Ns 5 (1339)-

Ns 5 (1339)- W arszaw a, dnia 2 lutego 1908 r. T o m XXVII

T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y N A U K O M P R Z Y R O D N I C Z Y M

PRENUM ERATA „W SZECHŚW IATA*1.

W W arszawie; rocznie rb. 8, kw artalnie rb. 2. Z przesyłką pocztową rocznie rb. 10, półr. rb. 5.

PRENUMEROW AĆ MOŻNA:

W Redakcyi „W szechśw iata" i we w szystkich księ­

garniach w kraju i za granicą.

Redaktor „W szechświata*1 przyjmuje ze spraw am i redakcyjnemi codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : K R U C Z A JsTa. 3 2 . T e l e f o n u 8 3 -1 4 .

NOWE POGLĄDY NA UKSZTAŁ­

TOWANIE SIĘ POWIERZCHNI ZIEMI W EUROPIE ŚRODKOWEJ.

Po śmierci genialnego F. Richthofena następcą jego na katedrze geografii w uni­

wersytecie berlińskim został Albrecht Penck, jeden z wybitniejszj^ch geografów współczesnych. Rozstając się z W ied­

niem, gdzie był przez długie lata profe­

sorem uniwersytetu, Penck w ygło sił od­

czyt pożegnalny, który wkrótce potem ogłosił drukiem 1). Na treść tego odczy­

tu, syntezującego prace autora i jego uczniów, składa się w przeważnej czę­

ści geomorfologia (ukształtowanie się po­

wierzchni ziemi) w Europie środkowej.

Niżej podajemy ważniejsze w yw od y autora.

') Książka p. t. „Beobachtung ais Grundlage der Ge- ographie1*, Berlin, 1906, oprócz odczytu wiedeńskiego, zawiera również wykład wstępny, wygłoszony przez P. w Berlinie, a zawierający między innemi charakte­

rystykę porów naw czą Richthofena i Rittera, znakomi­

tych geografów wieku XlX-ego.

Cele nauki są wszędzie jednakowe;

ale rozporządzalne środki do osiągnięcia tych celów w rozmaitych miejscach są odmienne; tu w ysuwają one na pierw ­ szy plan inne zadania, niż owdzie. Z a ­ tem nauka, nie bacząc na swój charakter kosmopolityczny, nabiera znamion naro­

dowych, a pod w p ływ em sprzyjających okoliczności miejscowych rozw ijają się szkoły o typie w ybitnie lokalnym; — odnosi się to przedewszystkiem do ge­

ografii. Co prawda poznawać powierzch­

nię ziemi można wszędzie, ale pewne miejscowości skierowują uwagę badacza na określone zagadnienia oraz podsuw a­

ją mu specyalne idee, tak że rozpoczyna on sw e badania już z pewnego, zupełnie określonego stanowiska.

Pod tym względem W iedeń stanowi w Europie punkt w yjątkow y. Położone wśród obszaru niezwykle urozmaiconego pod względem geograficznym, miasto to, już w najbliższej swojej okolicy, dostar­

cza geografowi wielkiej obfitości najróż­

niejszych zagadnień, zachęcając go tym sposobem do badania przez spostrzega­

nie, — podstaw y wszelkiej umiejętności konkretnej. Okoliczność ta ma znacze­

nie niesłychane; zbyt długo bowiem w y ­

rządzano w ielką krzyw dę geografii przez

6 6

WSZECHSWIAT

w yłączne opracow yw anie literatury źród­

łow ej, a w ięc przez pozbaw ianie tej na­

uki ożyw czego w p ływ u , jaki na każdą umiejętność w y w ie ra obserw acya.

U czący geografii w zakresie w yższym w W iedniu znajduje, dla siebie teren nie­

zrównany.

Z K ahlenberga, na północ od miasta, może on uczniom swoim w yjaśnić prze­

ciwieństwo m iędzy góram i zalesionemi a równiną, posiadającą charakter stepo­

w y, może im pokazać w yłom Dunaju oraz daleki głąb górski m asyw u Bojskie- go, którego pow ierzchnia praw ie płaska szczególny przedstaw ia kontrast z falis- temi kształtami pobliskiego lasu W ie­

deńskiego. Tu również nauczyciel ma możność zadem onstrowania rzeki, napie­

rającej w praw o, oraz zw rócenia uw agi na bramę, w której ta rzeka tuż koło w rót Karnuntum ') przerzyna Małe K a r ­ paty. T u w reszcie obrazu dopełnia da­

leki Schneeberg, ostatni w ysoki szczyt alpejski, a na dole, w yciągając ramiona w góry, legł w ielki W iedeń, położony na praw ym brzegu Dunaju jeszcze jako stare miasto rzymskie, — tw ierdza nie- mieckości, broniąca dostępu od połud- nio-wschodu z tyłam i zasłoniętem i od za­

chodu. K iedy T u rcy go oblegali, Jan III pospieszył mu z odsieczą poprzez w zgó­

rza Kahlenbergu. K ażde w ielkie zagad ­ nienie geografii: czy to fizyogeograficzne, biogeograficzne lub antropogeograficzne daje się poglądow o w yłożyć tuż pod Wiedniem; uczeń rozumie tu odrazu, co ma być przedmiotem jego studyów, oraz jasno zdaje sobie spraw ę z te,go, że rozszerzenie zasobu wiadom ości w tej dziedzinie może i musi być osiągnięte przedewszystkiem przez obserw acyę.

A le obfitość dookoła zagadnień nęci również i gotowego już badacza. Na Kahlenbergu pod W iedniem ziemia, na której w y ro sły nowsze badania fizyo­

geograficzne, sięga aż terytoryum samego miasta; stąd w przeciągu niew ielu go­

dzin można znaleść się w środow isku

•) Nieistniejące obecnie stare miasto celtyckie w P a­

nonii nad Dunajem, znane z czasów rzymskich, Szczątki budowli tego m iasta znaleziono między miej­

scowościami Petronell a Hamburgiem na W ęgrzech.

wszystkich problematów z dziedziny g e ­ omorfologii, klimatologii, glacyologii, w y ­ suniętych przez naukę w czasach ostat­

nich. Do Alp przylega z południowscho- du K ras, obfitujący w pieczary, znika­

jące rzeki oraz czasowe jeziora, naw ie­

dzany przez częste opady, a na po­

w ierzchni suchy. O bszar ten, o tak niezwykłem ukształtowaniu powierzchni, uposażony jest z kolei w w ybrzeże morskie, jedyne w tym rodzaju w Euro­

pie; graniczy ono z morzem, otoczoncm ze wszystkich stron prawie, które, roz­

miarami niewielkie, odznacza się w od­

dzielnych sw ych częściach najrozmaitszą zaw artością soli, niezwykłem i wahaniami tem peratury oraz przebogatem życiem roślinnem i zwierzęcem. Na wschód od A lp leg ły w ielkie rów niny w ęgierskie wraz z swemi odgałęzieniami, — zagłę­

biami styryjskiem i wiedeńskiem. W ody zdążyły te ostatnie porzeźbić lub w y ­ równać, środek zaś równin — w ypełnić swemi osadami, które następnie pokryte zostały piaskam i lotnemi; w okolicy je­

ziora Błotnego (Balaton) napotykam y tutaj niesłychanie dziwne doliny. Rów ni- ny w ęgierskie to rozległy obszar stepo­

w y; okolony wieńcem w yniosłości zale­

sionych, — kotlina, w którą w pad ały ludy za ludami. — Z kolei na północ od A lp sadow ił się głąb Bojski, typow y przykład pasma górskiego zniesionego przez siły napowietrzne, ale powtórnie dźwigniętego i pokrajanego przez doliny o licznych zakrętach; południową kra­

wędź tego m asyw u przerzyna Dunaj, który pozornie miałby dogodniejszą dro­

gę tuż obok na przedmurzu ’ ) alpejskiem.

Na lesistych wzgórzach um ieściły się w zdłuż w yciągnięte w si kolonistów nie­

mieckich; w wnętrzu kraju — gęsto roz­

rzucone osady czeskie. W reszcie na pół­

noco-wschodzie ciągną się zygzakowate K arp aty, z równinami, wciskającem i się w nie z południa; na stronie północnej łań­

cuch ten spada stromo ku równiejszemu przedmurzu, które w znacznej odległości

') „V orland“ — w yraz polski „przedm urze“ (jak rów nież „ty ły “ dla „H interland) został zaproponow a­

ny przez p. M. Limanowskiego.

