Nieznana rycina śrutowa z wieku XV w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej

»• XIX

BIU LETY N BIBLIOTEKI JA G IELLO Ń SK IEJ

1969

®R

N IE Z N A N A R Y C IN A ŚR U TO W A Z W IE K U XV W ZB IO R A C H B IBLIO TEK I JA G IE L L O Ń SK IE J

Rycina śrutow a (nr inw. 21329) przedstaw iająca Stygmatyzację św. Franciszka,

°dklejona z rękopisu BJ nr 8 jest najpraw dopodobniej unikatem . Najważniejsze bowiem katalogi i korpusy graficzne nie wymieniają jej ani nie rep ro d u k u ją 1.

Stąd, ja k o obiekt nie znany w literaturze, m imo nie najwyższego poziom u arty­

stycznego zasługuje na nieco uwagi, tym bardziej że, ja k wskazuje już sam a technika śrutowa stosow ana tylko w wieku XV, jest dziełem z tej epoki, a G abinet Rycin BJ Większej ilości rycin z tego czasu — zwłaszcza od ostatniej wojny — nie p o s ia d a 9.

Interesująca nas rycina (wymiary: 115,5x81 mm) zachow ana jest w nie naj- fepszym stanie. Jej górny, praw y narożnik został oddarty mniej więcej d o 2/3 wy­

sokości i połowy szerokości. Ponadto, jakb y od składania na pół jest przedarta Wzdłuż a niewielkie ubytki widoczne są na brzegach i niestety także na powierzchni obrazu®. Dzięki konserw acji przeprowadzonej w pracowni konserwatorskiej BJ,

1 Rycina (akc. n r 83 d. 1966) odklejona została z okładki należącego do D ziału Rękopisów BJ Alma- nachu na rok 1501 dla kardynała Fryderyka Jagiellończyka, po czym wpisano ją do inw entarza Działu Grafiki BJ. Nie wykazują: W. L. S c h r e ib e r , Handbuch der Holz-und Melallschnitte des X V . Jahrhunderts.

T 1—8. Leipzig 1930. (Skrót: Schreiber); „Einblattdrucke des funfzehnten Jahrhunderts". Herausgegeben v° n P a u l H e itz . T. 1— 100. Strassburg 1909— 1942; G . L e id in g e r , Yierzig Melallschnitte des X V . Jahrhun- d*rts aus Miinchener Privatbesitz. Strassburg 1908.

1 Z opublikowanych przez Z. Ameisenową siedmiu rycin śrutowych nie zachowała się żadna, wszyst- 't'e zostały zagrabione przez Niemców w r. 1940; zob. Z. A m e is e n o w ą , Inkunabuły graficzne Biblioteki Ja8iellońskiej. K raków 1924, s. 10— 18. — W posiadaniu Biblioteki Jagiellońskiej znajdują się natom iast w dalszym ciągu 3 m etaloryty niemieckie z 3 ćwierci wieku XV (M sza Sw. Grzegorza, Schreiber nie wyk.,

° r inw. 15246; Św. Otylia, Schreiber nie wyk., n r inw. 15247; Chrystus na krzyżu, Schreiber 2467, n r inw.

'5248) oraz jedna rycina śrutowa należąca do zbiorów od r. 1947 ( Chrystus na krzyżu między dwoma łotrami, Schreiber 2341, n r inw. 15244).

s Pewne przetarcia linii, miejscami niejednolita czerń mogą być także wynikiem tego, że rycina praw do­

podobnie nie jest pierwszą odbitką z płyty, lecz jedną z kolejnych.

26

poszarpany, cienki płatek papieru został utrw alony przez naklejenie na nowy spód zbliżony w kolorze i w fakturze 4.

Stygmatyzacja św. Franciszka będąca tem atem omawianej ryciny jest najbardziej znanym epizodem z legendy św iętego5. M iał on miejsce na górze Alwernii w ro k u 1224. Jak podał po raz pierwszy Tom asz z Celano, przebywającemu w sa­

m otności Franciszkow i zjawił się ukrzyżowany Chrystus w postaci sześcioskrzydłego S erafin a6. K rople krwi z pięciu ran Chrystusa spłynęły na Franciszka złotymi p ro ­ m ieniami i odcisnęły piętno na ciele „Nowego C hrystusa1' 7. W żywocie św. F ran ­ ciszka napisanym w r. 1263 przez św. Bonawenturę wspom niany został także asystu­

jący wydarzeniu b rat Leon, którego obecność m iała być gwarancją prawdziwości cudownej stygm atyzacji8. W łaśnie tę, niezwykle popularną w wieku XV wersję stygmatyzacji z bratem Leonem przedstaw iono na omawianej rycinie.

Zgodnie z charakterem techniki cała powierzchnia nie kolorow anego obrazu została szczelnie wypełniona bez pozostawienia wolnych od rysunku większych plam bieli czy oczekiwanej zwłaszcza w tym wypadku c z ern i9. Zbliżony do szarości

1 W ram ach zabiegów konserwatorskich wykonanych przez mgr Elżbietę Reiss (12 X II 1966—2 I 1967) przeprowadzono kąpanie ryciny celem usunięcia kleju i brudu bez użycia środków chemicznych, reperację metodą na styk oraz uzupełniono braki odpowiednio dobranym i podbarwionym papierem. U żyto kleju acetylocelulozowego. Zakonserwowana rycina została naklejona przy pomocy zawiasków z bibułki ja ­ pońskiej na grubym, białym papierze czerpanym współczesnej produkcji.

