Małżeństwo z muzułmaninem

(1)

Małżeństwo z muzułmaninem

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 52/1-2, 175-200

2009

(2)

KS. JAN KRAJCZYŃSKI

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie MAŁŻEŃSTWO Z MUZUŁMANINEM

Treść: Wstęp. – 1. Postawa Kościoła wobec islamu. – 2. Prawo wiernych do zawarcia małżeństwa z muzułmaninem. – 3. Prawo nupturientów do wolności religijnej. – 4. Prawo stron do prawdy. – 5. Zapewnienie opieki duszpasterskiej po zawarciu małżeństwa. – Zakończenie.

Wstęp

Szerokie otwarcie granic międzypaństwowych, masowa emigra-cja za pracą, poszukiwanie azylu przed prześladowaniami, łatwość przemieszczania się ludzi, mnogość form komunikacji międzyoso-bowej, szeroko rozwinięta turystyka międzynarodowa, wymiana studentów między uczelniami, rozkwit międzynarodowej wymiany handlowej, rozwój przemysłu z udziałem spółek zagranicznych, masowe zatrudnianie robotników najemnych, realizacja inwesty-cji gospodarczych poza granicami kraju pochodzenia robotników sprawiają, iż nietrudno dzisiaj w Europie o pluralizm kulturowy i religijny czy nawiązanie bliższych relacji interpersonalnych mię-dzy przedstawicielami różnych religii. Zdarza się, iż w poszczegól-nych przypadkach konsekwencją wspomniaposzczegól-nych, nowych zjawisk społecznych jest wyrażanie woli zawarcia małżeństwa przez osoby należące do różnych religii oraz pragnienie utworzenia wielo-reli-gijnej wspólnoty życia i miłości małżeńskiej.

Pośród takich wspólnot małżeńskich są również małżeństwa za-wierane pomiędzy katolikami i muzułmanami. Wspólnoty takie, w których stronami są przedstawiciele dwóch różnych religii mono-teistycznych – wcale nie wyznających tego samego Boga, jak zdają się twierdzić niektórzy – bez wątpienia stają wobec konkretnych, szczególnych wyzwań małżeńskich, spowodowanych: odmiennym

(3)

środowiskiem pochodzenia małżonków, różną mentalnością stron, innym charakterem wychowania małżonków, odrębną duchowoś-cią, specyficznymi obowiązkami stanu określonymi przez religie męża i żony. Więcej, przynależność religijna stron determinuje nadto samo podejście narzeczonych do osobistego przygotowania do zawarcia małżeństwa, implikuje ich deklaracje przedślubne, wpływa na sposób postrzegania samego obrzędu zawarcia małżeń-stwa i życia małżeńskiego.

Wymienione wyżej okoliczności dotyczące małżeństw katolików z muzułmanami implikują określone działania pastoralne i ad-ministracyjne świętych szafarzy, które ci winni podjąć dla dobra małżeństwa i dla zapewnienia potomstwu pochodzącemu z takie-go związku wychowania w „jedynej prawdziwej religii”1_. Prezen-towane opracowanie stanowi próbę określenia poszczególnych obowiązków proboszcza strony katolickiej, która wyraża wolę zawarcia małżeństwa z muzułmaninem2_{, i jej ordynariusza} miej-sca w zakresie: realizacji przygotowania duszpasterskiego do ży-cia w małżeństwie, stwierdzenia wypełnienia warunków zawarży-cia małżeństwa z wyznawcą islamu, przeprowadzenia kanonicznego dochodzenia przedślubnego w takim przypadku, formy zawarcia małżeństwa z muzułmaninem, pomocy duszpasterskiej w zakresie realizacji przez takie wspólnoty życia i miłości małżeńskiej obo-wiązków stanu.

Ponieważ konkretne problemy małżeństw katolików z muzuł-manami3_{oraz warunki realizacji przez wspomnianych wiernych} chrześcijańskich obowiązków stanu małżeńskiego zdają się nada-wać zalecanej przez Sobór Watykański II postawie: otwartości, dia-logu międzyreligijnego i tolerancji charakter zdecydowanie jedno-stronny i asymetryczny, powstaje nadto kwestia potrzeby krytycznej analizy obowiązujących przepisów prawa kanonicznego,

powszech-1 Por. Sobór Watykański II, Dignitatis humanae, 1.

2 Zgodnie z Instrukcją Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia

małżeństwa w Kościele katolickim, nr 79, do starania się o stosowne dyspensy, na mocy

których można zawrzeć małżeństwo z muzułmaninem, jest kompetentny nie tylko dusz-pasterz strony katolickiej, ale także ten, na terenie którego zamieszkuje strona niekato-licka [zob. „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998), s. 103].

3 Zob. np.: Wyrok Sądu Metropolitalnego w Katowicach (c. Sobański) z 12. 03. 1999 r.

z tytułu podstępnego wprowadzenia w błąd („małżeństwo muzułmanina”), „Jus

Matrimo-niale” 11 (2000), s. 241-250; S. G a w r o n, Żyć z muzułmaninem, „W Drodze” 6 (382) 2005, s. 64-80.

(4)

nego i przyjętego przez Konferencję Episkopatu Polski, dokony-wanej w perspektywie radykalnie różnych oczekiwań małżeńskich, określanych przez religię katolicką i islam.

1. Postawa Kościoła wobec islamu

Sobór Watykański II nic nie odrzucając z tego, co w religiach niechrześcijańskich jest prawdziwe i święte4_{, przyznaje zarazem, iż} plan zbawienia, w którym uczestniczy święty Lud Boży, „obejmuje także i tych, którzy uznają Stworzyciela, wśród nich zaś w pierw-szym rzędzie muzułmanów; oni bowiem wyznając, iż zachowują wiarę Abrahama, czczą wraz z nami Boga jedynego i miłosiernego, który sądzić będzie ludzi w dzień ostateczny”5_{. Dokonując} redefi-nicji postawy Kościoła wobec islamu, ojcowie soborowi stwierdza-ją wyraźnie: „Jeżeli więc w ciągu wieków wiele powstawało sporów i wrogości między chrześcijanami i mahometanami, święty Sobór wzywa wszystkich, aby wymazując z pamięci przeszłość szczerze pracowali nad zrozumieniem wzajemnym i w interesie całej ludz-kości wspólnie strzegli i rozwijali sprawiedliwość społeczną, dobra moralne oraz pokój i wolność”6_{. Więcej, ponieważ „postawa} czło-wieka wobec Boga Ojca i postawa człoczło-wieka wobec ludzi, braci, są do tego stopnia z sobą związane, że Pismo święte powiada: «Kto nie miłuje, nie zna Boga» (1 J 4, 8)”7_{, Sobór podkreśla, że} chrześci-janie nie mogą zwracać się do Boga jako do Ojca wszystkich stwo-rzeń, jeśli nie traktują po bratersku ludzi stworzonych na obraz Boży8_{, a tym samym „upada podstawa do wszelkiej teorii czy} prak-tyki, które między człowiekiem a człowiekiem, między narodem a narodem wprowadzają różnice co do godności ludzkiej i wyni-kających z niej praw”9_{. Konsekwentnie odrzucając wszelką} dys-kryminację czy prześladowanie stosowane ze względu na religię jako obce duchowi Ewangelii, święty Sobór „żarliwie zaklina chrześcijan, aby «dobrze postępując wśród narodów» (1 P 2, 12), jeśli to tylko możliwe i o ile to od nich zależy, zachowywali pokój

4 Por. Nostra aetate, 2.

5 Sobór Watykański II, Lumen gentium, 16. 6 Nostra aetate, 3.

7 Tamże, 5. 8 Por. Tamże. 9 Tamże.

(5)

ze wszystkimi ludźmi, tak by prawdziwie byli synami Ojca, który jest w niebie”10_.

Postulowane przez Sobór Watykański II: otwarcie, dialog mię-dzyreligijny i współpraca chrześcijan z muzułmanami dla wspól-nego dobra znajdują swój wyraz w konkretnych przedsięwzięciach religijno-społecznych, inicjowanych najczęściej przez stronę kato-licką11_{. Mowa tu o działaniach o charakterze instytucjonalnym}12_, o spotkaniach Biskupa Rzymskiego z wyznawcami islamu, o papie-skich enuncjacjach kierowanych do muzułmanów13_{oraz o} wytycz-nych Stolicy Apostolskiej, dotyczących postawy wierwytycz-nych wobec wy-znawców islamu14_{. Przedsięwzięcia te służąc wzajemnemu poznaniu} i zbliżeniu przedstawicieli obu religii, przyczyniają się jednocześnie do podejmowania wspólnych wysiłków na rzecz utwierdzenia poko-ju, sprawiedliwości i miłości. Więcej, takie inicjatywy, jak modlitwa przedstawicieli różnych religii o pokój w Asyżu w dniu 27 X 1986 r., pozwalają samemu Kościołowi lepiej określić własną tożsamość. Jak przyznaje Jan Paweł II, dzięki temu wydarzeniu Kościół „lepiej zrozumiał prawdziwy sens tajemnicy jedności i pojednania, którą Bóg nam powierzył i którą ustanowił, jako pierwszy oddając swe życie «nie tylko za naród, ale także, by rozproszone dzieci Boże zgromadzić w jedno» (J 11, 52)”15_.