WSZECHŚWIAT ⁶⁷

od podnóża posiada już budowę pasa ta­

mującego. W e wnętrzu Karpat pełno za­

głębi, łączących się z sobą zapomocą przełom ów rzecznych, oraz oddzielnych m asyw ó w górskich, z których żaden nie jest tak odosobniony i w yniosły, jak

T atry W ysokie.

Z pośród najrozmaitszego mnóstwa zagadnień, przesuw ających się na po­

wyższych obszarach przed okiem geo- grafa-obserw atora, jedno jednakże wraca bezustannie, a brzmi ono: w jaki spo­

sób pow stały te tak różne formjr po­

wierzchni ziemi? Na czoło badań tedy w ysu w a się geom orfologia, tak ściśle odtąd związana z geologią, która w Au- stryi w ciągu ostatnich dziesięcioleci obrała sobie ten sam problemat za przed­

miot szczególnej troskliwości.

W iadomo, do jakiego rozwoju doszła nowsza tektonika specyalnie na gruncie austryackim . Bodziec w tym kierunku stanow iły studya nad Alpami. W pierw ­ szym szeregu stanął tu Richthofen, któ­

ry zw rócił uw agę na różnicę w budo­

wie A lp wapiennych północ^^ch i po­

łudniowych; zasłużył się również przez to, że położył nacisk na występowanie skał w ybuchow ych na południowej kra­

wędzi K arpat, na granicy [między góra­

mi a równiną. S tu r objaśnił później, w jaki sposób granica południowa ma­

syw u czeskiego odzwierciedla się w ew ­ nątrz A lp w postaci linii zygzakowatej.

W reszcie Su ess potrafił powiązać te fakty pojedyncze w sposób genialny.

A lp y to potężny łańcuch górski, pow stały przez parcie w kierunku poziomym, skutkiem którego w arstw y tego łańcu­

cha naciśnięte zostały na m asyw czeski.

M asy spiętrzone załam ały się później na południu i zapadły popod równinę rzeki Po; to samo zaszło na terenie za­

głębia panońskiego. Na obszarach za­

padniętych wszędzie z głębi podniosły się do góry płynńe masy, które się ze­

staliły w sk ały wybuchowe. Załamanie nastąpiło również i na północy Alp; za­

padł się tutaj jednak obszar, uważany zw ykle za przedmurze Alp, ale popęka­

ły nadto na szereg skib, nakształt po­

k ryw y lodowej opadającego stawu, są­

siednie Niemcy południowo zachodnie;

niektóre z tych skib zostały na tym samym poziomie jako „horsty“ , inne utw orzyły zapadliny. Jestto przedmurze północne Alp w obszerniej szem tego słow a zna­

czeniu.

W śród tego kompleksu ruchów po­

ziomych i pionowych nie drgnął je d y ­ nie m asyw czeski.

Poglądy powyższe, zrodzone na grun­

cie austryackim, stanowią tło główne mistrzowskiego opisu budowy gór na globie ziemskim, dokonanego przez Ed-

; w arda Suessa w jego „Obliczu ziemi."

Szczególnie entuzyastycznie przyswoili je sobie między innymi geografowie; u wielu z nięh pierwotne pojęcie geogra­

ficzne gór jako zbiorow iska nierówności

; ustąpiło miejsca pojęciu tektonicznemu, zgodnie z którem za góry uważa się czę-

; sto skraw ek silnie sfałdowanego obszaru;

: podobnie nauka o powstawaniu gór stała

; się obecnie dla wielu identyczną z dyscy­

pliną, traktującą o fałdowaniu się warstw , i ich spiętrzaniu się przed przeszkodą.

| fdee tektoniczne S u essa stw orzyły rów ­ nież podstawę, na której oprzeć się mo­

gła morfologia ziemi austryackiej. Z ro­

zumiano, dlaczego A lpy, sfałdowane tak

> niedawno, strzelają tak w ysoko w górę : swemi szczytami niebotycznemi; załama­

nie znów na krańcach południowym i wschodnim rozw iązyw ało zagadnienie w ystępujących tu równin, a długotrw ały

! stan spoczynku m asywu czeskiego w yja­

śniało tak głęboko sięgające jego znie­

sienie.

T ak tedy zdaw ało się, że budowa i kształt powierzchni ziemi doskonale się z sobą zgadzają i że geomorfologia zdo­

była trw ałą podstawę w tektonice. J e ­ dnakże z czasem, na skutek drobiazgo­

w ych badań morfologicznych, poczęło uzyskiw ać grunt przeświadczenie, że stosunek między tektoniką a geomorfo­

logią nie jest tak ścisły, jak pierwotnie sądzono.

I tym razem, ja k zresztą często, no­

w ych zdobyczy dostarczyły A lp y. B liż­

sze wniknięcie w bogactwo kształtów

tego łańcucha — niemałe zasługi na tem

polu położył wybitny geograf Edw ard

68

W S Z E C H S W IA T N° 5

Richter (zm. w 1905 r.) — ujawniło, że formy, uważane w Alpach za w y so k o ­ górskie, bynajmniej nie są wyrazem młodzieńczości sfałdow ania alpejskiego.

O strograniastym utworom górskim stale tow arzyszą „ k a ry “ (rodzaj cyrków). U tw o­

ry te zaw dzięczają sw e pow stanie nisz- czącej działalności lodowców z okresu lodowego i dzisiejszych, które k a s k a m i swemi w żerały się we wnętrze gór.

Coraz bardziej mnożą się oznaki, że A lp y posiadały w łaściw ości gór średnich, zanim działalność lodu nie nadała im przebogatych kształtów w ysokogórskich.

Ostatnio w yk azał to Rom an Lucerna dla małej grupy górskiej w Karaw ankach (Steiner Alpen). A pasmo górskie o za­

okrąglonych kształtach, którego najw ięk­

sze w yniosłości składają się ze skał naj­

odpowiedniejszych, z punktu widzenia morfologicznego nie może uchodzić za młode. Przeciwnie, ujawnia óno wyraźne ślady długotrw ałego znoszenia; uchodzić tedy może co najw3^żej za pasmo górskie dojrzałe. Tym sposobem dla morfologa słabnie przeciw ieństw o między Alpami a m asywem czeskim, jako przeciw ień­

stw o między góram i staremi, całkow icie zniesionemi, a łańcuchem górskim młodym.

Z kolei próba odbudow y A lp z przed okresu lodowego ujaw niła na krawędzi gór istnienie dolin z przed tego okresu o spadku tak wielkim, że trudno było uw ierzyć, że toczyły w nich sw e w ody spokojne rzeki dojrzałego łańcucha gór­

skiego. Pogląd, że ten znaczny spadek jest pochodzenia późniejszego, narzucał się tem łatw iej, że u stóp gór, tu i ow ­ dzie, w arstw y żw irow isk z okresu lodo­

w ego również zbyt w ielki mają kąt na­

chylenia. Nieodzownem zaś stało się przyjęcie owego poglądu z chw ilą, kied}^

ujawniono, że utw ory brzeżne morza pliocenicznego rów nież są nachylone.

Późniejsze spostrzeżenia w reszcie nad w ysokością względem morza jezio r inter- glacyalnych nie pozostaw iają najmniej­

szej w ątpliw ości, że A lp y w y p iętrzały się jeszcze w ciągu czw artorzędu, i to w głębi silniej niż na krawędziach. S ta ­ je się obecnie jasnem , że część przynaj­

mniej obecnego sw ego w yniesienia A lp y

zawdzięczają nie ciśnieniu bocznemu, lecz prostopadłym ruchom skorupy ziem­

skiej. Zatem i genetycznie A lp y bliższe są m asyw u czeskiego, niż dotąd p rzy­

puszczano.

Czw artorzędow e w ygięcie możemy za­

obserw ow ać dość dokładnie dookoła Alp zachodnich. Stw ierdzam y je od Nicei wzdłuż podnóża A lp francuskich poprzez S zw ajcaryę aż do B aw ary i górnej z je­

dnej strony, od Piemontu przez całą Lombardjrę— z drugiej. Na zachodzie ob­

szar podniesiony zlew a się z obszarem górskim. Natomiast na wschodzie nie udało się dotychczas odkryć jakichkol­

wiek śladów wj^gięcia, np. złoża trzecio­

rzędowe na skraju wschodnim łańcucha alpejskiego nie ujaw niają żadnego pod­

niesienia specyalnego. Co praw da na krawędzi kotliny wiedeńskiej linie brzeż­

ne morza miocenicznego, opisane przez H assingera, okazują zakłócenia i poło­

żone są wyżej koło zapadniętych A lp wapiennych, niż u pasa fliszowego, nie­

mniej jednak dalej na południe miocen zatoki styryjskiej nie sięga o wiele w y ­ żej od miocenu kotliny wiedeńskiej, a od­

nogi tego morza trzeciorzędowego, się­

gające w głąb A lp, nie posiadają zna­

mion wyniesienia. Zatem w ygięcie po- plioceńskie A lp nie obejmuje całego łań­

cucha górskiego, nie pokryw a się ono z obszarem pofałdowanym. I dlatego zbyt pośpiesznym byłby wniosek, głoszący, że owo w ygięcie, które na zachodzie odby­

w ało się zgodnie z rozciągłością fałdo­

wania, jest następstwem tego ostatniego.