* Spopularyzowały go pochodzące głównie z X III i XIV stulecia żywoty świętego (zob. E. S ta te c z n y , Rozbiór krytyczny iródel do życiorysu świętego Franciszka z Asyżu. Poznań 1913) oraz oparte na nich liczne realizacje plastyczne, znajdujące źródło przede wszystkim u Tomasza z Celano, a później w uznanym w r. 1266 za oficjalny tekście św. Bonawentury; zób. H. T h o d e , Franz von Assisi und die AnfSnge der Kunst der Renaissance in Italien. Berlin 1926, s. 144— 151; M. V illa in , Saint Franęois et les peintres d'Assise.

Paris—G renoble 1941, s. 130, 170, 216.

* Tom m aso da Celano, uczeń św. Franciszka, był autorem dwóch żywotów świętego. Pierwszy z nich będący równocześnie pierwszą legendą św. Franciszka powstał w 1. 1228—29 (tzw. Vita prima), drugi w 1. 1246—48 (Viia secunda)\zob. E. S ta t e c z n y , jw., s. 80— 109, 252—280; T h o m a de C e la n o , S. Fran- cisci Assisciensis vita et miracuia additis opusculis liturgicis. Romae 1906: Vita prima, III, 94, 95, 96, s.

97— 100; Vita secunda, II, 2, 4, s. 342—345.

7 Odpowiednio do interpretacji B a r t ł o m i e ja z P iz y {De conformitate vitae beati Francisci ad vitam Domini Nostri lesu Christi) z lat 1385—99, elementy tej legendy wyjaśniano w środowisku franciszkańskim jak o zgodność życia św. Franciszka z Chrystusowym. Stygmatyzacja „Drugiego Chrystusa** na górze Al­

wernii była odbiciem agonii Chrystusa na G órze Oliwnej. Serafin odpow iadał Aniołowi w Ogrojcu a brat Leon — trzem uśpionym apostołom ; zob. L. R ć a u , Iconographie de l'art chretien. Iconographie des Saints. T. 3. Paris 1958, s. 527; K. K u n s tl e , Ikonographie der chrlstlischen Kunst. Ikonographie der Heiii- gen. T. 2. Frieburg im Breisgau 1926, s. 248—250.

8 Vita Sancti Francisci a divo Bonaventura composita (C X III; De Stigmationibus Sacris). Rom ae 1880, s. 82; zob. E. S ta t e c z n y , jw ., s. 281— 309; L. R e a u , jw. s. 528.

8 Przy technice śrutowej, będącej odm ianą druku wypukłego, rysunek występuje biało na czarnym tle i głównie biała kreska jest elementem kształtującym formę. Czerń natom iast obrysowaną białym kon­

turem rozczłonkowują i ożywiają wypełniające ją białe punkty, kreseczki, gwiazdki i inne wzory. Zob.

P. K r i s t e l l e r , Kupferstich u. Hoizschnitt in 4 Jahrhunderten. Berlin 1921, s. 3—4; Z. A m e is e n o w a , jw.,

s. 1—2; A. J. J. D e lć n , Histoire de la gravure dans les anciens Pays—Bas et dans les Provlnces Belges des

origines jusąu'a la fin du X V I II siżcle. T. 1. Paris—Bruxelles 1924, s. 2—4; H. L e p o r in i , Der Kupferstich-

sammler. Ein H and-und Nachschlagebuch samt Kiinstlerverzeichnis fiir den Sammler druekgraphischer

Kunst. Berlin 1924, s. 15— 18, 36—39; M. F u n k , Le livre belge a gravures. Paris et Bruxelles 1925, s. 6—7.

27 ogólny efekt walorowy, uzyskany dzięki równomiernemu rozmieszczeniu bieli

* czerni, zaciera nieco czytelność kompozycji. Niemniej, najbardziej istotne dla treści postacie św. Franciszka, zjawiającego się Chrystusa oraz towarzyszącego brata Leona zostały wyróżnione kompozycyjnie. Klęczący św. Franciszek umiesz­

czony na osi obrazu i wypełniający blisko 3/4 jego wysokości stanowi centrum kom ­ pozycji. M im o zwrócenia twarzy ku ukazującem u się w górnym, lewym narożniku Chrystusowi i m im o zgiętych w przyklęku nóg ze stopam i skierowanymi w prawo, korpus świętego ujęty został frontalnie, co podkreślają również ręce rozłożone swobodnie i praw ie symetrycznie w geście przypom inającym układ rąk oranta lub Chrystusa na wizerunkach typu Ostentatio m ln eru m 10. Pokrycie drobnym i, bia- tymi punktam i całej szaty świętego, w związku z tym, że wypełnia ona dość znaczną c*ęść płaszczyzny obrazu, jest z pewnością równie ważnym czynnikiem kom pozy­

cyjnym, bo wydobywa na zasadzie kontrastu postać tę z tła o innym walorze. W po­

dobnym celu w szatę o identycznej fakturze ubrany został brat Leon, śpiący w pół- siedzącej pozie po lewej stronie Franciszka i jakby nieco w głębi obrazu, tuż przy Pionowym pasie obram ienia. Postacie Franciszka i Leona, dzięki wymienionym C2ynnikom form alnym wyodrębnione zostały z pejzażowego tła. Prawie połowę