10 Tamże.

11 Należy tu oczywiście odnotować nieliczne, aczkolwiek znaczące akty strony

mu-zułmańskiej, w tym zaproszenie skierowane przez króla Maroka na ręce Jana Pawła II do udziału w spotkaniu z młodzieżą muzułmańską (spotkanie to odbyło się w Casablan-ce dnia 19 VIII 1985 r.) oraz List Sekretarza Generalnego Organizacji Konferencji Islamskiej do Papieża z 4 III 1991 r. [zob. „L’Osservatore Romano”, wyd. pol., 2-3 (1991), s. 22].

12 Np.: utworzenie przez Pawła VI w 1964 r. Sekretariatu dla Niechrześcijan z

od-rębną Sekcją ds. Islamu, którego zadaniem jest poszukiwanie metod i dróg nawiązania stosownego dialogu z niechrześcijanami; przekształcenie tegoż w 1988 r. w Papieską Radę ds. Dialogu Międzyreligijnego; powołanie do istnienia w 1966 r. specjalnego pe-riodyku „Bulletin” (od 1994 – „Pro Dialogo”), w którym wspomniany urząd Stolicy Apostolskiej upowszechnia naukę Kościoła katolickiego nt. islamu oraz dokumentuje ważniejsze wydarzenia związane z dialogiem katolicko-muzułmańskim.

13 Wykaz tychże enuncjacji wraz z tekstami przesłań papieskich zob.: Islam w

dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawła II (19651996). Zebrał i opracował E. S a

-k o w i c z, Warszawa 1997, s. 45, 74-195.

14 Zob. Tamże, s. 30-44, 46-73.

15 Jan Paweł II, Przemówienie do Kurii Rzymskiej To, co powinno stać się

kontynu-acją spotkania w Asyżu, 22 XII 1986, nr 9, „L’Osservatore Romano”, wyd. pol., 11-12

(6)

2. Prawo wiernych do zawarcia małżeństwa z muzułmaninem

Wprawdzie KPK zabrania osobom, które zostały ochrzczone w Kościele katolickim lub były do niego przyjęte i nie odłączyły się od niego formalnym aktem, zawarcia małżeństwa z nieochrzczony-mi, w tym także z wyznawcami islamu (por. kan. 1086 § 1), niemniej w poszczególnym przypadku, dla słusznej i racjonalnej przyczyny, prawodawca dopuszcza zawarcie takiego związku za dyspensą ordy-nariusza miejsca od przeszkody różnicy religii. Ten ostatni – po wy-pełnieniu warunków, o których w kan. 1125 i 1126 KPK – ilekroć uzna to za pożyteczne dla dobra duchowego wiernych16_{, może} roz-luźnić prawo o małżeńskiej przeszkodzie różnicy religii i dopuścić do zawarcia wspomnianego małżeństwa.

Rozwiązanie takie uzasadnia niezbywalne prawo osoby ludz-kiej do wolności w zakresie wyboru małżonka. Prawo to potwier-dza wprost Magisterium Kościoła17_{. Jeśli zatem istnieje, w danym} przypadku, przyczyna uzasadniająca rozluźnienie prawa, o którym wyżej, i strony spełniają warunki określone w kan. 1125 n. 1-3 KPK, tak duszpasterz przeprowadzający kanoniczne dochodzenie przed-ślubne, wobec którego strony deklarują wolę zawarcia małżeństwa, o którym mowa w kan. 1086 § 1 KPK, jak kompetentny ordynariusz miejsca, do którego nupturienci zwracają się o wspomnianą wyżej dyspensę, winni uszanować ich wolę i pozwolić im korzystać z na-leżnego im prawa.

Działanie takie nie zwalnia jednak kompetentnego proboszcza i ordynariusza miejsca z sumiennego przestrzegania przepisanych 16 Por. Kan. 87 § 1 KPK; Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu

do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim, nr 73-74.

17 Por. Sobór Watykański II, Gaudium et spes, 52; Karta Praw Rodziny, art. 2a.

Niestety nie potwierdza wspomnianego prawa osoby ludzkiej prawo muzułmań-skie. „Islam całkowicie zabrania muzułmaninowi małżeństwa z politeistką (muszrika): «I nie żeńcie się z kobietami, które czczą bożków, dopóki one nie uwierzą» (sura 2, wers 221). Uważa się, że politeistka mogłaby odwieść muzułmanina od prawdziwej wiary. [...] Natomiast islam kategorycznie zabrania muzułmance poślubienia niemu-zułmanina: «O wy, którzy wierzycie! Kiedy przyjdą do was kobiety wierzące, które razem wywędrowały, to wybadajcie je. (...) Jeśli uznacie je za wierzące, to nie odsyłajcie ich do niewiernych: one nie są już im dozwolone ani oni nie są dozwoleni dla nich (sura 60, wers 10). Jak wyjaśniają prawnicy, muzułmanka nie może zawrzeć związku małżeńskiego z niemuzułmaninem, gdyż ten nigdy nie będzie jej traktował zgodnie z podstawowym zaleceniem islamu bi-l-ma’ruf [...]». M. Z y z i k, Małżeństwo w

pra-wie muzułmańskim, Warszawa 2003, s. 50. Zob. także W. Bar, Wolność religijna w Dār al-Islām. Zagadnienia prawa wyznaniowego, Lublin 2003, s. 157.

(7)

przez prawo warunków pozytywnego rozwiązania takiej kwestii. Zgodnie z powszechnym i partykularnym ustawodawstwem kościel-nym, pośród wspomnianych szczególnych warunków dopuszczenia do zawarcia małżeństwa z muzułmaninem, mających na względzie dobro wiary, małżeństwa i rodziny, należy wymienić następujące działania duszpasterskie i administracyjne, przepisane do godziwo-ści aktu świętego szafarza:

- pouczenie na wszystkich szczeblach katechizacji, że katolicy za-sadniczo powinni zawierać małżeństwa z wyznawcami własnego Kościoła; jednolitość bowiem wyznania służy dobru wiary, jed-ności małżeństwa i religijnemu wychowaniu dzieci18_;

- podjęcie próby odwodzenia stron od zawarcia małżeństwa, o którym tu mowa, podyktowane pragnieniem Kościoła, by związek małżeński stanowił doskonałą jedność mężczyzny i kobiety19_;

- identyfikacja narzeczonych i ustalenie ich danych personalnych na podstawie dowodu osobistego lub innego publicznego doku-mentu podającego miejsce i datę urodzenia oraz zaopatrzone-go w fotografię20_;

18 Zob. Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej

przynależności kościelnej, (14 III 1987), nr IV. 1, [w:] Dokumenty duszpastersko-litur-giczne Episkopatu Polski (1966-1993), Oprac.: C. K r a k o w i a k, L. A d a m o w i c z,

Lublin 1994, s. 251.

19 Zob. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia

małżeń-stwa w Kościele katolickim, nr 73.

20 Zob. Tamże, nr 35.

W przypadku zawarcia małżeństwa z muzułmaninem, który jest obcokrajowcem, ten ostatni winien przedstawić do wglądu paszport lub kartę stałego pobytu oraz dokument stwierdzający możność zawarcia małżeństwa według prawa ojczystego, wydany przez upoważniony organ państwa, którego nupturient jest obywatelem, lub przez placówkę dyplomatyczną bądź konsularną tegoż państwa w Polsce; dokumenty te powinny być przetłumaczone przez tłumacza przysięgłego na język polski.

Szczególną ostrożność przy ustalaniu danych osobowych nupturientów nale-ży zachować w przypadku migrantów, którzy przemieszczają się z miejsca urodzenia po osiągnięciu wieku dojrzałości (12, 14 lat) w odległe strony i po krótkim pobycie w nowym miejscu pragną zawrzeć małżeństwo (zob. tamże, nr 46; por. S. G a w r o n,

Żyć z muzułmaninem, s. 74). Osoby takie należy traktować na równi z tułaczami, przy

ślubie których duszpasterz nie może asystować bez zezwolenia ordynariusza miejsca (zob. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa

w Kościele katolickim, nr 46). Przy ustalaniu zaś miejsca zamieszkania stron należy

uzyskać dane dotyczące zamieszkania faktycznego z dokładnym adresem, a nie tylko zameldowania cywilnego, które często odbiega od rzeczywistego stanu rzeczy (zob. tamże, nr 45).