Przypuszszenie takie traci zresztą w szel­

ką podstawę, jeśli zwrócimy uwagę na to, co widzim y dalej na południo-wscho- dzie, w łańcuchach dynaryjskich. Ł ań ­ cuchy te na całej swej długości aż do zatoki Skutari toną w A dryatyku; doli­

ny tamtejsze zanurzają się pod wodę, podłużne grzbiety górskie zamieniają się w w yspy. S p ra w a zanurzania się odby­

wa się z taką prędkością, że koło S a lo ­ ny sarkofagi rzymskie, umieszczone na skale wapiennej, w miejscu się znajdu­

jącej, pogrążyły się pod powierzchnię

morza. T o opadanie ciągnie się wzdłuż

w ybrzeża istryjskiego na północ; nato­

Js° 5 W S Z E C H Ś W IA T 69

miast sam półw ysep, jak to w ykazał | Krebs, podnosi się. Z opadaniem spo­

tykam y się następnie na równinie rzeki Po, gdzie nietylko istnieją na obszarze W enecyi i G rado oznaki tego uginania z czasów historycznych, ale gdzie rów ­ nież aż do Medyolanu złoża lądowe czwartorzędu znajdują się pod pozio­

mem morza. Na południo-wschód od te­

go uginającego się terenu wznoszą się Apeniny; na stoku północno-wschodnim tego łańcucha pliocen morski, którego niema zupełnie na wybrzeżu adryatyc- kim i po stronie południowej A lp w e­

neckich, je st podniesiony do wysokości 600 — 800 m nad poziomem morza.

Odnosimy tutaj wrażenie, że uginanie się adryatyckie posuw a się na południo- wschod, gdzie wciąż trw a jeszcze, zaś na południo-zachodzie ustępuje miejsca podnoszeniu się. B yć może, że te pod­

noszące się i opadające fale dookoła A dryatyku są w związku z wykrytem przez Triulziego szczególnem rozmie­

szczeniem ciężkości na tj^m samym ob­

szarze, polegającem na tem, że w Emilii, gdzie A peniny się podnoszą, siła ciężko­

ści je st mniejsza, zaś na opadającem w ybrzeżu dalmackiem jest większa od średniej. Podobnie przyczyn y anomalij w rozkładzie ciężkości po obu stronach A lp i Karpat, stwierdzonych przez Ster- necka, należałoby się chyba doszukiwać w tem, że u podnóża północnego obu łańcuchów masy jest zamało, zaś u połud­

niowego— zadużo. Przekrój siły ciężkości przez Alpy, wzdłuż linii Brenneru, po­

dany przez Sternecka, przebiega akurat w ten sposób, że zahacza na południu o adryatycki teren opadania, w kracza­

ją cy w tem miejscu do podnóża górskie­

go, a na północy o obszar podalpejski z ostatniemi śladami w ygięcia; podobny przekrój Sternecka przez Karpaty wzdłuż przełęczy Beskidzkiej przepoław ia tery- toryurn, na którem Stefan Rudnyckyj odkrył niedawno oznaki wyginania się gór: w edług tego ostatniego K arpaty na zachód od Oporu stanowią w ygiętą p ła­

szczyznę — głąb (peneplenę, prawierów- ninę)— wieku miocenicznego.

(dok. nast.)

Streścił L. I I.

j

R. LEGENDRE.

NEURONIŚCI I ANTINEURONIŚCI.

Zgodnie z teoryą neuronów system nerwowy składa się z wielkiej liczby od­

dzielnych elementów, z których każdy dzieli się na ciało komórkowe, wyrostki protoplazmatyczne , czyli dendryty i w y­

rostek osiowo-cylindryczny, inaczej zw a­

ny nerwowym; wszystkie rozgałęzienia w yrostków kończą się zupełnie swobod­

nie, nie łącząc się pomiędzy sobą, i im­

puls nerw ow y udziela się od jednego drugiemu tylko wskutek ich blizkiego położenia a nie wskutek bezpośredniego związku ich pomiędzy sobą.

Taki pogląd na budowę systemu ner­

wowego spotkał najżywsze uznanie wśród uczonych; w czasach dzisiejszych teorya neuronu jest objaśniana we wszystkich pracacli klasycznych na podstawie ana­

tomii systemu nerwowego; niezw ykła jej prostota dala możność zbudowania kilku hypotez, dotyczących pewnych stron funk- cyonowania systemu nerwowego: snu, widzeń sennych, hypnotyzmu, pamięci, przyzwyczajeń, utraty czucia, niedow ła­

dów i t. d.

Liczba zwolenników teoryi neuronu rosła do czasu, gdy w r. 1897 ukazały się prace Apathego, następnie Helda i Be- thego, jakoby stwierdzające istnienie sieci nerwowej i związku komórek nerwo­

wych pomiędzy sobą. Od tego czasu neurologowie podzielili się na dwa obo­

zy: zwolenników i przeciwników teoryi neuronu. I jedni i drudzy ogłosili cały szereg rozpraw, w których z dwu przeciw ­ ległych punktów widzenia poruszane jest zagadnienie dotyczące anatomicznego, fizyologicznego i embryologicznego zna­

czenia komórki nerwowej.

Punkt w id z e n ia a n a to m iczn y.

Zarzut czyniony metodom technicznym Glolgiego, używanym przez zwolenników teoryi neuronu, polegał na tem, że za­

biegi te dają tylke pewne pojęcie o bu­

dowie komórki nerwowej i jej w yrost­

70 W S Z E C H Ś W IA T Xs 5

ków. W szak stosowanie metody G olgiego w yw ołu je wchłanianie barw nika w czę­

ści składow e komórki nerw ow ej. Otóż nasuwa się tu pytanie, czy to zabarw ie­

nie się komórki jest całkow ite, czy po­

za przesiąkniętem przez barw nik ciałem protoplazmatycznem niema czegokolwiek takiego, co łączyło b y dwa neurony, lecz zarazem wskutek tych lub innych przy­

czyn nie poddaw ało się barwieniu.

Zapom ocą specyalnej metody A pathy dowiódł, że u pijaw ek i dżdżownic w ko­

mórce nerwowej i jej w yrostkach znaj­

dują się fibryle (nici, w łókienka), które należy uw ażać za istotne drogi komuni­

kacyjne. N erw y czuciowe zaw ierają kilka neurofibryl, które wychodzą ze splotów, umiejscowionych w obwodowych komór­

kach czuciow ych lub pomiędzy komór­

kami nabłonka; po w ejściu do zwoju nerw ow ego jedne z tych neurofibryl dzie­

lą się na kilka rozgałęzień, które tworzą splot z nourofibrylami komórek, inne przedostają się do komórek zw ojow ych, gdzie, oddając sobie wzajem nie anasto- mozy, tworzą splot, z którego wychodzi nić motoryczna; ow a nić przechodzi przez włókno nerw ow e do mięśnia, gdzie roz­

gałęzia się i tw orzy now y splot. W ten sposób neurofibryla jest to przewodnik, stanowiący jednę nieprzerw aną całość w system ie nerwow ym .

W r. 1897 Held, zajmując się badaniem systemu nerw ow ego kręgow ców , rów ­ nież doszedł do wniosku o istnieniu sub- stancyi łączącej komórki nerw ow e po­

między sobą. Skrzętne badania, prze­

prowadzone przez niego, w yk azały na powierzchni ciała kom órkowego i w y ­ rostków protoplazm atycznych mnóstwo drobniutkich ziarnek, które nazw ał neu- rozomami; wew nątrz samej komórki ner­

wowej ziarnek tych je st mniej; szcze­

gólniej liczne są te neurozom y w koń­

cow ych osiow o-cylindrycznych rozgałę­

zieniach, a skupienie ich na powierzchni elementu nerw ow ego tw orzy tę zgęsz- czoną w arstw ę, którą Held n azw ał oto­

czką nerw ow ą. Sądzi on, że osiow o-cy- lindryczne rozgałęzienia otoczki i rozga­

łęzienia protoplazmatyczne komórki tw o­

rzą anastomozę, dając istotny splot oko-

łokom órkowy, i że punkty zwojowe tego splotu pow stały wskutek skupienia neu- rozomów. A zatem komórki nerwowe łą ­ czą się pomiędzy sobą zapomocą splotu okołokom órkowego, który łączy rozgałę­

zienia w yrostków osiowo-cylindrycznych i zapomocą punktów zwojowych, w któ­

rych istnieniu ziszcza się nieprzerwana łączność substancyi pomiędzy splotem oko- łokom órkowym a protoplazmą komórki.