10 Idea Franciszka jak o „Drugiego Chrystusa" spopularyzowana przez Bartłomieja z Pizy w jego Opus conformltatum znajdowała odbicie nie tylko w przedstawieniach sceny Stygmatyzacji kojarzącej się

* ^ o b ra ż e n ia m i Modlitwy w Ogrojcu ujmowanej w zbliżone schematy kompozycyjne. Wyraźnym świa- ect'vem podkreślania Chrystusowych przymiotów św. Franciszka było zestawianie Ukrzyżowania ze Smatyzacją czego przykładem jeszcze z w. XIV są dwa rzeźbione tym panony w kościele minorytów

^ Wiedniu, a później rozpowszechnione, zwłaszcza w graficie w. XV włączanie tego świętego do przed- f*a"'ień o symbolice lub treści pasyjnej. Wymienić m ożna kilka rycin z w. XV: 1) Prawdopodobnie ham ­ a k i drzeworyt z ok. r. 1500 (Schreiber 1826) z Różańcem, na którym w trójkątnych polach, poza różań- e° 'vym kręgiem z Trójcą Świętą, Chrystusem na krzyżu, M arią z Dzieciątkiem, aniołami i świętymi, przed- 8*®wiono obok modlących się u, dołu donatorów , M szę iw. Grzegorza i Stygmatyzację iw. Franciszka U 8óry; zob. A. S tix , Die Einblattdrucke des XVJahrhunderts in der Kupferstichsammlung der Hofbibliothek 2u Wien. Die Schrottsćhnitte. T. 2. Wien 1920, s. 30, n r 162, tab. 101; 2) Prawdopodobnie augsburska

^ n a z ok. r. 1475— 1485 (Schreiber 1823) będąca jednym z licznych w ariantów M onogramu Chrystusa

^ 4 c z o n e g o z Ukrzyżowaniem i przedstawionymi w trójkątnych polach poza kołem ujmującym litery

” • H. S.“ m.in. św. Grzegorzem i stygmatyzowanym św. Franciszkiem rozkładającym ręce w geście oranta;

Zob. W. L. S c h r e i b e r , Holzschnitte aus dem letzten Jahrhunderts in der Kgl. Graphischen Sammlung zu

"tknchen. [T. 1—2], Strassburg 1912, s. 21, tabl. 134; 3) N orymberski drzeworyt z ok. r. 1484 (Schreiber . ' ' ) przedstawiający drzewo franciszkańskie z ukrzyżowanym na rozwidlonym drzewie Chrystusem stojącym niżej, analogicznie upozowanym na tle drzewa Franciszkiem otrzymującym stygmaty; zob.

A- s tix , jw ., s. 29—30, n r 116, tabl. 100.

Jeszcze inną form ą wyrażania idei św. Franciszek — „D rugi Chrystus" były przedstawienia o dewo-

^jjnyni charakterze z samym tylko Franciszkiem naznaczonym stygmatami i rozkładającym ręce na wzór hrystusa ukrzyżowanego lub ukazującego rany na wizerunkach Ostentatio vulnerum. Z przykładów:

* Miedzioryt M istrza Pasji Berlińskiej; zob. M. L e h rs , Geschichte und kritlscher Katalog der deutschen, derlandischen und franzosischen Kupferstiche im XV. Jahrhundert. T. 3. Wien 1915, s. 103, n r 257, tabl. 98.

Miedzioryt z ok. r. 1461 (Schreiber nie wyk.); zob. W. L. S c h r e i b e r , Formschnitte und Kupferstiche er Stadtbibiiothek zu Frankfurt a. M . Strassburg 1912, tabl. 14. Stąd i n a samych przedstawieniach Stygma-

^ c j i , obok wyobrażeń Franciszka swobodnie wyciągającego ręce ku przodowi, spotyka się świętego r9kami rozłożonymi w geście, który znajduje uzasadnienie nie tylko jak o wyraz gorliwej modlitwy — z poprzez paralelę z układem rąk Chrystusa na krzyżu i na obrazach dewocyjnych o treści pasyjnej —

"'iadectwo franciszkańskiej idei „Nowego Chrystusa".

28

wysokości lewej strony ryciny zajm ują wody jeziora lub rzeki wcinające się w gó­

rzysty teren ostro zarysowanymi zatokam i. Pozostałą część obrazu wypełniają wzgórza, podchodzące m ocno sfalowaną linią horyzontu pod sam górny brzeg ryciny. Podążając wzrokiem od dołu ku górze, najniżej dostrzec m ożna skrawek zakropkow anego terenu, z pewnością płaskiego, na którym piętrzy się warstwa, odcięta wyraźnie zarysowaną, niską szkarpą. T a z kolei część terenu, rodzaj płasko­

wyżu graniczącego z jednej strony z jeziorem , z drugiej z widoczną niżej płaszczyzną, stanowi jak b y naturalny postum ent pod postać klęczącego Franciszka. D obrze go wypełniają rozkładające się u dołu szaty świętego, a linie krawędzi szkarp biegną­