(8)

- stwierdzenie zgodnie z przepisami prawa stanu wolnego nuptu-rientów, przy czym należy pamiętać, że prawodawstwo większo-ści krajów członkowskich Organizacji Konferencji Islamskiej dopuszcza poliginię21_;

- ustalenie w ramach kanonicznego rozeznania stanu osobowego narzeczonych, czy nie tają oni czegoś przed sobą, co mogło-by w poważny sposób zakłócić w przyszłości wspólnotę życia małżeńskiego22_;

- uświadomienie stronom wspólnych podstawowych prawd wiary zgodnie z nauką Soboru Watykańskiego II23_;

- zachęcenie strony niekatolickiej do wzięcia udziału w kateche-zie przedmałżeńskiej, a zwłaszcza przedślubnej, celem wzrostu wzajemnego zrozumienia i współdziałania dla dobra przyszłego ogniska rodzinnego i zapewnienia większej jedności rodzinie24_; - pouczenie stron o istotnych celach i przymiotach małżeństwa

oraz ustalenie, czy narzeczeni chcą rzeczywiście zawrzeć zwią-zek dozgonny, jeden, to jest z wykluczeniem osób trzecich, i go-towy do przyjęcia potomstwa25_;

21 Zob. Kan. 1066, 1114 KPK; Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o

przygoto-waniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim, nr 35. Por.: W. Ta r i s h, Rodzina w Koranie, [w:] Rodzina w wielkich religiach świata, pod red. Z. J. K i j a s a, Kraków

1999, s. 104-105; M. Z y z i k, Małżeństwo w prawie muzułmańskim, s. 119-133; W. B a r,

Wolność religijna w Dār al-Islām. Zagadnienia prawa wyznaniowego, s. 165-170.

Jeśli kompetentny duszpasterz po przeprowadzeniu przepisanego prawem rozezna-nia co do sytuacji prawnej narzeczonych posiada uzasadnioną wątpliwość co do ich sta-nu wolnego, należy zwrócić się o zezwolenie na zawarcie małżeństwa do ordynariusza miejsca. Zob. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia

mał-żeństwa w Kościele katolickim, nr 100.

22 Zob. Tamże, nr 42. Por.: Wyrok Sądu Metropolitalnego w Katowicach (c. Sobański)

z 12. 03. 1999 r. z tytułu podstępnego wprowadzenia w błąd („małżeństwo muzułmanina”),

s. 241-250; S. G a w r o n, Żyć z muzułmaninem, s. 64-80.

Spełnienie przez duszpasterza wymogu, o którym wyżej, zakłada poznanie przez tegoż zasad wiary strony niekatolickiej. Wspomniany obowiązek nakłada na niego

In-strukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej przynależności kościelnej, nr III. 4.

25 Duszpasterz powinien postawić tu stosowne pytania kontrolne nt.: opinii stron

o postępowaniu małżonków, którzy zrażeni do siebie rozwodzą się po pewnym okresie pożycia, ich ewentualnych zachowań w sytuacji braku zgodnego życia małżeńskiego, przepisu prawa islamskiego dopuszczającego poliginię itp. Jeżeli z odpowiedzi

(9)

narze-- poinstruowanie strony katolickiej o obowiązkach wynikająnarze-- wynikają-cych z wiary, a mająwynikają-cych swe podstawy w prawie Bożym, któ-re – nawet biorąc pod uwagę uprawnienia strony niekatolickiej do poszanowania jej sumienia urobionego w dobrej wierze i wynikającą z prawa naturalnego tolerancję wzajemnych prze-konań – powinna ona podjąć, mianowicie: zachowanie własnej wiary, usunięcie zagrożeń w jej praktykowaniu, uczynienie tego co jest w jej mocy, by całe potomstwo było ochrzczone i wycho-wane w wierze katolickiej26_;

- powiadomienie strony muzułmańskiej o zobowiązaniach stro-ny katolickiej, które ta pierwsza winna przyjąć do wiadomości i poświadczyć ów fakt stosowną deklaracją sporządzoną w for-mie pisemnej27_;

czonych, względnie skądinąd, nasunie się podejrzenie, że strony zamierzają zawrzeć małżeństwo z intencją przeciwną nauce Kościoła, duszpasterz winien wyjaśnić im tę na-ukę oraz wyraźnie zaznaczyć, że gdyby faktycznie wykluczyły samo małżeństwo lub ja-kiś istotny jego element, albo jaja-kiś istotny przymiot małżeństwa, zawarłyby je nieważ-nie. Por. Kan. 1101 § 1 KPK; Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu

do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim, nr 68, 76.

małżeń-stwa w Kościele katolickim, nr 73. 2.

Strona katolicka, zaznajomiona ze wspomnianymi obowiązkami stanu małżeńskie-go, winna złożyć na piśmie – celem lepszego i głębszego zrozumienia i uświadomienia sobie obowiązków wynikających z wiary – stosowne rękojmie, w ramach których zobo-wiązuje się uroczyście i wobec świadków, że jest gotowa odsunąć od siebie niebezpie-czeństwo utraty wiary, wypełniać obowiązki religijne i szczerze przyrzeka, że uczyni wszystko, co jest w jej mocy, aby całe potomstwo z zawieranego małżeństwa zostało ochrzczone i wychowane w Kościele katolickim [zob. Instrukcja Konferencji Episkopatu

Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim, Formularz V,

„Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998), s. 122]. Gdyby nie chciała ona zło-żyć wymaganego oświadczenia i przyrzeczenia, duszpasterz powinien zaniechać sta-rań o udzielenie stosownej dyspensy i odmówić asystowania przy zawarciu małżeństwa (por. Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej

przyna-leżności kościelnej, nr IV. 6c).

Zgodnie z postanowieniem Konferencji Episkopatu Polski, strona muzułmańska powinna oświadczyć, co następuje: „Szanując przekonania religijne strony katolickiej, zgodnie z własnym sumieniem zobowiązuję się wobec świadków, że nie będę jej prze-szkadzać w zachowaniu wiary i w wykonywaniu praktyk religijnych, a także w tym, by wszystkie nasze dzieci zostały ochrzczone i wychowane w Kościele katolickim. Nasze małżeństwo zostanie zawarte zgodnie z przepisami Kościoła katolickiego” (zob. tam-że, Formularz V). Gdyby strona niekatolicka nie chciała zaakceptować oświadczenia strony katolickiej i wręcz stwierdziła, że nie dopuści do realizacji złożonego przyrzecze-nia, obydwie strony – po wysłuchaniu wyjaśnień duszpasterza – winny podjąć wspólną

(10)

- przekazanie ordynariuszowi miejsca prośby o stosowną dys-pensę, zawierającej dokładne dane personalne nupturientów, informację o słusznej przyczynie udzielenia dyspensy, wskaza-nie religii strony wskaza-niekatolickiej, krótką charakterystykę religij-ności obydwu stron, określenie trudreligij-ności, jeśli takie się poja-wiły, co do faktu chrztu, stanu wolnego stron lub złożonych rękojmi28_;

- w razie podjęcia przez stronę katolicką decyzji o wystąpieniu z Kościoła katolickiego i przyjęciu innej religii, wydanie po-trzebnych do zawarcia małżeństwa dokumentów, poprzedzo-ne wszelkimi stosownymi wysiłkami pastoralnymi (pouczenie, prośba, upomnienie) mającymi na celu powstrzymanie jej od te-goż kroku29_;

- przekazanie przez ordynariusza miejsca trudniejszych spraw Konferencji Episkopatu Polski bądź załatwienie ich według ogólnych zasad przyjętych przez Stolicę Apostolską30_.

decyzję i dopiero wówczas, o ile byłaby taka potrzeba, proboszcz powinien zwrócić się do ordynariusza miejsca o udzielenie dyspensy od przeszkody różnicy religii (por.

Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej przynależności kościelnej, nr IV. 6c). W razie odmowy złożenia wspomnianego oświadczenia przez

stronę niekatolicką i odrzucenia wyjaśnień proboszcza, duszpasterz powinien zbadać dokładnie powody takiego stanowiska strony muzułmańskiej i za pośrednictwem or-dynariusza miejsca przedstawić sprawę Sekretariatowi Prymasa Polski (zob. Instrukcja

Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele kato-lickim, nr 86).

Ponieważ prawo islamskie przewiduje spisanie stosownej umowy z racji zawarcia małżeństwa, określającej wzajemne zobowiązania stron i ich prawa, zasadne wydaje się zalecenie stronie katolickiej sporządzenia takiego dokumentu stanowiącego zabezpie-czenie jej uprawnień, w tym prawa do indywidualnego i wspólnotowego wyznawania własnej religii oraz prawa do opieki nad dziećmi. Por. M. U. T w o r u s c h k a, Islam, Warszawa 1995, s. 51-52; M. Z y z i k, Małżeństwo w prawie muzułmańskim, s. 51, 63; W. B a r, Wolność religijna w Dār al-Islām. Zagadnienia prawa wyznaniowego, s. 158-164; Z. J a n c z e w s k i, Małżeństwo niesakramentalne chrześcijan, „Jus Matrimoniale” 12 (18) 2007, s. 46.

29 Por. Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej

przy-należności kościelnej, nr IV. 9.