W r. 1897 Bethe, używ ając specyalnej metody barw ienia, znalazł w komórkach nerw ow ych kręgow ców niezależne neu- rofibryle, które krzyżują się pomiędzy sobą w ciele komórkowem; około komó­

rek od krył sploty, nazwane przezeń splotami G olgiego. N a podstawie badania rozm aitych grup zoologicznych w yp ro­

wadził on wniosek, że neurofibryłe są to elementy ze znaczeniem przewodników, spotykane w każdym organie nerwowym ; że te neurofibryłe łączą się pomiędzy sobą i tworzą cały splot; że budowa te­

go splotu u rozmaitych zwierząt jest rozmaita. U zwierząt niższych (jamo- chłonnych) splot ten jest jedynie we*

wnątrz-komórkowym; u robaków również istnieje splot wewnątrz-kom órkowy, lecz równolegle z nim jest także pozakomór- kowy, który pod względem filogenetycz­

nym przedstaw ia przeniesioną część splo­

tu wewnątrz-kom órkowego; u raków i im podobnych splot pozakom órkowy sięga już znacznie większych rozmiarów; w resz­

cie u kręgow ców splot staje się w yłącz­

nie pozakomórkowym. W reszcie w roku 1903 Nessli w ypow iedział przypuszczenie o istnieniu niewiadomej budow y prze­

gródki, w której odbyw a się łączenie komórek z włókienkam i i która winna mieć najw ażniejszy udział w przeprow a­

dzaniu impulsu nerw ow ego.

W szystkie te obserw acye i teorye kła­

dą nacisk na łączność elementów nerwo­

w ych i pozostawiają tylko drugorzędną odżyw czą rolę komórce i jądru. Zresztą nie zostały one przyjęte bez protestów.

Zapom ocą nowej i bardzo prostej meto­

dy Cajal badał w r. 1903 neurofibryłe kręgow ców i bezkręgowców i nigdzie nie znalazł splotów, które łączyłyb y od­

dzielne neurony.

Ns 5 WSZECHŚWIAT ⁷¹

O bserw acye Apathego przeczą obserwa- cyom Bethego i Prenticea, którzy, bada­

jąc jedne i te same zwierzęta, nie mogli znaleść u nich splotu elementarnego, za­

równo ja k i obserw acye Cajala, który stw ierdził na tejże samej pijawce, że istnieje tylko splot wewnątrz-komórkowy, a tak zwany splot elementarny jest jedynie skrzyżowaniem się włókien.

Splot okołokom órkowy Helda również nie został jednom yślnie uznany. Auer- bach, który widział końcowe zgrubienia (punkty zwojowe splotu), sądzi, że one tylko przylegają do powierzchni komó­

rek. Golgi również obserw ow ał istnienie splotu okołokomórkowego, który jednak przez Donagio i Cajala został uznany za część obwodową splotu wew nątrz­

komórkowego. Vincenci kilka razy stw ier­

dził związek jego z naczyniami włoso- watemi. Bethe, któremu udało się zapo- mocą swej w łasnej metody zabarwić ten splot, uważa go za nerw ow y, podczas gdy Cajal w brew swemu początkowe­

mu mniemaniu sądzi, że splot ten jest sztucznym produktem ścinania się sub- stancyi białkow ej, a Donagio uważa go za utwór zrogow aciały. W reszcie Held dopuszcza możliwość istnienia dwu splo­

tów, jednego z neuroglii, drugiego ner­

wow ego. C ajalow i nie udało się zna­

leść tego nowego splotu, podczas gdy w idział on zupełnie w yraźnie szyszki końcowe, które są tylko zgrubieniami cienkich w łókien nerwowyeh, znajdują­

cych się w kontakcie z komórką.

Przeciw ko poglądom Bethego w ystąpił H avet, który twierdził, że komórki ner­

w ow e aktynii nie zależą jedna od dru­

giej i Cajal, który nie przyznaje istnie­

nia pozakomórkowego splotu u robaków.

A zatem widzimy, że w tem ważnem zagadnieniu jeszcze nieprędko dojdzie do zgody i że rozbieżność poglądów doty­

czę nie tylko teoryi, lecz i faktów zaob­

serw ow anych. Je st to w znacznym stop­

niu następstwem tych istotnych trudno­

ści, które są nieodłączne od stosowa­

nia większości metod technicznych bar­

wienia, a również i okoliczności, że co do ich w yników nie można być zupełnie pewnym, gdyż przez używanie tych spo­

sobów mogą tworzyć się produkty sztu­

czne, nie dające ujawnić sw ego pocho­

dzenia zapomocą kontrolujących je me­

tod.

Punkt w id z e n ia fizy o lo g :czny.

Stosow nie do teoryi neuronu istnieje dynamiczna biegunowość komórki: im­

puls nerw ow y w kracza do komórki przez wyrostek protoplazmatyczny i wychodzi z niej przez w yrostek nerw ow y; w ten sposób ciało komórkowe staje się miej­

scem przechodzenia prądu nerw ow ego i nawet istotnem ogniskiem jego działania.

Przeciwko temu poglądowi w ypowiedział się Bethe, któremu udało się wyjaśnić, że znaczna ilość neurofibryl może przejść z jednego wyrostka do drugiego, omija- jając samo ciało komórkowe. Z tego w y ­

prowadza on wniosek, że w yrostki ob­

darzone są przewodnictwem obojęt- nem i że neurofibryle mogą funkcyo- nować niezależnie od ciała komórkowe­

go. Bethe przedstawił na korzyść swej teoryi również drugi znacznie ważniej­

szy dowód fizyologiczny, który należa­

łoby sprawdzić. Izolując u żyw ego zw ie­

rzęcia komórki ruchowe nerwu od ich wyrostków , zauw ażył jeszcze na drugi dzień po operacyi, że nerw oddzielony od komórek ruchowych zachował swój ton i pobudliwość odruchową.

W roku 1865 W aller obwieścił światu prawo zwyrodnienia nerwów, oddzielo­

nych od sw ych odżywczych centrów.

W teoryi neuronu prawo to spotkało zupełne wyjaśnienie. Jeżeli rozetniemy nerw, wówczas nici obwodowe, izolo­

wane od komórki, ulegają zwyrodnieniu, włókna zaś centralne, złączone z komór­

ką, pozostają nietknięte.

T eo rya fibrylarna nie potrafi obja­

śnić tak łatwo tego objawu. W ostatnich czasach b y ły wykonane nowe badania w celu dokładnego wyjaśnienia, w jaki sposób włókna reagują na przecięcie.

Monckeberg i Bethe zauw ażyli, że objaw ten jest znacznie bardziej złożony, niż zda­

wało się to wcześniej: obwód nerwu za­

traca sw ą pobudliwość, jego neurofibryle

i otoczka myelinowa rozpadają się, a w o-

toczce Schw anna zwiększa się ilość ją ­

72 WSZECHSWIAT

der; proces ten w ystępuje różnie u roz­

maitych zwierząt, zależnie od ich stanu fizyologicznego.

Zresztą zwyrodnienie w danym w y ­ padku nie je st równoznaczne z zanikiem, gdyż rozmnożenie jąder otoczki Schw an- na można uważać za początek regenera- cyi, o ile oczyw iście elementy nerw ow e zachow ały swe w łasności ż3^ciowe i znaj­

dują się w środow isku żywem . Lecz je ­ dnocześnie z tym objawem centralna część nerwu, sprzecznie z teoryą W al- lera, nie pozostaje nieuszkodzoną. P rze­

dewszystkiem było dowiedzione, że ulega ona zwyrodnieniu do pierw szego splotu (zwyrodnienie traumatyczne) lub nawet dalej. Następnie stwierdzono zmniejsze­

nie objętości centrów i zanik komó­

rek i w łókienek w związku z rozcięciem nerw u w skutek zaburzeń czynnościo­

w ych. K lippel i Durant nazwali to z w y­

rodnienie cellulipetalnem (dośrodkowem) lub wzrastającem . Jed n ak van Gechouch- ten dowiódł, że to mniemane zw yrodnie­

nie cellulipetalne z rzeczyw istości jest cellulifugalnem (odśrodkowem), gdyż na- sam przód ulegają zwyrodnieniu komórki, a następnie proces ten posuwa się dalej do punktu rozcięcia nerwu. W szystkie te fakty zupełnie odpow iadałyby teoryi neuronu, lub przynajmniej d ałyby się w ytłum aczyć na jej podstawie, gd yb y Bethe nie zauw ażył, że zakończenia ob­

w odow e rozciętego nerwu mogą ulegać regeneracyi, będąc nawet pozbaw ione wszelkiej łączności z komórką nerw ow ą:

niżej pomówimy jeszcze o tej autorege- neracyi.