cych równolegle i uciekających z lewej ku prawej w górę, zdają się sugerować prze­

strzeń i głębokość. K onsekwencją tego są nie oddzielone od siebie wyraźną cezurą dwa plany w kompozycji obrazu: bliższy ze św. Franciszkiem, związanym z nim Chrystusem i bratem Leonem nieco w głębi oraz dalszy z krajobrazem i widocznym we fragmencie kościołem. W planie piętrzącego się w górę pejzażu, szczelnie za- kreskowanego m iękkim i liniami oznaczającymi traw ę lub skiby ziemi, bądź za­

kropkow anego w najwyższych partiach czuje się jed ną tylko płaszczyznę rozw ią­

zaną dekoracyjnie, ożywioną z lewej drzewem-gałązką i w środku nieproporcjonal­

nie dużym, sześciopłatkowym kwiatem.

Przy całej tej dość przemyślanej konstrukcji kompozycyjnej zaskakuje pewna nieudolność techniczna artysty, zaznaczająca się w nieporadynym odtworzeniu, twarzy i rąk zakonników oraz ciała Chrystusa. Linie, jakim i zakreślono prosty nieskom plikowany układ draperii, są sztywne, m ało swobodne w swych załam a­

niach, miejscami nawet niezdecydowane i nie w pełni konsekwentnie prowadzone.

U derza to zwłaszcza w potraktow aniu dolnej części habitu św. Franciszka i w nie­

zupełnie tłum aczącym się ponacinaniu białymi liniami szaty brata Leona.

Technika graficzna, w jakiej wykonano interesującą nas rycinę, warunkuje w efekcie form y różne od występujących w malarstwie czy nawet w miedziorytnic- twie i drzeworytnictwie. W związku z tym m ateriału porównawczego należy szukać w dość wąskim zasięgu rycin tzw. śrutowych lub groszkowych (niem. Schrottblatt, franc. m aniere criblće, ang. do tted print), przede wszystkim w środow iskach arty­

stycznych, w których technika ta była najpopularniejsza. Technika śrutow a powstała nieco przed połową w. XV, praw dopodobnie nad Dolnym Renem, być może w K o ­ lonii, słynącej z wyrobów złotniczych. Po r. 1500 ju ż jej nie stosow ano u . Zasięg terytorialny rycin śrutowych objął przede wszystkim niemiecką N adrenię i N ider­

landy oraz w mniejszym stopniu pozostałą część Niemiec. N ie zawsze wysoki poziom artystyczny rycin śrutowych wynikał stąd, że techniki tej nie stosowali wielcy artyści, lecz głównie kopiści, często rekrutujący się spośród złotników. Poza stosowanymi zwykle narzędziam i: nożykami i rylcami, używali świderków i punc złotniczych,

11 Z. A m e is e n o w a , jw ., s. 2— 3, 10. Kwestia czasu pow stania techniki śrutowej nie wydaje się być definitywnie ustalona. N a ogół przyjmuje się za M olsdorfem jak o datę wyjściową początek drugiej połowy w. XV. D o opinii wymienionego autora monograficznego opracowania poświęconego tej dziedzinie twór­

czości w kolońskim środowisku (Die Bedeutung Kolns fu r den Metalischnitt des X V . Jahrhundert. Stras-

sburg 1909) każe się ustosunkow ać z rezerwą fakt datow ania przez Delena jednej z rycin śrutowych na

początek w. XV (Madonna na księżycu, Schreiber 2497); zob. A. J. J. D e lć n , jw ., s. 40—41, n r 2, tabl. HI-

Stygmatyzacja św. Franciszka, rycina BJ, sygn. nr 21329 (powiększenie)

Św. Urszula i św. G edeon (Schreiber 2734m); rcprod. wg: W. L. S c h r e i b e r , Die Meister der Metall-

schneidekunst. Strassburg 1927, tabl. 16 (pomniejszenie)

Krzysztof (Schreiber 2597); reprod. wg: H. R ó t t i n g e r , Einzel-Formschnitte des fiinfzehnten Jahr-

hunderts aus der ErzherzogUchen Kunstsammlung Albertina in Wien. Strassburg 1911, tabl. 26 (powiększenie)

29 wypełniając bądź tylko punktam i, bądź ozdobnymi znaczkami większe płaszczyzny.

Pozwalało to na osiąganie znacznych efektów dekoracyjnych przy jednoczesnym zacieraniu czytelności kompozycji.

Charakterystycznym elementem form alnym Stygm atyzacji iw. Franciszka, obok wyrazistej kaligrafii, jest występowanie gęstego zakropkow ania bielą na czerni znacznych partii obrazu. Szczególnie obfite użycie punc, zwłaszcza tych naj­

prostszych, groszkujących powierzchnię ryciny, jest cechą dom inującą w grafice śrutowej pochodzącej z krajów nadreńskich. Stąd, poszukiwanie najbliższych ana­

logii form alnych dla naszej ryciny skierowuje uwagę ku obiektom pochodzącym z tego terytorium .

Bardzo ekspresyjne, doskonałe w rysunku ryciny niderlandzkie nie mogą wcho­

dzić w grę jako materiał porównawczy, zbyt bowiem silne są różnice — zwłaszcza w sposobie potraktowania rzutu draperii — nawet jeśli wziąć pod uwagę ryciny Pr°Wincjonalnej proweniencji. Obfite, niemal rozrzutne wypełnianie groszkami Powierzchni obrazu występuje na rycinach kolońskich i górnoreńskich. Rycinom znad górnego Renu nadaje ono jednak odmienny, bardziej malarski charakter.