30 Wskazane jest, by Konferencja Episkopatu Polski, która w myśl jej statutu

wspo-maga poszczególnych biskupów Konferencji w ich misji duszpasterskiej [zob. Statut

Konferencji Episkopatu Polski, art. 2, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998),

s. 7], sprecyzowała, komu należy w takiej sytuacji przedłożyć sprawę. Instrukcja

Konfe-rencji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim,

(11)

W praktyce niekorzystna często sytuacja strony katolickiej w mał-żeństwie z muzułmaninem, zwłaszcza w przypadku, kiedy małżon-kowie przebywają w środowisku na wskroś islamskim31_{, zdaje się} wskazywać na potrzebę podjęcia przez Stolicę Apostolską bardziej zdecydowanych wysiłków zmierzających do przekształcenia formal-nych kontaktów i dialogu między Kościołem katolickim a islamem w autentyczną postawę wzajemnego szacunku i tolerancji pomię-dzy wyznawcami obu religii. Kiedy mowa natomiast o regulacjach prawnych dotyczących warunków zawarcia małżeństwa kanonicz-nego z muzułmaninem, należy starać się o to, by były one wypad-kową pomiędzy obowiązkiem troski Kościoła o małżeństwo i kato-lickie wychowanie potomstwa a powszechnym prawem człowieka do wolności religijnej. Wreszcie wskazane jest, by prawodawca par-tykularny w celu zapewnienia bardziej skutecznej ochrony małżeń-stwa, zagwarantowania stronie katolickiej żyjącej w związku z mu-zułmaninem pełnej możliwości realizacji obowiązków swego stanu oraz ofiarowania stronom odpowiedniego przygotowania do życia w małżeństwie katolicko-islamskim podjął między innymi następu-jące starania:

- w przypadku, kiedy istnieje słuszna przyczyna udzielenia dys-pensy od przeszkody, o której w kan. 1086 § 1 KPK, przepisanie specjalnego przygotowania małżeńskiego dla strony katolickiej i muzułmańskiej, niezbędnego z powodu istotnych różnic reli-gijnych, kulturowych, społecznych i prawnych dzielących

przy-przewodniczącego Komisji ds. Rodziny Konferencji Episkopatu Polski. Ponieważ zgod-nie z aktualną Strukturą Konferencji Episkopatu Polski, sprawami rodziny zajmuje się Rada ds. Rodziny [zob. „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 1 (1998), s. 36], prawdo-podobnie przewodniczący tejże Rady jest kompetentny do rozpatrzenia takiej kwestii. Niestety nie jest to oczywiste, wszak zakres działania Rady ds. Rodziny określony przez wspomnianą Strukturę Konferencji Episkopatu Polski nie wymienia tego typu spraw (zob. tamże). Nie wylicza ich również wprost przyjęte przez Konferencję Episkopatu Polski Dyrektorium duszpasterstwa rodzin (Warszawa 2003, s. 18).

31 Należy zaznaczyć, iż w zasadzie chodzi tu o sytuację prawną katoliczki żyjącej

w związku z muzułmaninem, prawo islamskie bowiem zabrania muzułmance poślubić chrześcijanina. Wyrazem owej niekorzystnej sytuacji mogą być: brak tolerancji ze stro-ny muzułmanina w praktykowaniu przez jego współmałżonka religii katolickiej (zob. S. G a w r o n, Żyć z muzułmaninem, s. 70-75), niejednakowe obowiązki i prawa stron w tym, co dotyczy wspólnoty życia małżeńskiego (zob. tamże, s. 72-75; por. kan. 1135 KPK), uniemożliwienie stronie katolickiej realizowania procesu wychowania potom-stwa zgodnie z wymogami religii katolickiej (zob. tamże, s. 77-78), ograniczone prawa małżonki chrześcijanki w zakresie dziedziczenia itd.

(12)

szłych małżonków oraz istnienia potwierdzanego przez dane socjologiczne znacznego ryzyka niepomyślnego zakończenia takiego związku, zwłaszcza w sytuacji, kiedy strony przebywają w społeczności islamskiej a małżonek katolicki znajduje się pod wszechogarniającą presją rodziny strony przeciwnej i lokalnej społeczności32_;

- zobowiązanie duchownych do gruntownego zgłębienia doktryny islamu na temat małżeństwa, tak by mogli oni zgodnie z prawdą i ze znawstwem pouczyć strony o wspólnych prawdach wiary dotyczących małżeństwa, o złożoności światów, które strony reprezentują, o różnej wizji miłości, wspólnego życia i samej instytucji małżeństwa w katolicyzmie i islamie, oraz przestrzec ich przed poszczególnymi zagrożeniami harmonii pożycia mał-żeńskiego, po okresie pierwszego uczuciowego zaangażowania i po spotkaniu się z realiami życia33_;

- wydanie stosownej instrukcji duszpasterskiej, zawierającej ogólne i szczególne wskazania dotyczące zawierania małżeństw z wyznawcami islamu, kładącej szczególny nacisk na zalece-nia związane z rozeznaniem sytuacji prawnej i religijnej stron, ich przygotowaniem do życia w małżeństwie oraz duszpaster-stwem rodzin o różnej przynależności religijnej34_;

- uściślenie treści protokołu kanonicznego badania przedślubne-go, tak by w przypadku zawarcia małżeństwa z muzułmaninem duszpasterz mógł odnieść się wprost do pewnych kwestii do-tyczących życia małżeńskiego radykalnie różnie rozumianych przez wyznawców islamu;

- zobowiązanie osób odpowiedzialnych za seminaryjną i perma-nentną formację duchownych do ukształtowania w świętych szafarzach: postawy szczerego szacunku dla wyznawców religii niechrześcijańskich, wolnej od wszelkiego rodzaju uprzedzeń 32 Por. Komisja Episkopatu Hiszpanii, Wskazówki dotyczące związków małżeńskich

pomiędzy katolikami i muzułmanami w Hiszpanii, „Nurt SVD” 39 (2) 2005, s. 185-186;

G. S a l v i n i, I matrimoni tra cattolici e musulmani in Italia, „La Civiltà Cattolica” 156 (4) 3727 (2005), s. 49.

33 Por. Komisja Episkopatu Hiszpanii, Wskazówki dotyczące związków małżeńskich

pomiędzy katolikami i muzułmanami w Hiszpanii, s. 186.

34 Por. Tamże, s. 179-204; I matrimoni tra cattolici e musulmani in Italia. Indicazioni

della Presidenza della Conferenza Episcopale Italiana, [w:] „Notiziario della Conferenza

(13)

i zgodnej z deklaracją Nostra aetate, 2; nastawienia pełnego taktu, roztropności, zrozumienia i zarazem odwagi, czyniącego duszpasterzy zdolnymi do rozpoznania specyficznych wymagań i zagrożeń właściwych małżeństwom, o których mowa, pozwala-jącego podjąć wielkoduszną współpracę w każdym poszczegól-nym przypadku, gwarantującego im umiejętność stanowczego odradzenia stronom zawarcia takiego małżeństwa, jeśli pozna-ne fakty wskazują na taką potrzebę35_.

3. Prawo nupturientów do wolności religijnej

Jednym z podstawowych praw człowieka jest prawo do wolności społecznej i cywilnej w sprawach religijnych36_{. Zgodnie z} naucza-niem Soboru Watykańskiego II, „osoba ludzka ma prawo do wol-ności religijnej. Tego zaś rodzaju wolność polega na tym, że wszyscy ludzie powinni być wolni od przymusu ze strony czy to poszcze-gólnych ludzi, czy to zbiorowisk społecznych i jakiejkolwiek wła-dzy ludzkiej, tak aby w sprawach religijnych nikogo nie przymu-szano do działania wbrew jego sumieniu ani nie przeszkadzano mu w działaniu według swego sumienia prywatnym i publicznym, indy-widualnym lub w łączności z innymi, byle w godziwym zakresie”37_.

Prawo, o którym tu mowa, zakorzenione w samej godności oso-by ludzkiej, posiada charakter powszechny i niezoso-bywalny. Wszy-scy ludzie, ponieważ są istotami wyposażonymi w rozum i wolną wolę, posiadają moralny obowiązek szukania prawdy w dziedzinie religii, trwania przy niej oraz układania według jej wymagań całego swego życia. Więcej, prawo do wolności religijnej, które ma swój fundament nie w subiektywnym nastawieniu osoby, ale w samej jej naturze, przysługuje na stałe również tym, którzy nie wypełniają wspomnianego wyżej obowiązku względem prawdy38_{. Korzystanie} z tego prawa nie może napotykać żadnych przeszkód, o ile tylko zachowany jest sprawiedliwy ład społeczny39_{. Ilekroć zatem} odma-wia się człowiekowi, który nie narusza słusznych wymagań wspo-mnianego ładu, swobodnego wyboru czy wyznawania religii, zadaje

35 Por. Tamże, s. 193.

36 Por. Kan. 206 § 1, 787 § 2, 788 § 1, 865 § 1-2 KPK. 37 Dignitatis humanae, 2.

38 Zob. Tamże. 39 Zob. Tamże.

(14)

się gwałt osobie ludzkiej i samemu porządkowi ustanowionemu dla ludzi przez Stwórcę40_.

Przy zachowaniu zasad, o których wyżej, człowiek może korzystać z wolności od przymusu w sprawach religijnych trwale aż do śmier-ci. Gdy zaś mowa o cezurze, kiedy może on samodzielnie rozpo-cząć wykonywanie wspomnianego prawa, należy przyjąć, iż posiada taką zdolność z chwilą ukończenia czternastego roku życia. Skoro bowiem, w myśl kan. 111 § 2 KPK, każdy człowiek, który ukończył czternasty rok życia, może dobrowolnie wybrać chrzest w Koście-le łacińskim lub KościeKoście-le innego samodzielnego obrządku, naKoście-leży mniemać, iż małoletni, o którym mowa, może też dokonać formal-nej zmiany swej przynależności religijformal-nej. Dopóki zaś nie osiągnie on wspomnianego wieku, o jego chrzcie, przynależności do okre-ślonej chrześcijańskiej wspólnoty wyznaniowej bądź wyznawaniu danej religii decydują jego rodzice lub opiekunowie prawni.