Punkt w id z e n ia em b ryo lo g iczn y

Badania embryologiczne, jeszcze tru­

dniejsze niż histologiczne, również daty w yniki bardzo różnorodne. Na ich pod­

staw ie b y ły w ypow iedziane nadzwyczaj odmienne poglądy, poczynając od tego, który uw aża komórkę nerw ow ą za je d y ­ ny organ tw orzący w łókna nerw ow e i kończąc tym, który sprow adza komórkę nerw ow ą do rzędu zw ykłych leu kocy­

tów.

T eo rya neuronu pow stała praw ie cał­

kow icie dzięki badaniom em bryologicz-

nym H issa. Badaczow i temu udało się stwierdzić, że neuroblasty w ypuszczają początkowo jeden wyrostek, cylinder osiow y, który powoli w yciąga się, aż wreszcie dobiega do sw ego ostatniego kresu; następnie powstają wyrostki pro- toplazmatyczne, które rosną również, stopniowo, poczem komórka przybiera sw ą ostateczną postać. W ten sposób komórka nerw ow a staje się genetycznem ogniskiem nici (włókienek) nerwow ych.

Później u kręgow ców zjaw iają się ko­

mórki (Schwanna), podtrzymujące nerw.

C a ły szereg uczonych z Cajalem na czele potw ierdził badania H issa, jak k o l­

wiek poglądy ich co do pochodzenia (ektodermalnego lub mezodermalnego) otoczki Schw anna były różnorodne. J e ­ dnak rozrost cylindra osiowego pośród tkanek i kierunek jego ku swemu koń­

cowemu punktowi pod w pływ em przy­

czyny niewiadomej nie przez wszystkich był uznany. Przeciw ko teoryi monoge- netycznej H issa była w ystaw iona t. zw.

teorya ogniw. Otóż wielu autorów w y ­ powiedziało pogląd, że nerw y obwodowe powstają wskutek połączenia wew nętrz­

nego komórek nerw ow ych, rozmieszczo­

nych na podobieństwo łańcucha. Inni autorowie poszli jeszcze dalej i nawet przypuścili, że sama komórka nerwowa przedstaw ia owoc połączenia kilku neu- roblastów. Podług Crontala komórka nerw ow a jest to tylko leukocyt umiesz­

czony na drodze nici nerwowej. W o- statnich czasach Cajal, opierając się na sw ej nowej metodzie, twierdzi, że jego nowe badania stw ierdzają teoryę H issa, która staje się w taki sposób ostatniem słowem nauki.

W skutek wielkich trudności, połączo­

nych z badaniem embryologicznem, b y ły robione próby opracowania genezy nici nerw ow ych w procesie regeneracyi nerwu. I w tym wypadku badania do­

prow adziły do bardzo różnorodnych w y ­ ników'. Podczas gdy jedni dopuszczają samoistną regeneracyę nerwów, inni są­

dzą, że cylinder osiow y regeneruje, ma­

ją c za punkt w yjścia nić części central­

nej w łączności z komórką nerwow ą.

Podług badań Bethego, który oddzielił

N° 5 W S Z E C H Ś W IA T 73

część obwodową nerwu kulszowego u szczenięcia od części centralnej, pier­

wsza, zupełnie izolowana od centrów, uległa całkowitej regeneracyi zarówno pod względem anatomicznym jak i pod funkcyonalnym. Brau s doszedł do zbli­

żonych w yników , przeprowadzając do­

świadczenia nad kijankami. Natomiast Cajal w r. 1905 zapomocą swej nowej metody barwienia znalazł, że fibryle czę­

ści centralnej, kończące się zgrubieniem na podobieństwo kłębka, w ydłużają się w kierunku zw yrodniałej części obwo­

dowej w celu połączenia się z nią.

A zatem na podstawie naszego krót­

kiego zarysu możemy wyprow adzić wnio­

sek, że w poglądach na w szystkie wspom­

niane zagadnienia istnieje rozdżwięk pomiędzy badaczami. Wszędzie spoty­

kamy dwie biegunowo przeciwne teorye.

Pierwsza, nacechowana prostotą i harmo­

nijną budową, przypisuje istotną rolę tej części komórki, w której znajduje się ją ­ dro; na nieszczęście, zdaje się, nie w y ­ starcza ona do objaśnienia wszystkich faktów, zaobserwowanych w ostatnich czasach; druga, mniej ścisła, bardziej hy- potetyczna, odznacza się tą wadą, że nie uznaje ważnej roli, jaką w każdej ko­

mórce odgryw a jądro i otaczająca je za- ródź.

Tłum.

K . S .

P R Ó B A F ILO G E N E T Y C Z N E G O O B JA Ś N IE N IA IS T O T Y W O R E C Z K A Z A L Ą Ż K O W E G O I PO D W Ó JN EG O Z A P Ł O D N IE N IA U R O Ś L IN O K R Y -

T O Z A L Ą Ż K O W Y C H .

(Ciąg dalszy).

Komórka jajow a podobnie, ja k u roś­

lin nagonasiennych, zostaje zapłodniona przez plemnik i wydaje zalążek.

Już w zapatrywaniu Strasburgera na synergidy, jako na komórki pomocnicze, tkwi zarodek poglądu na udział ich w procesie zapłodnienia. Udział ten jest zupełnie identyczny z rolą, jaką peł­

nią komórki szyjkow e u nagonasiennych,

gdzie prowadzą one jądro męskie ku ja j­

ku, prawdopodobnie pod wpływem ciał chemotaktycznie czynnych. W zupełnej zgodności z pow3^ższym poglądem znaj­

dują się szeregi spostrzeżeń stw ierdza­

jących, że rurka p yłkow a zw ykle ku jednej zbacza synergidzie, czasami zaś między obie wbija się klinem, jakgdy- bj? pomiędzy komórki szyjki, które jak wiemy, podobnie jak synergidy żyją naj­

częściej stosunkowo krótko bardzo, na­

brzmiewają i kończą sw e istnienie, prze­

prowadziw szy pyłkorurkę do miejsca przeznaczenia. Niezmiernie też rzeczą ważną jest to, że synergidy, jak to stw ier­

dził Strasburger na zasadzie licznych ba­

dań nad przedstawicielami najrozmait­

szych rodzin, nie zabierają jądra zapładnia- jącego jajkom. Zachowują się przeto, jak istotne komórki szyjowe, a nie jak jaja—

w yjątkow e zaś wypadki „zapłodnienia synergid“ również mało mówią przeciw takiemu pojmowaniu ich roli, jak i „za­

płodnienie antypodów'1. Możliwość zaś wystąpienia podziałów, dających począ­

tek utworom o charakterze embryonal- nym w śród najrozmaitszych tkanek, spo­

czyw ających w obrębie zarodka, już z te­

go samego w ypływ a, że nietylko ośro­

dek lecz nawet i okryw y zdolne są do anormalnej wydajności zarodka;— a okryw przecież nikt nigdy nie uważał za zw y­

rodniałe jaja.

W reszcie grupa antypodalna trójkomór- kowa wraz z należącem do niej jądrem biegunowem zdaniem Porscha stanowi drugą rodnię, która w biegu historycz­

nego sw ego rozwoju straciła w łaściw y sobie pierwotny charakter płciow y i stała się utworem rostowym. Jednym z g łó w ­ nych czynników współdziałających w tym właśnie kierunku było nadmierne odżywia­

nie rodni, która w bezpośredniej znaj­

dowała się styczności z wiązką sitkowo- naczyniową. Tęż samę m yśl w yraził niedawno H uss jeszcze dobitniej, u w a­

żając jednak antypody za szczątkowe przedrośle. Na zasadzie cytologicznych i mikrocbemicznych badań doszedł on do przekonania, że antypody stano­

wią przerosty komórkowe w yw ołane

położeniem swem nad wiązką. Huss

74 WSZECHŚWIAT N° 5 popiera w yw od y sw e całkow itą zgod­

nością zachowania się jąder antypo- dalnych i jąd er komórek hypertroficznych zbadanych bliżej przez Kiistera. Jeśli naw et pogląd H ussa ma w iele danych za sobą, to jednak niema nic niemożeb- nego w tem, że druga rodnia w rozw oju filogenetycznym w pew nych razach prze­

ję ła czynność odżywczą, którą jej przy­

pisuje w ielu autorów a przedewszyst- kiem W esterm ayer i jego szkoła.