Graficy górnoreńscy dzięki umiejętnemu rozrzedzaniu lub zagęszczaniu kropek, C2?sto różnej wielkości, osiągali niekiedy efekty cieniowania, ograniczając równo- cześnie rolę linii. Zjawisko to nie jest oczywiście regułą, bo i u samego Mistrza

Jerzego — charakterystycznego reprezentanta szkoły górnoreńskiej — spotyka SI? przedstawienia, w których linia staje się dość istotnym elementem kształtują­

cym fo rm ę 12. Przykładem tego jest rycina przedstaw iająca M odlitwę w Ogrojcu (Schreiber 2241), datow ana na lata ok. r. 1450. Rycina ta zarów no pod względem kompozycyjnym, ja k i stylistycznym różna od interesującej nas, jest jednak naj­

wcześniejszym przykładem zawierającym pewne an alo g ie1S. Chodzi mianowicie 0 układ szaty C hrystusa w dolnej części, podobny do odpowiedniego fragm entu draperii św. Franciszka. W obu wypadkach przestrzenny w swej naturze rzut tka- mny przełożony został na język form operujących płaszczyzną pociętą liniami 2bliżonymi w ogólnym układzie, prostym i, prawie pozbawionymi zaokrągleń. Sam efekt kaligrafii został zresztą osiągnięty na obu w inny sposób. N a rycinie górno­

reńskiej są to pasm a czerni wolnej od zakropkow ań wypełniających sąsiadujące

11 O stylistycznym charakterze rycin śrutowych górnoreńskiego pochodzenia w znacznej mierze za­

decydowała wywierająca duży wpływ indywidualność M istrza św. Jerzego i artystów działających w jego

^ g u . Istotną cechą tej znacznej grupy rycin, poza wprowadzaniem rozbudowanych, bogatych w roślin- n°ść pejzaży, jest częste pomijanie, wyraźnych w dziełach innych środowisk, linii określających kontur

^w nętrzny czy nawet znaczących form ę w jego wnętrzu. Zestawia się natom iast na zasadzie kontrastu Płaszczyzny o różnym walorze i fakturze a przejścia między nimi, wolne od zakropkow ań względnie za- Pcłnione rozrzedzonym wzorem, określają kształt formy. W śród przykładów można wymienić zarówno Powstałe około r. 1440 ryciny samego M istrza: iw . Jerzego (Schreiber 2636), Marię z Dzieciątkiem (Schrei­

ber 2496) oraz powstałe w jego warsztacie, około połowy w. X V : Madonnę z Dzieciątkiem (Schreiber

^ 8 7 a), Św. Magdalenę (Schreiber 2692), a także nie związane z wymienionym warsztatem ryciny, takie Jak: Boże Narodzenie (Schreiber 2191), Św. Barbarę (Schreiber 2553); zob. W. L. S c h r e i b e r , Die Meister der Metallschneidekunst. Strassburg 1927.

l* Schreiber 2241 (Hardwicke C ourt, zbiory Miss O. Lloyd-Baker; Wiedeń, Hofbibliothek). Według Schreibera jest to rycina górnoreńska; zob. Schreiber, t. 5, s. 28—29. Mistrzowi św. Jerzego przypisuje ją

S tix , jw., s. 9, nr 58, tabl. 14.

30

z nimi powierzchnie, na rycinie ze św. Franciszkiem — białe linie odcinające się od czarnego, rów nież zakropkow anego tła.

Charakterystyczne dla naszej ryciny wyeksponowanie białej linii, a także brak jakiegokolw iek m odelunku wydobywanego za pom ocą różnicow ania gęstości b ia­

łych punktów , każe zwrócić uwagę n a środow isko kolońskie i w nim szukać po­

dobnych zjawisk artystycznych. Efekty kaligraficzne uzyskiwane dzięki dom inu­

jącej w kom pozycji wyrazistej kresce białej n a czerni lub czarnej na bieli są bowiem typowe dla K olonii. Sztywne i nierzadko dekoracyjne układy draperii, nie zawsze z pełną konsekw encją uw arunkow ane kształtem ciała, pow tarzają się n a wielu rycinach kolońskich, poczynając o d lat sześćdziesiątych do dziewięćdziesiątych XV stulecia. Szczelne wypełnianie płaszczyzny bez pozostaw ienia miejsc wolnych o d rysunku lub dekoracyjnego w zoru, a także zastosow anie białej kreski — ch ara­

kterystyczne dla ryciny ze św. Franciszkiem — jest typowe również dla rycin pow sta­

łych w kręgu tzw. M istrza z herbem K olonii, którego twórczość datow an a jest n a lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte w. XV. W yrazisty, lalkow aty niekiedy ry­

sunek owalnych twarzy, a także wyższy poziom techniczny, pozw alający n a pewniej­

sze, bardziej wprawne operow anie nożem lub rylcem, każe jed n a k wykluczyć ten w arsztat ja k o ewentualne miejsce pow stania ryciny. Tw arze postaci n a om aw ianym przedstaw ieniu, uderzające jak b y nieudolnym , praw ie szkicowym potraktow aniem , posiadają, ja k się wydaje, dość bliskie analogie na rycinie przedstawiającej śś. Urszulę i Gedeona14 oraz M szę iw. G rzegorza1S. W w ypadku pierwszej z wymienionych wchodzą w grę twarze kilku klęczących niewiast i mężczyzn, okrytych płaszczami patronów K olonii, n a drugiej natom iast tw arz św. G rzegorza i klęczącego obok diakona. N a obu rycinach rysunek jest jed n a k sztywniejszy, kreska gruba, różna od dosyć delikatnych linii znaczących rysy zwłaszcza charakterystycznej tw arzy św. Franciszka.