W przypadku nupturientów, o których w kan. 1086 § 1 KPK, ich prawo do wolności w zakresie wyboru religii potwierdzają wprost tak dokumenty Magisterium Kościoła, jak i uchwały Konferencji Episkopatu Polski. Przedłożona w 1983 r. przez Stolicę Apostolską

Karta Praw Rodziny stwierdza między innymi: „Przyszli

małżonko-wie posiadają prawo do wolności religijnej; tak więc żądanie odrzu-cenia wiary lub zmiany wyznania niezgodnie z sumieniem, stawiane jako warunek zawarcia małżeństwa, jest pogwałceniem tego prawa” (art. 2b). Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa

mał-żeństw o różnej przynależności kościelnej z dnia 14 marca 1987 r.,

któ-rej dyrektywy odnoszą się także na zasadzie analogii do małżeństw i rodzin, „gdzie spotykają się wyznanie katolickie z religią niechrześ-cijańską” (zob. Wstęp), zaznacza: „Zgłaszających się nupturientów o różnej przynależności kościelnej trzeba pouczyć [...] również o tym, że jedność wyznania w rodzinie jest ze wszech miar pożądana, gdyż jest fundamentem pokoju i pełnej wspólnoty, podczas gdy z różni-cy wyznania wynikają poważne trudności, zwłaszcza dla religijnego wychowania dzieci. Pouczenia te jednak mają być wolne od niewłaś-ciwego prozelityzmu i nie mogą naruszać zasady wolności sumienia w podejmowaniu decyzji przez nupturientów” (nr 3).

W konsekwencji kompetentny proboszcz i ordynariusz miejsca winni uznać i chronić podmiotowe prawo nupturientów do

(15)

ści od jakiegokolwiek przymusu w sprawach religijnych. W prakty-ce oznacza to:

- powstrzymanie się od zmuszania strony niekatolickiej do przy-jęcia wiary czy doprowadzenia do niej przy pomocy niestosow-nych środków41_;

- uszanowanie decyzji muzułmanina o trwaniu przy swojej religii42_;

- udzielenie stronom – przy zachowaniu przepisów prawa – sto-sownej dyspensy na zawarcie małżeństwa kanonicznego w po-szczególnym przypadku;

- uświadomienie im szczególnych trudności związanych z ułoże-niem stosunków między mężem i żoną w tym, co się odnosi do poszanowania wolności religijnej43_;

- pouczenie stron o różnorakim rozumieniu wolności religijnej w nauczaniu Kościoła i w doktrynie islamu44_{oraz o} sposo-bie korzystania z prawa do wolności religijnej w małżeństwie, tak by mogła utwierdzać się systematycznie ich wzajemna komunia;

- podjęcie wszelkich rozsądnych wysiłków mających na celu właś-ciwe zrozumienie przez strony wymagań dotyczących małżeń-stwa kanonicznego i upewnienie się, że w przyszłości nie zaistnie-ją w danym związku presje i przeszkody w zakresie korzystania z wolności religijnej45_.

Nie oznacza to bynajmniej, iż nie wolno wspomnianym świę-tym szafarzom – w imię miłości Chrystusa, która przynagla Kościół – podejmować wobec osób trwających w błędzie albo

41 Zob. Sobór Watykański II, Ad gentes divinitus, 13.

przy-należności kościelnej, nr IV. 4.

43 Ta może być naruszona tak przez naciski zmierzające do zmiany przekonań

reli-gijnych partnera, jak przez stawianie przeszkód swobodnemu ich wyrażaniu poprzez praktyki religijne. Zob. J a n P a w e ł II, Familiaris consortio, 78.

44 Nt. rozumienia wolności religijnej w nauce Kościoła zob.: F. J. M a z u r e k,

Prawo człowieka do Prawolności religijnej, „Kościół i PraPrawo” 5 (1988), s. 95106; H. M i s z

-t a l, Kościelne pojęcie wolności religijnej a us-tawa o gwarancjach wolności sumienia

i wyznania z 1989 r., „Kościół i Prawo” 11 (1993), s. 103-122; Prawo wyznaniowe. Pod

red. H. M i s z t a l a, Lublin 2000, s. 206-208. Nt. pojęcia wolności religijnej w isla-mie zob. W. B a r, Wolność religijna w Dār al-Islām. Zagadnienia prawa wyznaniowego, s. 101-108.

(16)

w niewiedzy co do spraw wiary stosownych działań, które zmierza-ją do poznania przez nich „drogi, jaką sam Bóg ukazał ludzkości i na której Jemu służąc ludzie mogą osiągnąć w Chrystusie zbawie-nie i szczęśliwość”46_{. Przeciwnie, wierząc, że „jedyna prawdziwa} re-ligia przechowuje się w Kościele katolickim i apostolskim, któremu Pan Jezus powierzył zadanie rozszerzania jej na wszystkich ludzi”47_, powinni oni „z miłością, roztropnością i cierpliwością głosić i au-tentycznie nauczać Prawdy, którą jest Chrystus”48_.

W przypadku, kiedy strona akatolicka, która przygotowuje się do zawarcia małżeństwa kanonicznego, sama wyraża chęć przyjęcia chrztu świętego, duszpasterz – kierując się starodawnym zwyczajem Kościoła – winien zbadać, czy ta decyzja jest dojrzała i czy została podjęta z pobudek religijnych. Po stwierdzeniu wystarczalności na-wrócenia powinien on dopuścić takiego człowieka do katechume-natu49_{. Chrześcijańskie wtajemniczenie takiej osoby, zakończone} przyjęciem sakramentów inicjacji chrześcijańskiej, należy przepro-wadzić zgodnie z Dekretem o działalności misyjnej Kościoła, nr 14, oraz wydaną przez Konferencję Episkopatu Polski Instrukcją dla

duchowieństwa w związku z wprowadzeniem obrzędów chrześcijań-skiego wtajemniczenia dorosłych50_{, jej zaś przygotowanie do} zawar-cia małżeństwa sakramentalnego winno przebiegać w myśl

Instruk-cji Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej przynależności kościelnej, nr IV. 4-5.

4. Prawo stron do prawdy

Niezmiernie ważne jest, by strony przymierza małżeńskiego za-wierały je w pełnej prawdzie. Domaga się tego dobro małżeństwa i rodziny oraz natura miłości, która z zasady determinuje wolę nup-turientów. Prawdę tę – tak co do tożsamości i przymiotów stron

46 Por. Sobór Watykański II, Dignitatis humanae, 1. 47 Tamże.

48 Por. Tamże, 14.

49 Por. Sobór Watykański II, Ad gentes divinitus, 13-14.

W przypadku badania motywów nawrócenia początkowego muzułmanina należy zdecydowanie odnieść się do przepisu prawa islamskiego zakazującego porzucenia re-ligii islamu i sankcji karnej, jaką prawo poszczególnych krajów islamskich przewiduje za popełnienie przestępstwa apostazji. Nt. wspomnianych sankcji zob. W. B a r,

Wol-ność religijna w Dār al-Islām. Zagadnienia prawa wyznaniowego, s. 128-132.

50 Zob. [w:] Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski (1966-1993).

(17)

umowy małżeńskiej, jak co do samej istoty przymierza małżeńskie-go – zakłada wreszcie małżeńskie-godność osoby ludzkiej.

Ponieważ w praktyce zdarza się, iż zawarcie małżeństwa, także tego z muzułmaninem, nie koniecznie dokonuje się w prawdzie51_, sam prawodawca przepisuje konkretne działania pastoralne i admi-nistracyjne, mające na celu pouczenie przyszłych małżonków, usta-lenie ich wewnętrznej dyspozycji i stwierdzenie, że posiadają wolę zawarcia małżeństwa zgodnie z nauczaniem Kościoła. Święci sza-farze, mianowicie: duszpasterz przygotowujący młodych do życia w małżeństwie, kompetentny proboszcz przeprowadzający kano-niczne dochodzenie przedślubne, ordynariusz miejsca udzielający stosownych dyspens na zawarcie małżeństwa i duchowny asystujący przy zawarciu małżeństwa, powodowani dobrem małżonków i wolą zapewnienia potomstwu z tego związku wychowania w wierze kato-lickiej powinni pieczołowicie przestrzegać tego, co prawo gwaran-tuje stronom umowy małżeńskiej, oraz zachować stosowną ostroż-ność uwarunkowaną okolicznościami zawarcia małżeństwa.