W końcu wspom nieć należy, że środko­

w a komórka antjrpodalna najczęściej znacznie przenosi w ielkością obie pozo­

stałe, czyli spraw a się tak przedstaw ia, jak u górnej rodni — pomiędzy jajkam i a synergidam i. T aki w łaśnie stosunek dał pohop Cham berlainowi do m ianowa­

nia grupy antypodalnej: „antipodal oo- sphere“ .

Co do jąd er biegunowych, to dostar­

czają nam one jeszcze jednego dowodu więcej na korzyść teoryi archegonialnej swem zachowaniem się podczas t. zw.

zapłodnienia podw ójnego.

Ja k już widzieliśm y, jądro brzuszne u niektórych przedstaw icieli z pośród na- gonasiennych (Cycas, Cephalotaxus, T su- ga, Podocarpus, Thuja) po zapłodnieniu w ydaje szereg jąder, które w spółdziałają z przedroślem w spraw ie odżyw iania zarodka i tworzą rodzaj drobnego w tór­

nego bielma, u tui nawet, zgodnie z obserwacyam i Landa, pow staje w ie­

lokom órkowa bardzo do zarodka zbliżo­

na tkanka.

D otychczas jednak jeszcze nie w yjaśnio­

no, czy taka jądro- lub komórko- w y tw ó r­

czość, w ykazana tylko w w ypadkach p o w ­ stawania zarodka, a zatem w zapłodnionej rodni, byw a poprzedzana przez zesp ole­

nie się jąd ra łagiew ki z jądrem brzusz- nem? Badania Landa nad tują prze­

mawiają, bądź co bądź, raczej za niż przeciw . Zdaniem Porscha przyszłość nam stanow czo w ykaże, że ta tak bardzo ważna nietyle fizyologicznie ile filoge­

netycznie sp raw a je st zjawiskiem po- wszechnem dla całej gru p y roślin nago- nasiennych.

Jedno zdaje się być zupełnie pewnem a m ianowicie, że jądro brzuszne tej

gru py roślin zdolne jest do w ydania utw orów bardzo do zarodka zbliżonych, a fakt ten stanowi wskaźnik niezmiernie cenny do zrozumienia sp raw y tworzenia bielma u roślin pokrytonasiennych.

Jeżeli bowiem jądra biegunowe są tylko jądrami brzusznemi obu rodni, co w pow yższych sw ych rozumowaniach dr. Porsch starał się uzasadnić, to mu­

szą one nietylko podczas zapłodnienia podwójnego zachow ywać się jedn ako­

wo, lecz też w pew nych w ypadkach je d ­ no z tych jąder musi w ystarczać zupeł­

nie do w ydania bielma.

Przyjrzyjm y się spraw ie bliżej. W e­

dług powszechnie przyjętej modły pod­

ręcznikowej, opartej na badaniach Stras- burgera i innych — oba jąd ra mają się zlewać ze sobą, by stworzyć wtórne ją ­ dro w oreczka. Z niem to dopiero łączy się jądro łagiew kow e i z produktu ko- pulacyi powstaje wtórne bielmo.

Skrupulatne dociekania w ykazują jed­

nak, że schemat ten nie obejmuje w szyst­

kich poszczególnych w ypadków, lecz jest w łaśnie jedną z kombinacyj, które mogą w ystępow ać nawet u jednego i te­

go sam ego gatunku.

Ja k dalece różne mogą być tu w y ­ padki, wskazuje tablica poniższa, w któ­

rej litery sp — oznaczają jądro łag iew ­ kowe, litera p l — jądro biegunowe górne, zaś p2 — takież samo dolne.

1) (px + p j + sp — T ricyrtis (Ikeda), Datura (Guignard), Silphiurn (Merrel) i Erigeron (Land).

2) (pi+p-i+sp) — Z ea (Guignard), Ni- cotiana (Guignard) —

3) (p^Ą-sp) lub (p2-\-sp) — Nicotiana (Guignard), Iuglans (Karsten).

4) (sp + p ^ + p 2 — Lilium (Guignard), Monotropa (Schibata).

5 ) (sp+p.2) + p , — Lilium (Guignard).

6) (sp -\-p.j) — A sclepias (Frye).

Zestaw ienie to, dowodzi, że wszystkie teoretycznie przypuszczalne i za normal­

ne zupełnie uważane kombinacye obser­

wowano istotnie; sposób zaś i rodzaj kopulacyi zależy od tego, ja k i kiedy bierne, przez plazmę uniesione, jąd ra na­

reszcie się ze sobą spotkają. Ż e zaś

■N° 5 WSZECHSWIAT ⁷⁵

w łaśnie prąd zarodzi unosi jądra, o tem świadczą z całą pewnością nowe spo­

strzeżenia Strasb urgera poczynione na materyale żywym. P rzykłady przyto­

czone w ykazują nietylko, że porządek kopulacyi jąder nie od gryw a tutaj żad­

nej poważniejszej roli, lecz także, że po­

łączenie jąd ra plemnikowego z jednem tylko jądrem biegunowem w ystarcza, żeby w yw ołać tworzenie się bielma;

innemi słow y, połączenie się obu jąder biegunowych w jedno jądro wtórne w o­

reczka niezawsze stanowi nieodzowną konieczność do powstania bielma. Z ja­

w isko zaś łączenia się obu jąder biegu­

nowych w jedno jąd ro wtórne, zdaniem Porscha, należy uważać za historycznie spraw ę nową, za nabytek sprzęgoro- śla żeńskiego, bardzo rozpowszechniony w śród roślin nagonasiennych, lecz by­

najmniej jeszcze na dobre wśród nich nieutrwalony. Dla roślin z rozwiniętem silnie przedroślem nabytek ten bądź co bądź jest bardzo praktycznym sposobem zwiększenia sw ych jąder, stanowiących punkt w yjścia dla bielma. A fakt, że jedno jądro biegunowe w ystarcza, by to ostatnie w ytw orzyć, przemawia tylko na korzyść hypotezy Porscha, którą zna­

komicie popierają w ypadki partenogene- tycznego bielmorodztwa z jednego tylko jąd ra biegunowego, w ykryte przez Clio- data i Bernarda u Helosis guyanensis (rys. 11).

Nietylko jednak rodzaj kopulacyi ją ­ der biegunowych bardzo różnym b y­

wa, lecz i czas a także miejsce jego mogą znacznym ule­

gać wahaniom. Ł ą ­ czenie się jąder od-

, Rys. 11.

byw ać się może:

Woreczek zalążkowy u

przed zapyleniem,

Helosis guyanensis (wed.

podczas niego,przed

Chodata i Bernarda),

zapłodnieniem, pod- 2

synergidy i górne ją-

czas niego i po dro biesunowe-

2. Jaje i pierwszy Dodzial

mem. Pierw szy

_{J J}

w y- . .

jądra biegunowego, Kto-

‘ padek np. w ystę-

re dostarcza bielma,

puje w Eichhornia

(Smith), trzeci i czw arty według Gui-

gnarda w Nyctagineae, w edług Mur- becka u Alchemilla, u Iuglans nigra w edług Karstena i t. d.

Dla ścisłości wreszcie wspomnieć na­

leży, że eksperymenty Schibata przema­

w iają za wielkim wpływem temperatu­

ry na bieg procesu kopulacyi.

Jak różnym jest czas, tak też różnemi byw ają i miejsca łączenia się jąder bie­

gunowych. Często następuje ono w po­

bliżu jaja, jak np. u Eriobothrya, Cuphea, Nicotiana (Guignard) lub u T ricyrtis (Ikeda), czasami obok antypodów jak np. u Sagittaria (Schaffner) lub Potamo- geton (Holferty).

W yliczenie faktów powyższych zdaje się popierać w wysokim stopniu teo­

retycznie wym aganą równowartościo- wość obu jąder biegunowych.

Jednakże teorya rodniowa prowadzi nas jeszcze dalej, — żąda ona, by w w y ­ padkach dzieworództwa, kiedy zarodek musi koniecznie do odżywiania posiadać bielmo, to ostatnie mogło powstać w y ­ łącznie z jąd ra biegunowego, do czego zdolne je st np. jądro brzuszne kanałowe roślin nagonasiennych.