R ycina ze śś. U rszulą i Gedeonem , dato w an a n a lata ok. r. 1480 i, ja k wykazał Schreiber, w ykonana w K olonii, została przez niego zw iązana z grupą rycin m niej­

szego form atu, przedstaw iających głównie sceny z życia św iętychlł. Spośród zna­

nych mi (niestety nie w oryginale) wyliczyć m ożna następujące: Ukrzyżowanie ze świętym i franciszkańskim i; M szę św. G rzegorza17, M ęczeństwo św. Sebastia-

14 Św. Urszula i iw . Gedeon (Schreiber 2734 m), wym. 260 x 180 (Paryż, Bibliothćque N ationale);

W. L. S c h r e i b e r , D ie M eister der Metallschneidekunst, s. 8, tabl. 16; Schreiber, t. 5, s. 196.

15 M sza iw . Grzegorza, wym. 100 x 70 (A rrau, K antonsbibliothek), datow ana na lata ok. r. 1480, według E . M ajora pochodzi praw dopodobnie z G órnych N iemiec; zob. E. M a j o r , Holz- und Melallschnltte aus offentlichen und privaten Sammlungen. Strassburg 1918, s. 70, n r 2.

14 B rak dostępu do wielu ważnych publikacji dotyczących starej grafiki uniemożliwił zestawienie wszystkich rycin powiązanych ze sobą przez Schreibera i innych, toteż powyższa analiza, o p arta na ma­

teriale dostępnym i ograniczonym tylko do reprodukcji, nie pozwala n a zupełnie pewne ustalenie zależności między poszczególnymi rycinami.

17 Ukrzyżowanie ze iw iętym i franciszkańskim i (Schreiber 2470), wym. 120x 181 (M onachium , Uni- versitatsbibliothek; Paryż, Bibliothóąue N ationale); M sza iw. Grzegorza (Schreiber 2652 a), wym. 120x 81, (M onachium , U niversitatsbibliothek). Obie ryciny ze zbiorów monachijskich zostały odklejone z wewnętrz­

nej strony przedniej okładki rękopisu z r. 1484 (Cod. Ms. 8° 84). Zob. Schreiber, t. 5, s. 108,168; E. B au -

m e i s t e r , Formschnitte des X V . Jahrhunderts in der Universitats-Bibliothek zu Munchen. Strassburg 1920,

s. 13, n r 40, 41.

31 n a is, Św. H ieronim a1#, Św. Urszulę (dwie wersje, bardzo zbliżone, różne w drobnych

szczegółach i w fo rm acie)20, Św. K rzy szto fa 21, Św. Annę S am otrzeć22. N a pod sta­

wie zbieżności z rycinami o ustalonej i pewnej kolońskiej proweniencji uważa się, że pow stały one w K olonii, a datuje się je n a lata 1470— 148023.

Ryciny te, poza zbliżonymi wym iaram i (zwykle ok. 120 X 80), niewiele zresztą odbiegającymi od wielkości Stygm atyzacji św. Franciszka, charakteryzuje dość ty­

powy dla nich rysunek, uzyskany za pom ocą cięcia m etalu nożem. Często wystę­

pują n a nich rów nom iernie zakropkow ane powierzchnie w tłach architektonicznych i pejzażowych, a także na szatach postaci, nieudolny rysunek, zarów no brzydkich n a ogół twarzy, ja k i anatom ii oraz nie zawsze popraw ne, czasem nieporadne układy draperii.

Charakterystyczne dla ryciny ze stygm atyzacją zakropkow anie znacznej części pejzażu oraz sposób przedstaw ienia nieba z rysującymi się n a czerni wrzecionowa­

tymi, poziom o ułożonym i plam kam i bieli, występuje we wszystkich krajobrazo­

wych tłach rycin omawianej grupy. D la przykładu m ożna wymienić następujące:

Ukrzyżowanie ze świętym i franciszkańskim i, Św. Sebastiana, Św. K rzysztofa i Św. H ie­

ronima. Interesującą nas rycinę wiążą p o n ad to z om aw ianą grupą pewne szcze­

góły, z których na uwagę zasługuje rysunek traw y na czarnej, gładkiej, pierwszo­

planowej powierzchni z ryciny ze św. Franciszkiem podobny do tego samego m o­

tywu na rycinie ze św. S ebastianem 24. Szczegół ten występuje często n a wielu ryci­

nach śrutowych, niemniej sposób w jak i artysta prow adzi rylec (nie nóż), tnąc z góry n a dół, a nie n a odw rót, jest rzadki i jedyne znane mi analogie znajduję na rycinie z Ukrzyżowaniem oraz ze św. Sebastianem . Postać św. Sebastiana, naj­

wyraźniej przerysow ana z lepszego wzoru — stąd niejednolity poziom ryciny — jest podobnie ja k postać św. Krzysztofa n a cytowanej ju ż rycinie oraz św. F ra n ­ ciszka n a naszej, w yeksponow ana kom pozycyjnie ja k o plam a o zdecydowanym

18 Męczeństwo iw . Sebastiana (Schreiber 2726), wym. 1 1 7x81 (Londyn, British M useum ); Schreiber,

t. 5, s. 193; W. L. S c h r e i b e r , Pestblatter des X V . Jahrhunderts. Strassburg 1918, s. 12, n r 14.