Dwaj pierwsi winni najpierw zatroszczyć się o to, aby strony po-siadły określoną w kan. 1096 § 1 KPK minimalną wiedzę o małżeń-stwie. Więcej, powinni oni podjąć starania, by nupturienci chcieli za-wrzeć małżeństwo zgodnie z nauką Kościoła, bez wykluczenia tego, o czym w kan. 1101 § 2 KPK. W przypadku strony katolickiej reali-zacja tego zadania winna nastąpić podczas przygotowania do życia w małżeństwie, o którym mowa w kan. 1063 n. 1-3 KPK, oraz w ra-mach badań przed zawarciem małżeństwa, o których w kan. 1067 KPK. Strona muzułmańska powinna posiąść wspomnianą wiedzę w ramach kanonicznego dochodzenia przedślubnego, przygotowa-nia bezpośredniego do małżeństwa, o ile zechce w nim uczestni-czyć, i sprawowania liturgii małżeństwa, jeśli ordynariusz miejsca nie udzieli dyspensy od zachowania formy kanonicznej. Należy jednak zdecydowanie podkreślić, iż święci szafarze świadomi tego, że prawo islamskie dopuszcza rozwód a kodeksy cywilne krajów mu-zułmańskich – z wykluczeniem Tunezji i Turcji – zezwalają na po-liginię, winni zwrócić tutaj szczególną uwagę na pouczenie stron o istotnych przymiotach małżeństwa. Strona niekatolicka powinna 51 Zob. np.: Wyrok Sądu Metropolitalnego w Katowicach (c. Sobański) z 12.03.1999 r.

z tytułu podstępnego wprowadzenia w błąd („małżeństwo muzułmanina”), s. 241-250;

(18)

uznać naukę na temat jedności i nierozerwalności małżeństwa52_, i potwierdzić to na piśmie w oświadczeniu, o którym wyżej.

Dalej, świadomość tego, że prawo kanoniczne i prawo islamskie radykalnie różnie postrzegają istotny obowiązek małżeński, jakim jest wychowanie potomstwa pochodzącego z małżeństwa wiernego i muzułmanina, duszpasterz, wobec którego strony deklarują chęć za-warcia takiego związku, powinien wyraźnie zaznaczyć, że ordynariusz miejsca może dyspensować od przeszkody różnicy religii tylko po zło-żeniu przez narzeczonych, w sposób określony przez konferencję bi-skupów, oświadczeń i przyrzeczeń przewidzianych w kan. 1125 KPK. Innymi słowy, winien on wyjaśnić stronom z należną delikatnością i mądrością, że mogą zawrzeć małżeństwo kanoniczne tylko wtedy, kiedy strona katolicka oświadczy, że jest gotowa odsunąć od siebie niebezpieczeństwo utraty wiary i złoży szczere przyrzeczenie, że uczy-ni wszystko, co w jej mocy, aby wszystkie dzieci z tego związku zostały ochrzczone i wychowane w Kościele katolickim a strona muzułmań-ska, powiadomiona w odpowiednim czasie o złożonych rękojmiach strony katolickiej, będzie w pełni świadoma treści przyrzeczenia i obo-wiązku tej ostatniej. Prawna i moralna odpowiedzialność duszpaste-rza za los przyszłego małżeństwa i rodziny zakłada podjęcie w tym przypadku konkretnych działań pastoralnych, mianowicie:

- zachęcenia strony muzułmańskiej świadomie przyjmującej do wiadomości treść zobowiązań strony katolickiej do okaza-nia naturalnie obowiązującej tolerancji względem przekonań przyszłego współmałżonka i obowiązków wynikających z tychże przekonań53_;

- pouczenia narzeczonych, iż wychowanie jednego dziecka w jed-nej religii a drugiego w injed-nej służyłoby utrwalaniu podziału reli-gijnego w rodzinie i mogłoby stać się podłożem indyferentyzmu religijnego54_;

- budzenia u obu stron poczucia odpowiedzialności za wspólnotę życia małżeńskiego i integralne wychowanie potomstwa55_; 52 Zob. Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej

przynależności kościelnej, nr IV. 3.

53 Por. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia

przy-należności kościelnej, nr V. 5a.

(19)

- zalecenia im rozwiązywania wszelkich trudności w zakresie re-ligijnego wychowania dzieci w duchu miłości, odpowiedzialnej troski o utrwalenie wzajemnej komunii małżeńskiej oraz lojal-nego poszanowania złożonych zobowiązań.

Uszanowanie prawa stron do zawarcia małżeństwa w prawdzie domaga się wreszcie uczciwego uprzedzenia przyszłych małżonków o czekających ich wyzwaniach, problemach i trudnościach wynika-jących z różnic religijnych, kulturowych i prawnych, jakie ich dzielą. Zaznaczając wyraźnie, że Kościół nie popiera takich małżeństw, po-nieważ narzeczeni różnią się tutaj w rzeczach najbardziej istotnych, co w praktyce rodzi konflikty, zwłaszcza gdy przeminie pierwsze uczuciowe zaangażowanie i małżonkowie spotkają się z realiami życia, duszpasterz winien przyznać, iż w poszczególnym przypadku, kiedy zainteresowani są świadomi wynikających stąd konsekwen-cji, a nadto istnieją poważne, proporcjonalne racje przemawiające za małżeństwem, Kościół może uchylić ów zakaz56_.

Ponieważ prawdzie z zasady towarzyszy miłość, więcej – w poszcze-gólnym przypadku może ona stanowić widomy przejaw miłości, dzia-łania duszpasterza, wobec którego strony: katolicka i muzułmańska wyrażają chęć zawarcia małżeństwa i który będzie ich przygotowywał do obrzędu zaślubin, powinna również cechować miłość. W prakty-ce wyrazem wspomnianej miłości duszpasterskiej oraz autentyczne-go zatroskania o dobro małżeństwa i jeautentyczne-go pomyślne trwanie winny być następujące zachowania i przedsięwzięcia duszpasterskie:

- postawa szczerej akceptacji i pełnej współpracy z obojgiem na-rzeczonych, wolna od jakiegokolwiek paternalizmu i prozeli-tyzmu, szczególnie istotna w sytuacji, kiedy strony, z powodu naruszenia norm społecznych własnego środowiska, mogą czuć się marginalizowane, izolowane i zranione;

- uprzedzenie strony katolickiej na temat różnego postrzegania przez samych wyznawców islamu ich religii, poczynając od mu-zułmanizmu negującego tolerancję, dialog z Zachodem, zasady Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i demokrację oraz usi-łującego „zamknąć” kobietę po islam szanujący własną tradycję i adaptujący zarazem osiągnięcia świata współczesnego57_{, oraz} 56 Por. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia

małżeń-stwa w Kościele katolickim, nr 73-74.

(20)

zachęcenie jej do krytycznego rozeznania postawy jej przyszłe-go małżonka;

- pozwolenie obojgu narzeczonym w sposób wolny od podstępu, z należnym spokojem i wspólnie, zdać sobie sprawę z różnic, jakie ich dzielą i których nie da się całkowicie przezwyciężyć; - uświadomienie stronie katolickiej, której wiedza na temat

isto-ty religii islamu najczęściej jest niewielka, jej sytuacji określanej przez prawo islamskie, dotyczącej opieki nad dziećmi, dziedzi-czenia, wspólnoty dóbr, miejsca w rodzinie muzułmańskiej itd.; - uprzytomnienie stronie muzułmańskiej, identyfikującej

się – w sposób naturalny i uprawniony – z islamską koncepcją re-ligijną, społeczną i kulturową rodziny, nieodpartych problemów ze zrozumieniem i akceptacją zachodniej, chrześcijańskiej kon-cepcji małżeństwa i rodziny oraz ich sposobu funkcjonowania; - mobilizacja stron, świadomych dzielących je różnic, do

powo-dowanego miłością racjonalnego i stałego wysiłku, zmierzają-cego do wspólnego pokonywania piętrzących się trudności oraz zbudowania autentycznej wspólnoty życia i miłości małżeńskiej, potrafiącej wznieść się ponad wszelkie międzyreligijne podzia-ły, czerpiącej z bogactwa chrześcijaństwa i islamu, w zupełności zwróconej ku Bogu, który jest ponad wszystkim tym, co dzieli ludzi58_;

- zapewnienie stron o permanentnej i żywej trosce Kościo-ła o ich przyszły los, połączone z prezentacją możliwych form przyszłej pomocy duszpasterskiej i obopólnej współpracy.

5. Zapewnienie opieki duszpasterskiej po zawarciu małżeństwa

Małżeństwo, o którym mowa, i rodzina uformowana na jego gruncie posiadają prawo do stałej opieki duszpasterskiej ze stro-ny Kościoła. Prawo to – wynikające z chrześcijańskiej godności strony katolickiej oraz z prawa strony niekatolickiej do poznania prawdy w dziedzinie religijnej, tak by przez użycie właściwych środ-ków mogła urobić sobie roztropnie słuszny i prawdziwy sąd

sumie-Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie, Islam i chrześcijaństwo. Materiały

sympo-zjum, Kraków, 12-14 IV 1994, pod red. A. Z a b o r s k i e g o, Kraków 1995, s. 11-34.

58 Por. Komisja Episkopatu Hiszpanii, Wskazówki dotyczące związków małżeńskich

(21)

nia59_{– gwarantują kan. 213, 229 § 1, 383 § 1 i 4, 386 § 1, 528 § 1,} 529 § 1, 1063 n. 4, 1064, 1128, 1129 KPK. Wysiłki duszpasterskie podejmowane na rzecz wspomnianych wspólnot życia i miłości żeńskiej służą w zasadzie dwojakim celom, mianowicie: dobru mał-żeństwa i rodziny oraz zachowaniu wiary.