I temu wym aganiu zadość czynią ob- serw acye Treuba, Chodata i Bernarda nad Balanophora elongata i Helosis guyanen­

sis. W obu wypadkach bielmo pow­

staje w yłącznie z jądra biegunowego bez udziału jądra plemnikowego.

T akie zachowanie się jąder bieguno­

w ych homologizuje je z jądram i brzusz- nemi roślin nagonasiennych.

Jeszcze na jedno pytanie, pozostające w związku z zapłodnieniem podwojnem, odpowiedzieć należy, a mianowicie jakie znaczenie morfologiczne posiada owo bielmo? Odpowiedź tem łatwiejsza, że jak już powyżej wspomniano, dali ją L e Monnier, Nawaschin i Gaston Bon­

nier, nie tłumacząc jednak znaczenia ją ­ der biegunowych i nie w glądając w od­

powiednie stosunki u nagonasiennych.

A utorow ie przytoczeni poraź pierw szy wyraźnie się wypowiedzieli za tem, że bielmo okrytonasiennych jest to tylko dru­

gi zarodek, służący za pożywienie w ła ­ ściwemu, który go pożera. Myśl ta w teo­

ryi rodniowej całkowite znajduje poparcie.

76 W S Z E C H Ś W IA T J

vj

5

Jąd ro biegunowe kanałowe brzuszne, będące siostrzanem jądrem jajka, a za­

tem potencyalnem jądrem żeńskiem — wydaje po zapłodnieniu przez jądro plem ­ nikowe tkankę em bryonalną, tylko dla tego nie tw orzącą żadnego zdolnego do życia zarodka, że jądro biegunowe zbyt zw yrodniało fizyologicznie.

Znaczenie zaś elementu męskiego w pro­

cesie, który obecnie najlepiej może wraz z Guignardem i Strasburgerem określić jako „pseudofecondation“ lub też ^za­

płodnienie rostow e“ , polega na tem, że daje on impuls do w ytw arzan ia się ko­

mórek i służy do przenoszenia cech dziedzicznych, ja k to wiem y z dośw iad­

czeń nad t. zw. kseniami.

Jeśli w akcie kopulacyi biorą udział oba jądra biegunowe czyli kanałow e, to niemniej produkt now opow stały zdolny być może do wydania normalnego zarod­

ka, gdyż ilość m ateryalnego podłoża t.

zw. chromozomów, stanowiąc3^ch o dzie­

dziczeniu cech — zbyt w ielką się staje, o czem św iadczą też i odpowiednie do­

świadczenia w dziedzinie zoologii.

Górna przeto rodnia, t. zw. aparat ja jo ­ w y, dostarcza roślinie normalnego zdolne­

go do życia zarodka, dolna zaś albo ina­

czej aparat antypodalny, w rozwoju filo­

genetycznym przekształcony i płciow o zw yrodniały, ma udział — i to tylko w części, w w ydaniu odżyw czego bielma.

Sp raw a uzależnienia pow stania tego ostatniego od w ytw arzania się zarodka, któremu służy za pożyw ienie, z biolo­

gicznego punktu widzenia je st rzeczą niezmiernej w agi — stanowi ona bowiem n ajw yższy w yraz oszczędności, do jakiej roślina dąży, by tylko w tym w ypadku, stw orzyć m ateryał odżyw czy, kiedy, ja k z naciskiem zaznaczają Strasb u rg er i Goebel, zarodek napraw dę już rozwijać się zacznie.

Podw aliny pod ten szczyt dążności rozw ojow ej przygotow ały rośliny na- gonasienne — w których w ich histo­

rycznym rozwoju w ystępow ało znacz­

ne zróżnicow anie ilościowe pomiędzy przedroślem z jednej strony, a m asą ją ­ drow ą resp. komórkową, pochodzącą z jądra brzusznego, z drugiej. K ied y

pierw sze ciągle, stale zmniejszało sw e w ym iary, druga stopniowo je zwiększała, aż w reszcie maximum pożądane znala­

zło swój w yraz u nagonasiennych.

W słynnym sporze o znaczenie w tó r­

nego bielma, zdaniem Porscha, mają w równej mierze racyę przedstawiciele obu obozów: — Guignard, Strasburger i Goebel ze w zględów fizyologiczno-bio- logicznych i z uwagi na stan obecny spraw y, Le Monnier, Nawaschin i Ga- ston Bonnier z założeń filogenetycznych.

Jeżeli bowiem naw et bielmo wtórne hi­

storycznie rozwinęło się z drugiego za­

rodka, to jednak w chwili obecnej nie jest nim ono, lecz stanowi utw ór zupeł­

nie sw oisty, który m ianowaćby można

„tkanką zarodkożyw ną“ .

Dążenie do odnalezienia obecnie w biel­

mie cech zarodka jest filogenetycznie rzeczą zupełnie próżną, jak chęć doszu­

kania się np. w płatkach kw iatów roślin okrytozalążkowych ogonka i blaszki liścia, od których z wszelką pew no­

ścią one pochodzą. Oba te ostatnie utw ory filogenetycznie jednakie mają po­

chodzenie, jednak w szczegółach w da­

nej chwili porównać się nie dają.

W reszcie przytoczyć należy jeszcze jednę, ostatnią konsekw encyę, jaką w y ­ snuć można z teoryi archegonialnej, a tą jest nadzieja znalezienia ilości rodni zre­

dukowanej w yłącznie do jednej tylko u tycli roślin, które albo nie mają wcale bielma lub też mają je bardzo mierne.

I oto w yniki badań Chodata i B e r­

narda w ykazały, że u H elosis guyanen- sis, jednego z przedstaw icieli Balano- phoraceae, jądro, z którego biorą począ­

tek antypody i dolne jądro biegunowe, wcześnie bardzo marnieje i całe bielmo powstaje tylko z jąd ra biegunowego gór­

nego, t. j. z jąd ra kanałow ego jednej jedynej pozostałej tutaj rodni (rys. 11).

O dkrycie to tembardziej dla nas jest cenne, że Chodat i Bernard w yraźnie za­

znaczają, że liczne ich preparaty pomimo bardzo skrupulatnych poszukiwań n aj­

mniejszego nie wzbudzają podejrzenia, by przed aktem bielmotwórczości miała miejsce kopulacyi jąder.

T aki sam w ypadek przytacza Hall

Jfc 5 WSZECHŚWIAT ⁷⁷

dla Limnocharis emarginata. W reszcie | niedawno Chamberlain zamieścił krótkie | sprawozdanie tem, że u Cypripedium znalazł woreczek zalążków}^ z apara­

tem jajow ym i czwartem jądrem. W ycho­

dząc z bronionego przez Porscha zało­

żenia, w ypadki te stanow iłyby owe krań­

cowe punkty redukcyi woreczka zaląż­

kowego, w którym tylko jedna istnieje rodnia i fizyologicznie nieczynne, zby­

teczne, lecz dziedzicznie przekazane, jąd ro kanałowe. — F akty powyższe tem są ciekawsze, że chodzi tutaj o typ od­

rębny zarówno morfologicznie (w bu­

dowie kwiatu), jako też i fizyologicznie (dla braku bielma).— Porsch jest przeko­

nany, że przyszłe badania nad istotami, których zalążki w cale nie tworzą bielma, takie w łaśnie świeżego pochodzenia te­

oretycznie w ym agane fazy rozwoju w o­

reczka zalążkowego odkryją dla znacznej ilości w ypadków .

według dr. Ottona Porscha podał w zarysie

Z. Wóycicki.

(dok. nast.).

AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI.

Posiedzenie wydziału matematyczno = przyro=

dniczego dnia 2 grudnia 1907 r.

Przewodniczący: dyrektor K . Olszewski.

Członek S. Zaremba przedstawia pracę p. W. Sierpińskiego p. t.: „O rozwinięciu wyrażenia P^T na iloczyn nieskończony." m Autor uzasadnia twierdzenie następu­

jące:

W razie jakiegokolw iek całkowitego, wię- szkego od jedności, a oraz jakiegokolwiek x <C 1 mamy rozwinięcie:

0 0 , \

TT

^{l ,}

1 T

^(n'

'v

^{• x}

I - = T T ( 1 + t ^ )

gdzie t («, k) oznacza funkcyę liczbową dwu zmiennych a i k, równą jedności w razie, jeżeli k nie jest podzielne przez a, oraz równą liczbie 1—a, jeżeli k jest wielokrotnością a.

Następnie wyprowadza z powyższego wzoru wzór Eulera na V~2 i wzór Sterna na ^ V J.