18 Św. Hieronim (Schreiber 2682), wym. 120 x 82 (Cambridge, M assachusetts, Fogg M useum o f H ar- vard U niversity; Paryż, Bibliothćque N ationale); zob. Schreiber, t. 5, s. 179; T. O. M a b b o t , Reliefprints in American Public Collections. Strasbo^rg 1936, s. 10, n r 13.

*° Św. Urszula (Schreiber 2733), wym. 117x 81 (Wiedeń, H ofbibliothek; Paryż, Bibliothćąue N atio­

nale). Schreiber wiąże rycinę z K olonią nie ustalając daty dokładniej; zob. Schreiber, t. 3, s. 194— 193.

A. Stix ogólnie tylko przypisuje ją środowisku dołnoniemieckiemu i datuje na lata ok. r. 1470; zob. A. S tix , jw ., s. 21, n r 134.

81 Św. K rzyszto f (Schreiber 2597), wym. 1 1 7 x 8 0 (W iedeń, A lbertina); zob. Schreiber, 1.15, s. 151;

H. R ó t t i n g e n , Einzel-Formschnitte des fiinfzehnten Jahrhunderts aus der Erzherzoglichen Kunstsatnmlung Albertina in Wien. Strassburg 1911, s. 10, n r 26.

" Św. Anna Samotrzeć (Schreiber 2532), wym. 1 1 6 x 8 2 (Cambridge, M assachusetts, Fogg M useuńr o f H arvard University; Berlin, K upferstichkabinet); zob. T. O. M a b b o t , jw ., s. 8, n r 6.

>s Zaliczana do wymienionej grupy rycina przedstaw iająca św. Annę Samotrzeć jest nieco zm ienioną (inne tło) i zniekształconą kopią większej nieco ryciny (Schreiber 2530) związanej z kolońskim w arsztatem

*zw. M istrza z herbem K olonii. Zob. W. L. S c h r e i b e r , Die M eister der Metallschneidekunst, s. 7, 9— 10;

W. L. S c h r e i b e r , H olz- und Metallschnitte aus dem Kunsthaus der Zentraibibliothek.,. in Ziirich. Stras­

b u r g 1928, s. 128.

** Zob. przypis 18.

32

konturze. O dcina się od zakropkow anego krajobrazu, którego partie oddzielają od siebie luki białych linii, ta k ja k to m a miejsce w górnej części naszego przedsta­

wienia. Jest to motyw rzadko, poza wymienioną grupą, spotykany n a rycinach śrutow ych “ .

Szaty postaci na rycinach omawianej grupy są na ogól białe (względnie pokolo­

rowane), na naszej natom iast habity św. Franciszka i b rata Leona są czarne i za­

kropkow ane. Niemniej i ten motyw posiada odpowiedniki wśród rycin należących do omawianej grupy. Przykładem jest szata św. Anny na rycinie przedstawiającej ją sam otrzeć a także podszew ka płaszcza św. Urszuli wyobrażonej jak o orędow­

niczka.

W ram ach omawianej grupy rycin daje się zauważyć nierówny (poziom arty­

styczny uzależniony z pewnością od jakości kopiow anych lub naśladowanych wzo­

rów. O bok rycin słabych, takich ja k Ukrzyżowanie czy M sza iw. Grzegorza, są także znacznie lepsze — Św. Hieronim, <£m>. K rzysztof. Zdecydowanie góruje po­

ziom em artystycznym przedstawienie św. Krzysztofa, chociaż w szczegółach nie­

poradne, miejscami naw et wadliwe, niemniej w całości ujęte w przem yślaną, zwartą, przestrzenną kompozycję. Rycina ta wydaje się być najbliższa Stygm atyzacji iw. Fran­

ciszka także z wymienionych względów. M ożna stwierdzić (uwzględniając możli­

wości zniekształceń na reprodukcji), że delikatne cieniowania czernią, występujące przy brzegach czarnego, szkicowego k o n tu ru rąk św. Franciszka i ciała Chrystusa, m ają chyba najbliższy odpowiednik na rycinie ze św. Krzysztofem. Niedokończone ja k gdyby wykroje oczu, zarysy nosa, są bliskie na obu obrazach. Wreszcie na obu rycinach istotnym elementem kompozycyjnym jest wyeksponowanie postaci pierw­