Wypełniając swoją posługę pasterską, ordynariusz miejsca winien wspierać małżonków o różnej przynależności religijnej w utrwalaniu jedności życia małżeńskiego i rodzinnego60_{. Jako pasterz} odpowie-dzialny za utwierdzenie komunii pomiędzy małżonkami powinien on w przypadku małżeństw z muzułmaninem przedsiębrać następu-jące działania zmierzanastępu-jące do utrwalenia wspomnianej jedności:

- pouczanie o istocie, znaczeniu i warunkach utrwalania auten-tycznej interpersonalnej komunii małżeńskiej;

- wskazywanie środków służących umocnieniu wspomnianej re-lacji, w tym – praca nad tym, by niechrześcijanie byli poznawa-ni i słuszpoznawa-nie szanowapoznawa-ni przez chrześcijan i by poznawa-niechrześcijapoznawa-nie ze swej strony mogli w odpowiedni sposób poznać i darzyć sza-cunkiem chrześcijańską doktrynę i chrześcijańskie życie61_; - zapewnienie małżeństwom o różnej przynależności religijnej

stałej i uporządkowanej opieki duszpasterskiej;

- troska o właściwe zorganizowanie tego rodzaju pomocy, zwłaszcza przygotowanie odpowiednich i wystarczających kadr duszpasterskich;

- zobowiązanie duszpasterzy do serdecznego i roztropnego to-warzyszenia osobom żyjącym w takich związkach w kolejnych etapach ich wzrastania do życia we wspólnocie małżeńskiej i rodzinnej, przy czym wspomniana opieka duchowa – do-stosowana do jednostkowych potrzeb i warunków życia mał-żonków – winna wyrażać się w możliwie wielorakich formach duszpasterskich, czy to stanowiących pomoc dla strony katoli-ckiej w realizacji treści oświadczenia i przyrzeczenia, o których w kan. 1125 n. 1 KPK, czy to służących jej wsparciem w reali-zacji innych obowiązków stanu, w tym zadania, o którym w 1 Kor 7, 14, czy też podkreślających wiarę stron w jednego Boga, 59 Por. Sobór Watykański II, Dignitatis humanae, 3.

60 Zob. Kan. 1128 KPK.

61 Por. Sekretariat dla Niechrześcijan, Postawa Kościoła wobec wyznawców innych

(22)

wzajemny szacunek i uznanie różnych dróg, którymi ludzie mogą dojść do Boga.

Jako człowiek, który ma umacniać wiarę62_{, ordynariusz miejsca} winien nadto: troszczyć się, by na wszelkich szczeblach katechiza-cji uczono, że katolicy zasadniczo powinni zawierać małżeństwa z wyznawcami własnej wspólnoty kościelnej63_{; podjąć odpowiednie} środki pastoralne, mające na celu zapewnienie ochrony wiary mał-żonka katolickiego i zabezpieczenie mu wolności praktykowania, zwłaszcza w tym, co odnosi się do obowiązku uczynienia wszystkie-go, co jest w jego mocy, aby dzieci otrzymały chrzest i wychowanie katolickie64_{; przypominać, że szacunek i dialog wymagają} wzajem-ności we wszystkich dziedzinach życia człowieka, szczególnie w tym, co dotyczy podstawowych swobód, a zwłaszcza godności religijnej65_; domagać się, aby środowiska islamskie uznawały prawo strony chrześcijańskiej nie tylko do wyznawania wiary według głosu własne-go sumienia, lecz także do jej praktykowania i dochowania wierności własnym tradycjom kulturowym na równi z muzułmanami66_{; w} przy-padku udzielania dyspensy, o której mowa w kan. 1086 § 2 i 1127 § 2 KPK, zachowanie przepisów prawa powszechnego i partykularnego, o których w kan. 1125, 1126 i 1127 § 2 KPK; zagwarantowanie mał-żonkowi katolickiemu i dzieciom zrodzonym z takiego małżeństwa stałej pomocy duchowej do wypełnienia ich obowiązków67_.

Ordynariusz miejsca winien też uważać za powierzonych sobie w Panu muzułmanów, ażeby i im zajaśniała miłość Chrystusowa, której ten powinien być świadkiem wobec wszystkich ludzi68_{. W tym} przypadku jego troska jako zwiastuna wiary69_{, który usilnie}

zabie-62 Por. Sobór Watykański II, Lumen gentium, 23.

przy-należności kościelnej, IV. 1.

64 Zob. J a n P a w e ł II, Familiaris consortio, 78.

65 Por. J a n P a w e ł II, Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga,

(19 VIII 1985), nr 5, Casablanca. Spotkanie z młodzieżą muzułmańską, „L’Osservatore Romano”, wyd. pol., II nr nadzwyczajny (1985), s. 15.

66 Por. Ancora una volta. List apostolski Jana Pawła II do wszystkich biskupów

Kościoła katolickiego o sytuacji w Libanie, nr 7, „L’Osservatore Romano”, wyd. pol., 9 (1989), s. 3.

67 Zob. Kan. 1128 KPK. 68 Por. Kan. 383 § 1 i 4 KPK.

(23)

ga o szerzenie Ewangelii70_{, winna iść w parze z popieraniem prawa} do wolności religijnej. Innymi słowy, powinien on „brać pod uwagę tak obowiązki wobec Chrystusa, Słowa ożywiającego, które winno być głoszone, jak prawa osoby ludzkiej, a także miarę łaski udzielonej przez Boga za pośrednictwem Chrystusa człowiekowi, który zostaje wezwany do dobrowolnego przyjęcia i wyznawania wiary”71_{. W} prak-tyce uporczywym wysiłkom ordynariusza miejsca, które służą upo-wszechnianiu nauki chrześcijańskiej w świecie, powinno towarzyszyć: - dbanie o to, co „dobre i prawdziwe”72_{w niechrześcijańskich}

tradycjach religijnych73_;

- uczenie wiernych – w imię szacunku dla człowieka i jego wol-ności – uznania prawa niechrześcijan do wyznawania własnej religii oraz podejmowania dialogu i współpracy z wyznawcami religii niechrześcijańskich dla dobra człowieka i świata, w tym tych, które w poszczególnym przypadku mogą dokonywać się w ramach wspólnoty życia i miłości małżeńskiej;

- popieranie prawa strony niekatolickiej żyjącej w związku mał-żeńskim ze stroną katolicką do wyznawania własnej religii. Proboszcz strony katolickiej, którego misją jest zapewnienie małżonkom i rodzicom pomocy do wypełnienia własnych obowiąz-ków74_{, zabieganie o spotęgowanie życia chrześcijańskiego w} rodzi-nach75_{, wychowywanie braci w wierze}76_{i troska pasterska o tych,} którzy nie wyznają prawdziwej wiary77_{, winien podejmować} stosow-ne działania mające na względzie realizację wspomnianych celów. W przypadku duszpasterstwa małżeństw z muzułmaninem powi-nien on nade wszystko:

- pouczyć strony o potrzebie stałego umacniania ich międzyoso-bowej komunii;

- przypomnieć im, że prawdziwa komunia małżeńska zakłada wza-jemne poszanowanie ich równej godności i odpowiedzialności; 70 Zob. Tamże, 23.

71 Sobór Watykański II, Nostra aetate, 14. 72 Sobór Watykański II, Optatam totius, 16.

73 Por. Sekretariat dla Niechrześcijan, Postawa Kościoła wobec wyznawców innych

religii, nr 26.

74 Zob. Kan. 529 § 1 KPK.

75 Por. Sobór Watykański II, Christus Dominus, 30. 76 Por. Sobór Watykański II, Presbyterorum ordinis, 6. 77 Por. Kan. 528 § 1 KPK.

(24)

- uzmysławiać małżonkom wspólne wartości religijno-moralne, uczyć ich dzielenia się dobrem, które każda ze stron otrzymała od swojej wspólnoty religijnej, zachęcać do szacunku dla tego, co ich dzieli78_;

- wskazać stronom poszczególne, wspólne dla obu religii i odosob-nione, środki służące utrwaleniu ich międzyosobowej więzi; - wdrażać małżonków do praktykowania dialogu wyrażającego

się we wzajemnym poznawaniu swej wiary, przezwyciężaniu uprzedzeń i nieporozumień, tolerancji wobec różnic, dochodze-niu do takiego zaufania, by trwać razem w miłości małżeńskiej i wzajemnie się ubogacać;

- pomagać stronom wzrastać w życiu duchowym, wyrażającym się w uwielbianiu Boga poprzez modlitwę, post, jałmużnę, pokutę, przebaczenie, uznanie i uszanowanie tego, co je różni79_;

- pouczyć strony o obowiązku przestrzegania zasad etyki małżeń-skiej, wynikających z prawa naturalnego80_;

- utwierdzać stronę katolicką i dzieci z małżeństwa w posta-wie posłuszeństwa nauce Chrystusa oraz posta-wierności sumieniu, i wspierać ich w pogłębieniu osobistej wiary81_;

- przypominać stronie katolickiej o powinności traktowania z szacunkiem przekonań małżonka nieochrzczonego i moral-nym obowiązku dawania świadectwa własnej wierze, tak by po-przez przykład życia duchowego, szczery i cierpliwy dialog oraz przekaz Ewangelii wolny od jakiegokolwiek „zadawania ran” móc pozyskać go dla Chrystusa82_;

- zapewnić stronie katolickiej pomoc lokalnej wspólnoty kościel-nej, tak by mogła ona umacniać się w wierze i stać się w łonie

78 Por. Katechizm Kościoła Katolickiego, 1636; Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie

duszpasterstwa małżeństw o różnej przynależności kościelnej, VI c; J. K r a j c z y ń s k i, Duszpasterz w służbie komunii małżeńskiej, „Jus Matrimoniale” 12 (18) 2007, s. 126.