Czł. W ład. Natanson przedstawia pra­

cę prof. M. Smoluchowskiego p. t.: „T e ­

orya kinetyczna opalescencyi gazów

^{w t}

sta­

nie krytycznym oraz innych zjawisk po­

krew nych.“

Jeżeli zapatrywania teoryi kinetycznej są słuszne, zjawiska materyalne odbyw a­

ją się według reguł prawdopodobieństwa, zatem oczywiście obok zjawisk najpraw­

dopodobniejszych, normalnych, muszą się też zdarzać zjawiska mniej prawdopo­

dobne, które będziemy uważali za zbo­

czenia przypadkowa od stanu lub zjawi­

ska notmalnego i które będą sprzeczne z brzmieniem ścisłem zasad termodyna­

miki Autor zastanawia się nad kwestyą, czy te przypadkowe zboczenia mogą uja­

wniać się w pewnych razach w sposób dostrzegalny, wskazuje ruch Browna jako pierwsze zjawisko tej kategoryi doświad­

czalnie stwierdzone, a następnie szcze­

gółowo rozwija teoryę, według której w gazach i cieczach powinny występo­

wać zboczenia od średniej gęstości nor­

malnej. a w roztworach zboczenia od średniej koncentracyi.

Autor wykazuje zgodność wzorów, któ­

re określają te zboczenia, z t. zw. regułą Maxwella; następnie wyprowadza z nich wniosek, że owe zboczenia w pewnych przypadkach muszą wzrastać nadzwyczaj­

nie (mianowicie w punkcie krytycznym gazów, w t. zw. krytycznym punkcie roz­

puszczalności, oraz w roztworach koloi­

dalnych) tak dalece, że muszą powodo­

wać zjawiska opalescencyi, cechujące ośrodki optycznie niejednorodne. Istotnie w tych przypadkach znane jest występo­

wanie opalescencyi; usiłowano ją dotych­

czas tłumaczyć zapomocą różnych hypo- tez, które autor zbija lub odrzuca jako niepotrzebne.

Autor dowodzi w końcu, że według teoryi kinetycznej powinny w pewnych razach występować jeszcze inne zjawiska optyczne, może również dostrzegalne, jak zacieranie się zjawisk interferencyi świetl­

nej, depolaryzacya światła spolaryzowane­

go, oraz nieregularne rozpraszanie św ia­

tła odbitego od powierzchni cieczy.

Czł. L . M archlewski przedstawia pra­

cę, wykonaną wspólnie z p. J. Roblem p. t.: „Studya nad chlorofilem.

Autorowie w pracy niniejszej wykazu­

ją, że t. zw. feofetyna W illstattera jest identyczna z ciałem, dawno już otrzyma- nem przez Schuncka i Marchlewskiego, przez działanie niewielkich ilości kwasu solnego na surowe roztwory chlorofilo­

we w alkoholu. Produkt ten autorowie

obecnie nazywają filogenem i podają je ­

go własności chemiczne i fizyczne. F ilo-

gen pod wpływem stężonego kwasu sol-

I nego przemienia się w filoksantynę i fi-

78 W S Z E C H Ś W IA T X2 5

locyaninę, lecz nie zawiera tych ciał w stanie gotowym , co można było udo­

wodnić zachowaniem się eterowych roz­

tworów filogenu z jednej strony, a filo- cyaniny i filoksantyny z drugiej wzglę­

dem rozcieńczonych kwasów solnych, o różnem stężeniu.

Czł. K . Zóraw ski przedstawia własną pracę p. t.: „O pewnym związku, doty­

czącym równań różniczkowych cząstko­

wych rzędu pierw szego."

Niechaj x, y, z będą prostokątnemi spółrzędnemi punktu w przestrzeni i uwa­

żajmy równanie:

F (x, y, z, p, g)= c, (1)

p = dz dz

w którem — ,q = — i przynajmniej

o o y

jedna z tych w ielkości istotnie figuruje w funkcyi F , a c oznacza stałą dowolną.

Niechaj

(2) z = f (x,y, a,b ,c)

gdzie a, b są stałe dowolne niezależne od c, będzie całką zupełną równania (i).

T reścią pracy jest badanie zależności, która zachodzi pomiędzy zbiorem po­

wierzchni (2) z jednej strony, a krzyw i­

zną normalną ortogonalnych trajektoryj charakterystyk równania (1), położonych na tych powierzchniach, z drugiej strony.

R zecz ta została podana w streszcze­

niu w sekcyi matematyczno-fizycznej Zja­

zdu przyrodników' i lekarzy we Lw ow ie w lipcu r. 1907.

Czł. H. Zapałowicz przedstawia własną pracę p. t.: „K ry ty c z n y przegląd roślin­

ności G alicyi.“ Część X I .

W części tej autor opracow ał resztę gatunków z rodziny Chenopodiaceae.

Z nowości przytacza nowy gatunek L e ­ biody,-z rodzaju A trip lex, który autor na­

zwał A trip lex polonicum.

Czł. J. Nusbaum przedstawia pracę p.

A. W . Jakubskiego p. t : „B ad an ia nad zrębem (neuroglią) układu nerwow ego pijaw ek.“

W skład tkanki gliow ej u pijawek wchodzi stała liczba komórek gliow ych, o położeniu, wielkości i kształcie stałym

dla każdego gatunku. Przeprow adzając badania porównawcze, autor przekonał się, że pewne części układu nerwowego są zaopatrywane w tkankę gliow ą przez włókna określonych komórek gliow ych.

T ak rusztowanie spoidła i nerwu F aiv rea tworzą w yrostki komórek s p o i d ł o - w y c h, ułożone w promieniste przegro­

dy. Nerw F a iv rea u Gnathobdellidae wcho­

dzi cały w skład spoidła, u Rhynchobdel- lidae zaś łączy się zapomocą wąskiego (do 5 jj.) mostka gliow ego. W masie o­

środkowej zwoju biegną wyrostki komórek ś r o d k o w y c h , których kształt u ró­

żnych grup pijawek jest różny. Podobnie różna byw a i ilość wyrostków. U Gna­

thobdellidae połączenie gliowe masy ośrod­

kowej i spoideł występuje nader słabo;

u tej grupy bowiem nasady spoideł są podzielone na pęczki przez wypustki neu- rylem y. U Rhynchobdellidae, gdzie nie ma tego rozpadu spoideł, włókna gliow e masy ośrodkowej i spoideł na całej sze­

rokości tych ostatnich ze sobą się łączą.

K om órki L eyd ig a tworzą rusztowanie gliow e dla nerwów bocznych. Wzajemne łączenie się tych włókien z włóknami ma­

sy ośrodkowej występuje w sposób, opi­

sany wyżej dla spoidła. W odróżnieniu od komórek gliow ych wyżej opisanych, w których ciele znajduje się gęsta sieć włókien gliow ych, komórki p a k i e t o w e nie wykazują tej sieci. U Gnathobdelli­

dae tworzą one niewielką ilość włókien gliow ych, u Rhynchobdellidae brak tych ostatnich, natomiast plazma ich ulega przemianie drobnosiateczkowej.

Na posiedzeniu ściślejszem przyjęto wszystkie prace powyższe do wydawnictw W ydziału; poczem Sekretarz W ydziału przedstawił inne nadesłane prace oraz spraw y bieżące.

Kalendarzyk astronomiczny na luty r. b.

M erkury w ybiegł już przed słońce;

13-go będzie w największem oddaleniu zachodniem od niego (

i

8°,

i

). W skutek większego wzniesienia się na niebie, niż słońce, może być z łatwością dostrzeżony pomiędzy 6-m a 21-m (zwłaszcza w środku tego okresu) wkrótce po zachodzie słońca, niziutko na niebie, nieco ku południowi od najjaśniejszego miejsca zorzy wieczor­

nej. Zachodzić będzie i-go w 1 g. 5 m., 6-go w x g. 28 m., n-go w 1 g. 44 m., 16-go w 1 g. 47 m., 21-go w. 1 g. 27 m. po zachodzie słońca. P o ostatnim z dni w y­

mienionych M erkury zacznie bardzo szyb­

ko zbliżać się do słońca; ostatniego dnia m iesiąca będzie w dolnem połączeniu z niem. Gołem okiem M erkury w ygląda na jasną, żółtawą gwiazdę pierwszej w iel­

k ości; w lunecie astronomicznej przed­

stawiać się będzie w postaci krótkiego paska o kolorach tęczy (widma), zwró­

conego fiołkowym końcem ku dołowi.

Atm osfera nasza działa na w ygląd ciał niebieskich, jak pryzmat szklany, który zabarwia tęczowo przedmioty rozpatry­

wane przezeń; zabarwienie ciał niebies