m ożna, w'ystarczy, by przekonać o tym, że m onograficzne opracow ania regionalnych praw lennych w typie om aw ianej książk i N oël D idier, ustalające chronologię' i geografię po szczeg ólnych prze jaw ów praw a lennego, stan ow ią nadal jeden z w ażnych po s tu la tó w w dziedzinie studiów nad histo rią praw a średniowiecznego.
M i c h a ł S c z a n ie c k i
H o m a n s S. C.: English V illagers of the thirteenth Century. C a m
bridge Mass., H arvard U niversity Press, 1942, pp. 460.
K o s m i n s k i j E. A .: Izsledow ania po ag rarn o i istorii A ng lii X I I I w.. Izdatelstw o Akadem ii N au k S.S.S.R, M oskw a ■— Leningrad, í 947, pp. 460.
T rudn o sobie w'yobrazič dwie książki dotyczące tych samych zagadnień, a różniące się m iędzy sobą tak zasadniczo, ja k rozpraw y H om ansa i Kosmin- skiego. Różnice W ystępują zarów no w ujęciu tem atu, ja k w metodzie pracy i św iatopoglądzie autorów . K siążka H om ansa nie jest w łaściw ie dziełem hi storycznym w ścisłym znaczeniu tego w yrazu, zb liża się raczej do ’typu ame rykańskich survey'ów, których głów ny cel to opis zjaw iska, a nie przedsta wienie go w stanie rozw oju. N a p ró żn o szukalibyśm y tu analizy w arunków , w śród których rozw ija się w ieś angielska w X I I I w. H om ans daje n am obraz życia chłopów , ich zajęć, oby czajów itd., ale w łaściw ie tylko w b ardzo sła bym s t o p n iu a n alizuje podkład społeczno-gospodarczy przedstaw ionych z ja wisk. Pozostaje to niew ątpliw ie w zw iązku z w y ra źn ą niechęcią autora d o