79 Por. J a n P a w e ł II, Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga, nr 10. 80 Por. Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej

przy-należności kościelnej, IV. 6d.

81 Por. Tamże, V. 1b.

82 Por. L. L a h a m, Arabes-Chrétiens dans le monde arabe et musulman: quelle est

notre mission?, [w:] Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie, Islam i chrześcijań-stwo. Materiały sympozjum, Kraków, 12-14 IV 1994, pod red. A. Z a b o r s k i e g o,

(25)

rodziny wiarygodnym świadkiem Chrystusa poprzez przykład życia oraz okazywaną współmałżonkowi i dzieciom miłość83_; - chętnie służyć pomocą małżonkom w wyjaśnianiu problemów

religijnych oraz rozwiązywaniu ich w duchu miłości i z przekona-niem, że dobra wola i szczere dążenie do wzajemnego zrozumie-nia w autentycznym pragnieniu pojednazrozumie-nia mogą z pomocą Boga Jedynego ułatwić znalezienie zadowalającego rozwiązania84_; - prowadzić duszpasterstwo rodzin w duchu dialogu, z

podkre-śleniem tego, co łączy, poza wszelką polemiką i sztucznym za-cieraniem różnic85_;

- zwracać się zawsze do strony niekatolickiej z pełnym poszano-waniem jej wolności86_.

Zakończenie

Wprawdzie zawarcie małżeństwa z muzułmaninem w praktyce Kościoła nie jest zjawiskiem nowym, niemniej systematyczne prze-nikanie wyznawców islamu do środowisk dotychczas zasadniczo chrześcijańskich, będące efektem nasilenia się zjawisk społecznych, o których mowa we Wstępie, nie może nie mieć wpływu na często-tliwość zawierania takich związków. Znaczne prawdopodobieństwo wzrostu liczby takich małżeństw winno znaleźć odzwierciedlenie w stosownym zaangażowaniu Kościoła. Wspomniane zaangażowa-nie – prawotwórcze i pastoralne – jawi się tym bardziej jako oczy-wiste i pilne, im częściej wierni zdają się wskazywać szerokiej opinii publicznej na konkretne, specyficzne problemy małżeńskie przeży-wane przez osoby trwające w takich związkach. Więcej, sama świa-domość szczególnych zagrożeń i zadań, wobec których staje małżo-nek katolicki żyjący we wspólnocie małżeńskiej z muzułmaninem, powinna być wystarczającym motywem bliższego zainteresowania się prawodawcy kościelnego i duszpasterza rodzin tą żywotną kwestią.

83 Por. J a n P a w e ł II, Familiaris consortio, 78.

84 Por. J a n P a w e ł II, Przemówienie do przedstawicieli wspólnoty muzułmańskiej

we Francji, [w:] Jan Paweł II we Francji i w siedzibie UNESCO 30 V – 2 VI 1980, Oprac.

A. P o d s i a d, Warszawa 1984, s. 75; Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie

duszpaster-stwa małżeństw o różnej przynależności kościelnej, V. 1d.

przy-należności kościelnej, III. 3.

86 Sekretariat dla Niechrześcijan, Postawa Kościoła wobec wyznawców innych religii,

(26)

Niezbędnym zdaje się być tutaj nade wszystko określenie zasad dotyczących przygotowania do zawarcia małżeństwa z muzułma-ninem, zawarcia takiego związku oraz duszpasterstwa takich mał-żeństw i rodzin. Ogólne i szczególne zasady precyzujące wspomnia-ne kwestie, wydawspomnia-ne przez prawodawcę, zwłaszcza partykularwspomnia-nego, winny być swego rodzaju wypadkową między rzeczywistym uzna-niem i ochroną prawa człowieka do wolności religijnej a zabez-pieczeniem dobra wiary strony katolickiej oraz dobra małżeństwa i rodziny o różnej przynależności religijnej.

W przypadku duszpasterza rodzin istotne znaczenie posiada tu uświadomienie wiernych na temat zagrożeń, jakie niesie dla ich wiary i pragnienia życia w pomyślnym związku małżeńskim za-warcie małżeństwa z wyznawcą islamu, reprezentującym tak od-mienne od chrześcijańskich: kulturę, sposób postrzegania instytucji małżeństwa, zapatrywanie się na opiekę nad dzieckiem, rozumienie roli małżonków itd. W przypadku narzeczonych, którzy – po grun-townym rozważeniu tego, co jest im wspólne i co ich różni, oraz poznaniu poszczególnych wyzwań życiowych, przed którym stają strony: katolicka i muzułmańska – decydują się na zawarcie mał-żeństwa, nieocenioną wartość posiada odpowiednie, indywidualne przygotowanie do życia w takim związku, ściśle określone w prawie partykularnym tak co do formy, czasu trwania i środków pastoral-nych, jak co do osób odpowiedzialnych za jego przeprowadzenie. Wreszcie, aby korzystanie przez stronę katolicką i muzułmańską z prawa do zawarcia małżeństwa przyniosło oczekiwany pomyślny skutek w formie harmonijnego pożycia małżonków, wzajemnego uświęcenia stron, ich współpracy w procesie wychowania potom-stwa, otwarcia się małżonków i innych członków rodziny na warto-ści, które niosą ze sobą obie religie, bezwzględnie potrzeba zagwa-rantowania stronom stosownej, stałej opieki duszpasterskiej.

Le mariage avec un musulman

Il est vrai que la célébration du mariage canonique avec un musulman n’est pas un phénomène nouveau dans la pratique ecclésiale. Néanmoins, une affluence des adeptes de l’Islam dans des milieux jusqu’à présent en principe chrétiens, est l’effet de l’intensité de certains phénomènes sociaux et ne peut ne pas avoir d’influence sur la fréquence de ces célébrations. Cette affluence permanente des musulmans est liée, entre autres, aux phénomènes sociaux suivants: l’ouverture des frontières séparants les Etats, l’émigration en masse des travailleurs à la

(27)

recherche d’asile, la diversité des formes de communication entre les personnes, le tourisme international bien développé, l’échange international d’étudiants, l’épanouissement de l’échange commercial international et l’occupation en masse des travailleurs étrangers.

La grande probabilité de l’augmentation du nombre des mariages avec un musulman doit être répercutée par un engagement convenable de l’Eglise. Cet engagement, législatif et pastoral apparaît à plus forte raison comme une action évidente et urgente. Des signaux, de plus en plus fréquents des fidèles, montrent à l’opinion publique des problèmes conjugaux, concrets et spécifiques, que doivent résoudre ceux qui vivent dans des unions conjugales avec un musulman. Bien plus, une seule conscience des menaces et des tâches singulières qui paraissent devant un époux catholique qui est uni à un musulman par le mariage, doit être un motif suffisant de l’intérẽt plus précis du législateur ecclésiastique et du pasteur d’âmes à cette question vitale.

Avant tout, il est indispensable d’avoir ici une détermination des principes concernat : la préparation au mariage avec un musulman, la célébration de ce mariage, la pastorale familiale dans ce cas. Les principes généraux et particuliers, donnés par un législateur, surtout le législateur particulier, précisant les questions mentionnées, doivent être une résultante entre, la reconnaissance et la protection du droit de l’homme à la liberté du choix de la religion, et l’assurance du bien de la foi de la partie catholique et du bien du mariage et de la famille qui sont divisés au plan idéologique.

Le pasteur est obligé avant tout d’instruire les fidèles des menaces qui peuvent porter atteinte à leur foi et à leur union conjugale. En effet, un mariage avec un musulman implique des différences : la culture générale, la manière de percevoir le mariage, la façon d’envisager l’éducation d’un enfant, la compréhension du rôle des époux etc. Si les fiancés catholiques et musulmans (qui ont bien délibéré sur ce qui est commun et ce qui est différent dans leurs religions et qui ont pris connaissance de défis particuliers) se décident à se marier, la préparation immédiate à la célébration du mariage, individuelle et prescrite strictement par la loi particulière, posséde une valeur inestimable. Enfin, pour que l’exercise d’un droit à se marier apporte, dans ce cas, la vie commune harmonieuse, la sanctification réciproque des époux, la collaboration des parents à la tâche de l’éducation, l’ouverture d’esprit des membres de la famille à comprendre et à admettre ce qui est de valeur aux deux religions, il faut garantir absolument aux époux la pastorale post-matrimoniale permanente.