szoplanowych dzięki kontrastow em u potraktow aniu faktury tła. Czynnikiem nie­

wątpliwie mylącym m ogą być zakropkow ane, czarne szaty Franciszka i Leona pocięte białą kreską, podczas gdy u św. K rzysztofa są one białe, natom iast linie są czarne. Niemniej, charakter kreski jest zbliżony, układ szat zarysowany jest w równie niezręczny sposób, a rysunek fałdów na sukience D zieciątka jest bardzo podobny do rysunku na szacie b rata Leona. Ze szczegółów, które często zdradzają m anierę artysty, w arto zwrócić uwagę na taki sam sposób zarysowywania szkarp na obu rycinach, identyczne, bardzo swobodne ujęcie drzewek w planie pejzażu i miękkie zakreskowanie łukowymi liniami partii krajobrazu po prawej stronie na naszej rycinie, odpowiadające fragm entom wody na obrazie ze św. Krzyszto­

fem. W oda z łódeczkami, na naszym obrazku zarysowana m iękko, swobodnie, m a swój odpow iednik na rycinie ze św. Krzysztofem, nie w całości tego samego m otywu, lecz w jego fragmencie, przy brzegach rzeki, po prawej stronie.

Nie d a się z całą pewnością stwierdzić czy obie ryciny są dziełem tego samego artysty, jest to jed n ak praw dopodobne. W pełni szczegółową analizę utrudnia fakt, że porównujem y ze sobą z jednej strony oryginalną rycinę zaś z drugiej tylko reprodukcję, chyba nawet nie pierwszej odbitki z płyty wyrytej przez grafika. Ponadto

“ Przykładem : Św. Hieronim (Schreiber 2680), rycina z ok. r. 1470; zob. G. L e id i n g e r , Die Einzel — Afetallschnitte (Schrottbldtter) des funfzehnten Jahrhunderts in der Kgl. Ho] ■ und Staatsbibliothek Miinchen.

Strassburg 1908, s. 19, n r 38.

33 nasz obiekt nie jest zachowany w całości, bowiem fragm ent przedstawiający archi­

tekturę został oddarty.

Zbieżności występujące między ryciną ze stygmatyzacją św. Franciszka a wy­

mienianymi pozwalają włączyć nasze przedstawienie do ich grupy i tym samym określić przypuszczalną i przybliżoną datę pow stania naszej ryciny. Ponieważ nie może ona odbiegać od datow ania wspomnianej grupy, należy przyjąć, że pochodzi 2 lat 1470— 1480, a miejscem, w którym powstała, była Kolonia.

W grupie tej Stygm atyzacja s'w. Franciszka reprezentuje poziom artysty­

czny wyższy zarów no od Św. Krzysztofa — ryciny niewątpliwie bardzo jej bliskiej — ja k i od p ozostałych29. W rażenie nieudolności wynikające z niewpraw­

nego operow ania nożem, a widoczne zwłaszcza w rysunku tkanin, zacierają do ­ strzeżone subtelności w uzyskiwaniu efektów miękkości i delikatności w pewnych fragm entach ryciny, cenne, b o nie tak częste na przedstawieniach wykonanych techniką śrutow ą.

G R A V U R E IN C O N N U E EN M A N IĆRE CRIBLĆE D U XVe SIĆCLE DANS LES COLLECTIO NS D E LA BIBLIOTH ĆQ UE JA G ELLO N N E

RĆSUMĆ

La gravure demićrem ent dćcouverte, reprćsentant la Stigmatisation de Saint-Franęois (nr. d ’inv. 21329),

*£tć dćcollće du manuscrit de 1501, se trouvant & la Bibliothćque Jagellonne. Elle constitue probablement

^ exemplaire unique. La gravure est exćcutće en manićre criblće, ce qui en considćration de 1’application d* cette technique uniquement dans la seconde moitić du XVe sićcle dćfinit l’ćpoque de sa genćse. On Ptut ćtablir la date plus prćcise et le lieu de la genćse de la gravure anonyme sur la base d ’une analyse tormelle et comparative. Sa ressemblance considćrable avec le groupe des gravures de Cologne, provenant d <w mSme atelier et datan t d ’environ 1470— 1480, permet de 1’englober aussi dans ce groupe. Sur la base de 1’analyse formelle on peut encore risquer la supposition suivante: 1’auteur de la gravure de Saint-

^hnstophe, appartenant au groupe c iti ci-dessus, est aussi le crćateur dela gravure de la Bibliothćque Jagellonne.

*• Poza wymienionymi wyżej rycinami związanymi w literaturze z warsztatem, z którego wyszła rycina

*e śś. Gedeonem i Urszulą, należy do tej grupy kilka przedstawień, które nie są publikowane w dostępnych

®>i wydawnictwach. Ze znanych mi natom iast, m ożna, ja k się wydaje, dołączyć do tego kręgu dwie ryciny:

M>// me tangere (Schreiber 2388); zob. Schreiber, t. 5, s. 79; W. L. S c h r e i b e r , Holzschnitte und Teildrucke des X V . Jahrhunderts der Sammlung James C. McGuire in New York. Strassburg 1928, s. 12— 13, n r 38, oraz zestawianą już z przedstawieniem św. Franciszka (podobnie twarze) M szę iw. Grzegorza nie wykazaną u Schreibera, datow aną na lata ok. r. 1480 i określoną nieprzekonywująco przez E. M ajora jak o góm o- oietniecką; zob. E. M a jo r , jw ., s. 7—8, n r 2.

B iu le ty n B ib lio te k i J a g ie llo ń s k ie j

3